॥ ഇതി ശ്രീമഹാഭാരതേ ഉദ്യോഗപര്വണി പ്രജാഗരപര്വണി
വിദുരവാക്യേ സപ്തത്രിംശോഽധ്യായഃ ॥
വിദുര ഉവാച ।
സപ്തദശേമാന്രാജേംദ്ര മനുഃ സ്വായംഭുവോഽബ്രവീത് ।
വൈചിത്രവീര്യ പുരുഷാനാകാശം മുഷ്ടിഭിര്ഘ്നതഃ ॥ 1॥
താനേവിംദ്രസ്യ ഹി ധനുരനാമ്യം നമതോഽബ്രവീത് ।
അഥോ മരീചിനഃ പാദാനനാമ്യാന്നമതസ്തഥാ ॥ 2॥
യശ്ചാശിഷ്യം ശാസതി യശ് ച കുപ്യതേ
യശ്ചാതിവേലം ഭജതേ ദ്വിഷംതമ് ।
സ്ത്രിയശ്ച യോഽരക്ഷതി ഭദ്രമസ്തു തേ
യശ്ചായാച്യം യാചതി യശ് ച കത്ഥതേ ॥ 3॥
യശ്ചാഭിജാതഃ പ്രകരോത്യകാര്യം
യശ്ചാബലോ ബലിനാ നിത്യവൈരീ ।
അശ്രദ്ദധാനായ ച യോ ബ്രവീതി
യശ്ചാകാമ്യം കാമയതേ നരേംദ്ര ॥ 4॥
വധ്വാ ഹാസം ശ്വശുരോ യശ് ച മന്യതേ
വധ്വാ വസന്നുത യോ മാനകാമഃ ।
പരക്ഷേത്രേ നിര്വപതി യശ്ച ബീജം
സ്ത്രിയം ച യഃ പരിവദതേഽതിവേലമ് ॥ 5॥
യശ്ചൈവ ലബ്ധ്വാ ന സ്മരാമീത്യുവാച
ദത്ത്വാ ച യഃ കത്ഥതി യാച്യമാനഃ ।
യശ്ചാസതഃ സാംത്വമുപാസതീഹ
ഏതേഽനുയാംത്യനിലം പാശഹസ്താഃ ॥ 6॥
യസ്മിന്യഥാ വര്തതേ യോ മനുഷ്യസ്
തസ്മിംസ്തഥാ വര്തിതവ്യം സ ധര്മഃ ।
മായാചാരോ മായയാ വര്തിതവ്യഃ
സാധ്വാചാരഃ സാധുനാ പ്രത്യുദേയഃ ॥ 7॥
ധൃതരാഷ്ട്ര ഉവാച ।
ശതായുരുക്തഃ പുരുഷഃ സര്വവേദേഷു വൈ യദാ ।
നാപ്നോത്യഥ ച തത്സര്വമായുഃ കേനേഹ ഹേതുനാ ॥ 8॥
വിദുര ഉവാച ।
അതിവാദോഽതിമാനശ്ച തഥാത്യാഗോ നരാധിപഃ ।
ക്രോധശ്ചാതിവിവിത്സാ ച മിത്രദ്രോഹശ്ച താനി ഷട് ॥ 9॥
ഏത ഏവാസയസ്തീക്ഷ്ണാഃ കൃംതംത്യായൂംഷി ദേഹിനാമ് ।
ഏതാനി മാനവാന്ഘ്നംതി ന മൃത്യുര്ഭദ്രമസ്തു തേ ॥ 10॥
വിശ്വസ്തസ്യൈതി യോ ദാരാന്യശ്ചാപി ഗുരു തക്പഗഃ ।
വൃഷലീ പതിര്ദ്വിജോ യശ്ച പാനപശ്ചൈവ ഭാരത ॥ 11॥
ശരണാഗതഹാ ചൈവ സര്വേ ബ്രഹ്മഹണൈഃ സമാഃ ।
ഏതൈഃ സമേത്യ കര്തവ്യം പ്രായശ്ചിത്തമിതി ശ്രുതിഃ ॥ 12॥
ഗൃഹീ വദാന്യോഽനപവിദ്ധ വാക്യഃ
ശേഷാന്ന ഭോകാപ്യവിഹിംസകശ് ച ।
നാനര്ഥകൃത്ത്യക്തകലിഃ കൃതജ്ഞഃ
സത്യോ മൃദുഃ സ്വര്ഗമുപൈതി വിദ്വാന് ॥ 13॥
സുലഭാഃ പുരുഷാ രാജന്സതതം പ്രിയവാദിനഃ ।
അപ്രിയസ്യ തു പഥ്യസ്യ വക്താ ശ്രോതാ ച ദുര്ലഭഃ ॥ 14॥
യോ ഹി ധര്മം വ്യപാശ്രിത്യ ഹിത്വാ ഭര്തുഃ പ്രിയാപ്രിയേ ।
അപ്രിയാണ്യാഹ പഥ്യാനി തേന രാജാ സഹായവാന് ॥ 15॥
ത്യജേത്കുലാര്ഥേ പുരുഷം ഗ്രാമസ്യാര്ഥേ കുലം ത്യജേത് ।
ഗ്രാമം ജനപദസ്യാര്ഥേ ആത്മാര്ഥേ പൃഥിവീം ത്യജേത് ॥ 16॥
ആപദര്ഥം ധനം രക്ഷേദ്ദാരാന്രക്ഷേദ്ധനൈരപി ।
ആത്മാനം സതതം രക്ഷേദ്ദാരൈരപി ധനൈരപി ॥ 17॥
ഉക്തം മയാ ദ്യൂതകാലേഽപി രാജന്
നൈവം യുക്തം വചനം പ്രാതിപീയ ।
തദൌഷധം പഥ്യമിവാതുരസ്യ
ന രോചതേ തവ വൈചിത്ര വീര്യ ॥ 18॥
കാകൈരിമാംശ്ചിത്രബര്ഹാന്മയൂരാന്
പരാജൈഷ്ഠാഃ പാംഡവാംധാര്തരാഷ്ട്രൈഃ ।
ഹിത്വാ സിംഹാന്ക്രോഷ്ടു കാന്ഗൂഹമാനഃ
പ്രാപ്തേ കാലേ ശോചിതാ ത്വം നരേംദ്ര ॥ 19॥
യസ്താത ന ക്രുധ്യതി സര്വകാലം
ഭൃത്യസ്യ ഭക്തസ്യ ഹിതേ രതസ്യ ।
തസ്മിന്ഭൃത്യാ ഭര്തരി വിശ്വസംതി
ന ചൈനമാപത്സു പരിത്യജംതി ॥ 20॥
ന ഭൃത്യാനാം വൃത്തി സംരോധനേന
ബാഹ്യം ജനം സംജിഘൃക്ഷേദപൂര്വമ് ।
ത്യജംതി ഹ്യേനമുചിതാവരുദ്ധാഃ
സ്നിഗ്ധാ ഹ്യമാത്യാഃ പരിഹീനഭോഗാഃ ॥ 21॥
കൃത്യാനി പൂര്വം പരിസംഖ്യായ സര്വാണ്യ്
ആയവ്യയാവനുരൂപാം ച വൃത്തിമ് ।
സംഗൃഹ്ണീയാദനുരൂപാന്സഹായാന്
സഹായസാധ്യാനി ഹി ദുഷ്കരാണി ॥ 22॥
അഭിപ്രായം യോ വിദിത്വാ തു ഭര്തുഃ
സര്വാണി കാര്യാണി കരോത്യതംദ്രീഃ ।
വക്താ ഹിതാനാമനുരക്ത ആര്യഃ
ശക്തിജ്ഞ ആത്മേവ ഹി സോഽനുകംപ്യഃ ॥ 23॥
വാക്യം തു യോ നാദ്രിയതേഽനുശിഷ്ടഃ
പ്രത്യാഹ യശ്ചാപി നിയുജ്യമാനഃ ।
പ്രജ്ഞാഭിമാനീ പ്രതികൂലവാദീ
ത്യാജ്യഃ സ താദൃക്ത്വരയൈവ ഭൃത്യഃ ॥ 24॥
അസ്തബ്ധമക്ലീബമദീര്ഘസൂത്രം
സാനുക്രോശം ശ്ലക്ഷ്ണമഹാര്യമന്യൈഃ ।
അരോഗ ജാതീയമുദാരവാക്യം
ദൂതം വദംത്യഷ്ട ഗുണോപപന്നമ് ॥ 25॥
ന വിശ്വാസാജ്ജാതു പരസ്യ ഗേഹം
ഗച്ഛേന്നരശ്ചേതയാനോ വികാലേ ।
ന ചത്വരേ നിശി തിഷ്ഠേന്നിഗൂഢോ
ന രാജന്യാം യോഷിതം പ്രാര്ഥയീത ॥ 26॥
ന നിഹ്നവം സത്ര ഗതസ്യ ഗച്ഛേത്
സംസൃഷ്ട മംത്രസ്യ കുസംഗതസ്യ ।
ന ച ബ്രൂയാന്നാശ്വസാമി ത്വയീതി
സ കാരണം വ്യപദേശം തു കുര്യാത് ॥ 27॥
ഘൃണീ രാജാ പുംശ്ചലീ രാജഭൃത്യഃ
പുത്രോ ഭ്രാതാ വിധവാ ബാല പുത്രാ ।
സേനാ ജീവീ ചോദ്ധൃത ഭക്ത ഏവ
വ്യവഹാരേ വൈ വര്ജനീയാഃ സ്യുരേതേ ॥ 28॥
ഗുണാ ദശ സ്നാനശീലം ഭജംതേ
ബലം രൂപം സ്വരവര്ണപ്രശുദ്ധിഃ ।
സ്പര്ശശ്ച ഗംധശ്ച വിശുദ്ധതാ ച
ശ്രീഃ സൌകുമാര്യം പ്രവരാശ്ച നാര്യഃ ॥ 29॥
ഗുണാശ്ച ഷണ്മിതഭുക്തം ഭജംതേ
ആരോഗ്യമായുശ്ച സുഖം ബലം ച ।
അനാവിലം ചാസ്യ ഭവേദപത്യം
ന ചൈനമാദ്യൂന ഇതി ക്ഷിപംതി ॥ 30॥
അകര്മ ശീലം ച മഹാശനം ച
ലോകദ്വിഷ്ടം ബഹു മായം നൃശംസമ് ।
അദേശകാലജ്ഞമനിഷ്ട വേഷമ്
ഏതാന്ഗൃഹേ ന പ്രതിവാസയീത ॥ 31॥
കദര്യമാക്രോശകമശ്രുതം ച
വരാക സംഭൂതമമാന്യ മാനിനമ് ।
നിഷ്ഠൂരിണം കൃതവൈരം കൃതഘ്നമ്
ഏതാന്ഭൃതാര്തോഽപി ന ജാതു യാചേത് ॥ 32॥
സംക്ലിഷ്ടകര്മാണമതിപ്രവാദം
നിത്യാനൃതം ചാദൃഢ ഭക്തികം ച ।
വികൃഷ്ടരാഗം ബഹുമാനിനം ചാപ്യ്
ഏതാന്ന സേവേത നരാധമാന്ഷട് ॥ 33॥
സഹായബംധനാ ഹ്യര്ഥാഃ സഹായാശ്ചാര്ഥബംധനാഃ ।
അന്യോന്യബംധനാവേതൌ വിനാന്യോന്യം ന സിധ്യതഃ ॥ 34॥
ഉത്പാദ്യ പുത്രാനനൃണാംശ്ച കൃത്വാ
വൃത്തിം ച തേഭ്യോഽനുവിധായ കാം ചിത് ।
സ്ഥാനേ കുമാരീഃ പ്രതിപാദ്യ സര്വാ
അരണ്യസംസ്ഥോ മുനിവദ്ബുഭൂഷേത് ॥ 35॥
ഹിതം യത്സര്വഭൂതാനാമാത്മനശ്ച സുഖാവഹമ് ।
തത്കുര്യാദീശ്വരോ ഹ്യേതന്മൂലം ധര്മാര്ഥസിദ്ധയേ ॥ 36॥
ബുദ്ധിഃ പ്രഭാവസ്തേജശ്ച സത്ത്വമുത്ഥാനമേവ ച ।
വ്യവസായശ്ച യസ്യ സ്യാത്തസ്യാവൃത്തി ഭയം കുതഃ ॥ 37॥
പശ്യ ദോഷാന്പാംഡവൈര്വിഗ്രഹേ ത്വം
യത്ര വ്യഥേരന്നപി ദേവാഃ സ ശക്രാഃ ।
പുത്രൈര്വൈരം നിത്യമുദ്വിഗ്നവാസോ
യശഃ പ്രണാശോ ദ്വിഷതാം ച ഹര്ഷഃ ॥ 38॥
ഭീഷ്മസ്യ കോപസ്തവ ചേംദ്ര കല്പ
ദ്രോണസ്യ രാജ്ഞശ്ച യുധിഷ്ഠിരസ്യ ।
ഉത്സാദയേല്ലോകമിമം പ്രവൃദ്ധഃ
ശ്വേതോ ഗ്രഹസ്തിര്യഗിവാപതന്ഖേ ॥ 39॥
തവ പുത്രശതം ചൈവ കര്ണഃ പംച ച പാംഡവാഃ ।
പൃഥിവീമനുശാസേയുരഖിലാം സാഗരാംബരാമ് ॥ 40॥
ധാര്തരാഷ്ട്രാ വനം രാജന്വ്യാഘ്രാഃ പാംഡുസുതാ മതാഃ ।
മാ വനം ഛിംധി സ വ്യാഘ്രം മാ വ്യാഘ്രാന്നീനശോ വനാത് ॥ 41॥
ന സ്യാദ്വനമൃതേ വ്യാഘ്രാന്വ്യാഘ്രാ ന സ്യുരൃതേ വനമ് ।
വനം ഹി രക്ഷ്യതേ വ്യാഘ്രൈര്വ്യാഘ്രാന്രക്ഷതി കാനനമ് ॥ 42॥
ന തഥേച്ഛംത്യകല്യാണാഃ പരേഷാം വേദിതും ഗുണാന് ।
യഥൈഷാം ജ്ഞാതുമിച്ഛംതി നൈര്ഗുണ്യം പാപചേതസഃ ॥ 43॥
അര്ഥസിദ്ധിം പരാമിച്ഛംധര്മമേവാദിതശ് ചരേത് ।
ന ഹി ധര്മാദപൈത്യര്ഥഃ സ്വര്ഗലോകാദിവാമൃതമ് ॥ 44॥
യസ്യാത്മാ വിരതഃ പാപാത്കല്യാണേ ച നിവേശിതഃ ।
തേന സര്വമിദം ബുദ്ധം പ്രകൃതിര്വികൃതിര്ശ്ച യാ ॥ 45॥
യോ ധര്മമര്ഥം കാമം ച യഥാകാലം നിഷേവതേ ।
ധര്മാര്ഥകാമസംയോഗം യോഽമുത്രേഹ ച വിംദതി ॥ 46॥
സന്നിയച്ഛതി യോ വേഗമുത്ഥിതം ക്രോധഹര്ഷയോഃ ।
സ ശ്രിയോ ഭാജനം രാജന്യശ്ചാപത്സു ന മുഹ്യതി ॥ 47॥
ബലം പംച വിധം നിത്യം പുരുഷാണാം നിബോധ മേ ।
യത്തു ബാഹുബലം നാമ കനിഷ്ഠം ബലമുച്യതേ ॥ 48॥
അമാത്യലാഭോ ഭദ്രം തേ ദ്വിതീയം ബലമുച്യതേ ।
ധനലാഭസ്തൃതീയം തു ബലമാഹുര്ജിഗീഷവഃ ॥ 49॥
യത്ത്വസ്യ സഹജം രാജന്പിതൃപൈതാമഹം ബലമ് ।
അഭിജാത ബലം നാമ തച്ചതുര്ഥം ബലം സ്മൃതമ് ॥ 50॥
യേന ത്വേതാനി സര്വാണി സംഗൃഹീതാനി ഭാരത ।
യദ്ബലാനാം ബലം ശ്രേഷ്ഠം തത്പ്രജ്ഞാ ബലമുച്യതേ ॥ 51॥
മഹതേ യോഽപകാരായ നരസ്യ പ്രഭവേന്നരഃ ।
തേന വൈരം സമാസജ്യ ദൂരസ്ഥോഽസ്മീതി നാശ്വസേത് ॥ 52॥
സ്ത്രീഷു രാജസു സര്പേഷു സ്വാധ്യായേ ശത്രുസേവിഷു ।
ഭോഗേ ചായുഷി വിശ്വാസം കഃ പ്രാജ്ഞഃ കര്തുമര്ഹതി ॥ 53॥
പ്രജ്ഞാ ശരേണാഭിഹതസ്യ ജംതോശ്
ചികിത്സകാഃ സംതി ന ചൌഷധാനി ।
ന ഹോമമംത്രാ ന ച മംഗലാനി
നാഥര്വണാ നാപ്യഗദാഃ സുസിദ്ധാഃ ॥ 54॥
സര്പശ്ചാഗ്നിശ്ച സിംഹശ്ച കുലപുത്രശ്ച ഭാരത ।
നാവജ്ഞേയാ മനുഷ്യേണ സര്വേ തേ ഹ്യതിതേജസഃ ॥ 55॥
അഗ്നിസ്തേജോ മഹല്ലോകേ ഗൂഢസ്തിഷ്ഠതി ദാരുഷു ।
ന ചോപയുംക്തേ തദ്ദാരു യാവന്നോ ദീപ്യതേ പരൈഃ ॥ 56॥
സ ഏവ ഖലു ദാരുഭ്യോ യദാ നിര്മഥ്യ ദീപ്യതേ ।
തദാ തച്ച വനം ചാന്യന്നിര്ദഹത്യാശു തേജസാ ॥ 57॥
ഏവമേവ കുലേ ജാതാഃ പാവകോപമ തേജസഃ ।
ക്ഷമാവംതോ നിരാകാരാഃ കാഷ്ഠേഽഗ്നിരിവ ശേരതേ ॥ 58॥
ലതാ ധര്മാ ത്വം സപുത്രഃ ശാലാഃ പാംഡുസുതാ മതാഃ ।
ന ലതാ വര്ധതേ ജാതു മഹാദ്രുമമനാശ്രിതാ ॥ 59॥
വനം രാജംസ്ത്വം സപുത്രോഽംബികേയ
സിംഹാന്വനേ പാംഡവാംസ്താത വിദ്ധി ।
സിംഹൈര്വിഹീനം ഹി വനം വിനശ്യേത്
സിംഹാ വിനശ്യേയുരൃതേ വനേന ॥ 60॥
॥ ഇതി ശ്രീമഹാഭാരതേ ഉദ്യോഗപര്വണി പ്രജാഗരപര്വണി
വിദുരവാക്യേ സപ്തത്രിംശോഽധ്യായഃ ॥ 37॥