॥ iti śrīmahābhāratē udyōgaparvaṇi prajāgaraparvaṇi
viduravākyē saptatriṃśō’dhyāyaḥ ॥
vidura uvācha ।
saptadaśēmānrājēndra manuḥ svāyambhuvō’bravīt ।
vaichitravīrya puruṣānākāśaṃ muṣṭibhirghnataḥ ॥ 1॥
tānēvindrasya hi dhanuranāmyaṃ namatō’bravīt ।
athō marīchinaḥ pādānanāmyānnamatastathā ॥ 2॥
yaśchāśiṣyaṃ śāsati yaś cha kupyatē
yaśchātivēlaṃ bhajatē dviṣantam ।
striyaścha yō’rakṣati bhadramastu tē
yaśchāyāchyaṃ yāchati yaś cha katthatē ॥ 3॥
yaśchābhijātaḥ prakarōtyakāryaṃ
yaśchābalō balinā nityavairī ।
aśraddadhānāya cha yō bravīti
yaśchākāmyaṃ kāmayatē narēndra ॥ 4॥
vadhvā hāsaṃ śvaśurō yaś cha manyatē
vadhvā vasannuta yō mānakāmaḥ ।
parakṣētrē nirvapati yaścha bījaṃ
striyaṃ cha yaḥ parivadatē’tivēlam ॥ 5॥
yaśchaiva labdhvā na smarāmītyuvācha
dattvā cha yaḥ katthati yāchyamānaḥ ।
yaśchāsataḥ sāntvamupāsatīha
ētē’nuyāntyanilaṃ pāśahastāḥ ॥ 6॥
yasminyathā vartatē yō manuṣyas
tasmiṃstathā vartitavyaṃ sa dharmaḥ ।
māyāchārō māyayā vartitavyaḥ
sādhvāchāraḥ sādhunā pratyudēyaḥ ॥ 7॥
dhṛtarāṣṭra uvācha ।
śatāyuruktaḥ puruṣaḥ sarvavēdēṣu vai yadā ।
nāpnōtyatha cha tatsarvamāyuḥ kēnēha hētunā ॥ 8॥
vidura uvācha ।
ativādō’timānaścha tathātyāgō narādhipaḥ ।
krōdhaśchātivivitsā cha mitradrōhaścha tāni ṣaṭ ॥ 9॥
ēta ēvāsayastīkṣṇāḥ kṛntantyāyūṃṣi dēhinām ।
ētāni mānavānghnanti na mṛtyurbhadramastu tē ॥ 10॥
viśvastasyaiti yō dārānyaśchāpi guru takpagaḥ ।
vṛṣalī patirdvijō yaścha pānapaśchaiva bhārata ॥ 11॥
śaraṇāgatahā chaiva sarvē brahmahaṇaiḥ samāḥ ।
ētaiḥ samētya kartavyaṃ prāyaśchittamiti śrutiḥ ॥ 12॥
gṛhī vadānyō’napaviddha vākyaḥ
śēṣānna bhōkāpyavihiṃsakaś cha ।
nānarthakṛttyaktakaliḥ kṛtajñaḥ
satyō mṛduḥ svargamupaiti vidvān ॥ 13॥
sulabhāḥ puruṣā rājansatataṃ priyavādinaḥ ।
apriyasya tu pathyasya vaktā śrōtā cha durlabhaḥ ॥ 14॥
yō hi dharmaṃ vyapāśritya hitvā bhartuḥ priyāpriyē ।
apriyāṇyāha pathyāni tēna rājā sahāyavān ॥ 15॥
tyajētkulārthē puruṣaṃ grāmasyārthē kulaṃ tyajēt ।
grāmaṃ janapadasyārthē ātmārthē pṛthivīṃ tyajēt ॥ 16॥
āpadarthaṃ dhanaṃ rakṣēddārānrakṣēddhanairapi ।
ātmānaṃ satataṃ rakṣēddārairapi dhanairapi ॥ 17॥
uktaṃ mayā dyūtakālē’pi rājan
naivaṃ yuktaṃ vachanaṃ prātipīya ।
tadauṣadhaṃ pathyamivāturasya
na rōchatē tava vaichitra vīrya ॥ 18॥
kākairimāṃśchitrabarhānmayūrān
parājaiṣṭhāḥ pāṇḍavāndhārtarāṣṭraiḥ ।
hitvā siṃhānkrōṣṭu kāngūhamānaḥ
prāptē kālē śōchitā tvaṃ narēndra ॥ 19॥
yastāta na krudhyati sarvakālaṃ
bhṛtyasya bhaktasya hitē ratasya ।
tasminbhṛtyā bhartari viśvasanti
na chainamāpatsu parityajanti ॥ 20॥
na bhṛtyānāṃ vṛtti saṃrōdhanēna
bāhyaṃ janaṃ sañjighṛkṣēdapūrvam ।
tyajanti hyēnamuchitāvaruddhāḥ
snigdhā hyamātyāḥ parihīnabhōgāḥ ॥ 21॥
kṛtyāni pūrvaṃ parisaṅkhyāya sarvāṇy
āyavyayāvanurūpāṃ cha vṛttim ।
saṅgṛhṇīyādanurūpānsahāyān
sahāyasādhyāni hi duṣkarāṇi ॥ 22॥
abhiprāyaṃ yō viditvā tu bhartuḥ
sarvāṇi kāryāṇi karōtyatandrīḥ ।
vaktā hitānāmanurakta āryaḥ
śaktijña ātmēva hi sō’nukampyaḥ ॥ 23॥
vākyaṃ tu yō nādriyatē’nuśiṣṭaḥ
pratyāha yaśchāpi niyujyamānaḥ ।
prajñābhimānī pratikūlavādī
tyājyaḥ sa tādṛktvarayaiva bhṛtyaḥ ॥ 24॥
astabdhamaklībamadīrghasūtraṃ
sānukrōśaṃ ślakṣṇamahāryamanyaiḥ ।
arōga jātīyamudāravākyaṃ
dūtaṃ vadantyaṣṭa guṇōpapannam ॥ 25॥
na viśvāsājjātu parasya gēhaṃ
gachChēnnaraśchētayānō vikālē ।
na chatvarē niśi tiṣṭhēnnigūḍhō
na rājanyāṃ yōṣitaṃ prārthayīta ॥ 26॥
na nihnavaṃ satra gatasya gachChēt
saṃsṛṣṭa mantrasya kusaṅgatasya ।
na cha brūyānnāśvasāmi tvayīti
sa kāraṇaṃ vyapadēśaṃ tu kuryāt ॥ 27॥
ghṛṇī rājā puṃśchalī rājabhṛtyaḥ
putrō bhrātā vidhavā bāla putrā ।
sēnā jīvī chōddhṛta bhakta ēva
vyavahārē vai varjanīyāḥ syurētē ॥ 28॥
guṇā daśa snānaśīlaṃ bhajantē
balaṃ rūpaṃ svaravarṇapraśuddhiḥ ।
sparśaścha gandhaścha viśuddhatā cha
śrīḥ saukumāryaṃ pravarāścha nāryaḥ ॥ 29॥
guṇāścha ṣaṇmitabhuktaṃ bhajantē
ārōgyamāyuścha sukhaṃ balaṃ cha ।
anāvilaṃ chāsya bhavēdapatyaṃ
na chainamādyūna iti kṣipanti ॥ 30॥
akarma śīlaṃ cha mahāśanaṃ cha
lōkadviṣṭaṃ bahu māyaṃ nṛśaṃsam ।
adēśakālajñamaniṣṭa vēṣam
ētāngṛhē na prativāsayīta ॥ 31॥
kadaryamākrōśakamaśrutaṃ cha
varāka sambhūtamamānya māninam ।
niṣṭhūriṇaṃ kṛtavairaṃ kṛtaghnam
ētānbhṛtārtō’pi na jātu yāchēt ॥ 32॥
saṅkliṣṭakarmāṇamatipravādaṃ
nityānṛtaṃ chādṛḍha bhaktikaṃ cha ।
vikṛṣṭarāgaṃ bahumāninaṃ chāpy
ētānna sēvēta narādhamānṣaṭ ॥ 33॥
sahāyabandhanā hyarthāḥ sahāyāśchārthabandhanāḥ ।
anyōnyabandhanāvētau vinānyōnyaṃ na sidhyataḥ ॥ 34॥
utpādya putrānanṛṇāṃścha kṛtvā
vṛttiṃ cha tēbhyō’nuvidhāya kāṃ chit ।
sthānē kumārīḥ pratipādya sarvā
araṇyasaṃsthō munivadbubhūṣēt ॥ 35॥
hitaṃ yatsarvabhūtānāmātmanaścha sukhāvaham ।
tatkuryādīśvarō hyētanmūlaṃ dharmārthasiddhayē ॥ 36॥
buddhiḥ prabhāvastējaścha sattvamutthānamēva cha ।
vyavasāyaścha yasya syāttasyāvṛtti bhayaṃ kutaḥ ॥ 37॥
paśya dōṣānpāṇḍavairvigrahē tvaṃ
yatra vyathērannapi dēvāḥ sa śakrāḥ ।
putrairvairaṃ nityamudvignavāsō
yaśaḥ praṇāśō dviṣatāṃ cha harṣaḥ ॥ 38॥
bhīṣmasya kōpastava chēndra kalpa
drōṇasya rājñaścha yudhiṣṭhirasya ।
utsādayēllōkamimaṃ pravṛddhaḥ
śvētō grahastiryagivāpatankhē ॥ 39॥
tava putraśataṃ chaiva karṇaḥ pañcha cha pāṇḍavāḥ ।
pṛthivīmanuśāsēyurakhilāṃ sāgarāmbarām ॥ 40॥
dhārtarāṣṭrā vanaṃ rājanvyāghrāḥ pāṇḍusutā matāḥ ।
mā vanaṃ Chindhi sa vyāghraṃ mā vyāghrānnīnaśō vanāt ॥ 41॥
na syādvanamṛtē vyāghrānvyāghrā na syurṛtē vanam ।
vanaṃ hi rakṣyatē vyāghrairvyāghrānrakṣati kānanam ॥ 42॥
na tathēchChantyakalyāṇāḥ parēṣāṃ vēdituṃ guṇān ।
yathaiṣāṃ jñātumichChanti nairguṇyaṃ pāpachētasaḥ ॥ 43॥
arthasiddhiṃ parāmichChandharmamēvāditaś charēt ।
na hi dharmādapaityarthaḥ svargalōkādivāmṛtam ॥ 44॥
yasyātmā virataḥ pāpātkalyāṇē cha nivēśitaḥ ।
tēna sarvamidaṃ buddhaṃ prakṛtirvikṛtirścha yā ॥ 45॥
yō dharmamarthaṃ kāmaṃ cha yathākālaṃ niṣēvatē ।
dharmārthakāmasaṃyōgaṃ yō’mutrēha cha vindati ॥ 46॥
sanniyachChati yō vēgamutthitaṃ krōdhaharṣayōḥ ।
sa śriyō bhājanaṃ rājanyaśchāpatsu na muhyati ॥ 47॥
balaṃ pañcha vidhaṃ nityaṃ puruṣāṇāṃ nibōdha mē ।
yattu bāhubalaṃ nāma kaniṣṭhaṃ balamuchyatē ॥ 48॥
amātyalābhō bhadraṃ tē dvitīyaṃ balamuchyatē ।
dhanalābhastṛtīyaṃ tu balamāhurjigīṣavaḥ ॥ 49॥
yattvasya sahajaṃ rājanpitṛpaitāmahaṃ balam ।
abhijāta balaṃ nāma tachchaturthaṃ balaṃ smṛtam ॥ 50॥
yēna tvētāni sarvāṇi saṅgṛhītāni bhārata ।
yadbalānāṃ balaṃ śrēṣṭhaṃ tatprajñā balamuchyatē ॥ 51॥
mahatē yō’pakārāya narasya prabhavēnnaraḥ ।
tēna vairaṃ samāsajya dūrasthō’smīti nāśvasēt ॥ 52॥
strīṣu rājasu sarpēṣu svādhyāyē śatrusēviṣu ।
bhōgē chāyuṣi viśvāsaṃ kaḥ prājñaḥ kartumarhati ॥ 53॥
prajñā śarēṇābhihatasya jantōś
chikitsakāḥ santi na chauṣadhāni ।
na hōmamantrā na cha maṅgalāni
nātharvaṇā nāpyagadāḥ susiddhāḥ ॥ 54॥
sarpaśchāgniścha siṃhaścha kulaputraścha bhārata ।
nāvajñēyā manuṣyēṇa sarvē tē hyatitējasaḥ ॥ 55॥
agnistējō mahallōkē gūḍhastiṣṭhati dāruṣu ।
na chōpayuṅktē taddāru yāvannō dīpyatē paraiḥ ॥ 56॥
sa ēva khalu dārubhyō yadā nirmathya dīpyatē ।
tadā tachcha vanaṃ chānyannirdahatyāśu tējasā ॥ 57॥
ēvamēva kulē jātāḥ pāvakōpama tējasaḥ ।
kṣamāvantō nirākārāḥ kāṣṭhē’gniriva śēratē ॥ 58॥
latā dharmā tvaṃ saputraḥ śālāḥ pāṇḍusutā matāḥ ।
na latā vardhatē jātu mahādrumamanāśritā ॥ 59॥
vanaṃ rājaṃstvaṃ saputrō’mbikēya
siṃhānvanē pāṇḍavāṃstāta viddhi ।
siṃhairvihīnaṃ hi vanaṃ vinaśyēt
siṃhā vinaśyēyurṛtē vanēna ॥ 60॥
॥ iti śrīmahābhāratē udyōgaparvaṇi prajāgaraparvaṇi
viduravākyē saptatriṃśō’dhyāyaḥ ॥ 37॥