॥ ഇതി ശ്രീമഹാഭാരതേ ഉദ്യോഗപര്വണി പ്രജാഗരപര്വണി
വിദുരവാക്യേ ഏകോനചത്വാരിംശോഽധ്യായഃ ॥
ധൃതരാഷ്ട്ര ഉവാച ।
അനീശ്വരോഽയം പുരുഷോ ഭവാഭവേ
സൂത്രപ്രോതാ ദാരുമയീവ യോഷാ ।
ധാത്രാ ഹി ദിഷ്ടസ്യ വശേ കിലായം
തസ്മാദ്വദ ത്വം ശ്രവണേ ഘൃതോഽഹമ് ॥ 1॥
വിദുര ഉവാച ।
അപ്രാപ്തകാലം വചനം ബൃഹസ്പതിരപി ബ്രുവന് ।
ലഭതേ ബുദ്ധ്യവജ്ഞാനമവമാനം ച ഭാരത ॥ 2॥
പ്രിയോ ഭവതി ദാനേന പ്രിയവാദേന ചാപരഃ ।
മംത്രം മൂലബലേനാന്യോ യഃ പ്രിയഃ പ്രിയ ഏവ സഃ ॥ 3॥
ദ്വേഷ്യോ ന സാധുര്ഭവതി ന മേധാവീ ന പംഡിതഃ ।
പ്രിയേ ശുഭാനി കര്മാണി ദ്വേഷ്യേ പാപാനി ഭാരത ॥ 4॥
ന സ ക്ഷയോ മഹാരാജ യഃ ക്ഷയോ വൃദ്ധിമാവഹേത് ।
ക്ഷയഃ സ ത്വിഹ മംതവ്യോ യം ലബ്ധ്വാ ബഹു നാശയേത് ॥ 5॥
സമൃദ്ധാ ഗുണതഃ കേ ചിദ്ഭവംതി ധനതോഽപരേ ।
ധനവൃദ്ധാന്ഗുണൈര്ഹീനാംധൃതരാഷ്ട്ര വിവര്ജയേത് ॥ 6॥
ധൃതരാഷ്ട്ര ഉവാച ।
സര്വം ത്വമായതീ യുക്തം ഭാഷസേ പ്രാജ്ഞസമ്മതമ് ।
ന ചോത്സഹേ സുതം ത്യക്തും യതോ ധര്മസ്തതോ ജയഃ ॥ 7॥
വിദുര ഉവാച ।
സ്വഭാവഗുണസംപന്നോ ന ജാതു വിനയാന്വിതഃ ।
സുസൂക്ഷ്മമപി ഭൂതാനാമുപമര്ദം പ്രയോക്ഷ്യതേ ॥ 8॥
പരാപവാദ നിരതാഃ പരദുഃഖോദയേഷു ച ।
പരസ്പരവിരോധേ ച യതംതേ സതതോഥിതാഃ ॥ 9॥
സ ദോഷം ദര്ശനം യേഷാം സംവാസേ സുമഹദ്ഭയമ് ।
അര്ഥാദാനേ മഹാംദോഷഃ പ്രദാനേ ച മഹദ്ഭയമ് ॥ 10॥
യേ പാപാ ഇതി വിഖ്യാതാഃ സംവാസേ പരിഗര്ഹിതാഃ ।
യുക്താശ്ചാന്യൈര്മഹാദോഷൈര്യേ നരാസ്താന്വിവര്ജയേത് ॥ 11॥
നിവര്തമാനേ സൌഹാര്ദേ പ്രീതിര്നീചേ പ്രണശ്യതി ।
യാ ചൈവ ഫലനിര്വൃത്തിഃ സൌഹൃദേ ചൈവ യത്സുഖമ് ॥ 12॥
യതതേ ചാപവാദായ യത്നമാരഭതേ ക്ഷയേ ।
അല്പേഽപ്യപകൃതേ മോഹാന്ന ശാംതിമുപഗച്ഛതി ॥ 13॥
താദൃശൈഃ സംഗതം നീചൈര്നൃശംസൈരകൃതാത്മഭിഃ ।
നിശാമ്യ നിപുണം ബുദ്ധ്യാ വിദ്വാംദൂരാദ്വിവര്ജയേത് ॥ 14॥
യോ ജ്ഞാതിമനുഗൃഹ്ണാതി ദരിദ്രം ദീനമാതുരമ് ।
സപുത്രപശുഭിര്വൃദ്ധിം യശശ്ചാവ്യയമശ്നുതേ ॥ 15॥
ജ്ഞാതയോ വര്ധനീയാസ്തൈര്യ ഇച്ഛംത്യാത്മനഃ ശുഭമ് ।
കുലവൃദ്ധിം ച രാജേംദ്ര തസ്മാത്സാധു സമാചര ॥ 16॥
ശ്രേയസാ യോക്ഷ്യസേ രാജന്കുര്വാണോ ജ്ഞാതിസത്ക്രിയാമ് ।
വിഗുണാ ഹ്യപി സംരക്ഷ്യാ ജ്ഞാതയോ ഭരതര്ഷഭ ॥ 17॥
കിം പുനര്ഗുണവംതസ്തേ ത്വത്പ്രസാദാഭികാംക്ഷിണഃ ।
പ്രസാദം കുരു ദീനാനാം പാംഡവാനാം വിശാം പതേ ॥ 18॥
ദീയംതാം ഗ്രാമകാഃ കേ ചിത്തേഷാം വൃത്ത്യര്ഥമീശ്വര ।
ഏവം ലോകേ യശഃപ്രാപ്തോ ഭവിഷ്യത്സി നരാധിപ ॥ 19॥
വൃദ്ധേന ഹി ത്വയാ കാര്യം പുത്രാണാം താത രക്ഷണമ് ।
മയാ ചാപി ഹിതം വാച്യം വിദ്ധി മാം ത്വദ്ധിതൈഷിണമ് ॥ 20॥
ജ്ഞാതിഭിര്വിഗ്രഹസ്താത ന കര്തവ്യോ ഭവാര്ഥിനാ ।
സുഖാനി സഹ ഭോജ്യാനി ജ്ഞാതിഭിര്ഭരതര്ഷഭ ॥ 21॥
സംഭോജനം സംകഥനം സംപ്രീതിശ് ച പരസ്പരമ് ।
ജ്ഞാതിഭിഃ സഹ കാര്യാണി ന വിരോധഃ കഥം ചന ॥ 22॥
ജ്ഞാതയസ്താരയംതീഹ ജ്ഞാതയോ മജ്ജയംതി ച ।
സുവൃത്താസ്താരയംതീഹ ദുര്വൃത്താ മജ്ജയംതി ച ॥ 23॥
സുവൃത്തോ ഭവ രാജേംദ്ര പാംഡവാന്പ്രതി മാനദ ।
അധര്ഷണീയഃ ശത്രൂണാം തൈര്വൃതസ്ത്വം ഭവിഷ്യസി ॥ 24॥
ശ്രീമംതം ജ്ഞാതിമാസാദ്യ യോ ജ്ഞാതിരവസീദതി ।
ദിഗ്ധഹസ്തം മൃഗ ഇവ സ ഏനസ്തസ്യ വിംദതി ॥ 25॥
പശ്ചാദപി നരശ്രേഷ്ഠ തവ താപോ ഭവിഷ്യതി ।
താന്വാ ഹതാന്സുതാന്വാപി ശ്രുത്വാ തദനുചിംതയ ॥ 26॥
യേന ഖട്വാം സമാരൂഢഃ പരിതപ്യേത കര്മണാ ।
ആദാവേവ ന തത്കുര്യാദധ്രുവേ ജീവിതേ സതി ॥ 27॥
ന കശ്ചിന്നാപനയതേ പുമാനന്യത്ര ഭാര്ഗവാത് ।
ശേഷസംപ്രതിപത്തിസ്തു ബുദ്ധിമത്സ്വേവ തിഷ്ഠതി ॥ 28॥
ദുര്യോധനേന യദ്യേതത്പാപം തേഷു പുരാ കൃതമ് ।
ത്വയാ തത്കുലവൃദ്ധേന പ്രത്യാനേയം നരേശ്വര ॥ 29॥
താംസ്ത്വം പദേ പ്രതിഷ്ഠാപ്യ ലോകേ വിഗതകല്മഷഃ ।
ഭവിഷ്യസി നരശ്രേഷ്ഠ പൂജനീയോ മനീഷിണാമ് ॥ 30॥
സുവ്യാഹൃതാനി ധീരാണാം ഫലതഃ പ്രവിചിംത്യ യഃ ।
അധ്യവസ്യതി കാര്യേഷു ചിരം യശസി തിഷ്ഠതി ॥ 31॥
അവൃത്തിം വിനയോ ഹംതി ഹംത്യനര്ഥം പരാക്രമഃ ।
ഹംതി നിത്യം ക്ഷമാ ക്രോധമാചാരോ ഹംത്യലക്ഷണമ് ॥ 32॥
പരിച്ഛദേന ക്ഷത്രേണ വേശ്മനാ പരിചര്യയാ ।
പരീക്ഷേത കുലം രാജന്ഭോജനാച്ഛാദനേന ച ॥ 33॥
യയോശ്ചിത്തേന വാ ചിത്തം നൈഭൃതം നൈഭൃതേന വാ ।
സമേതി പ്രജ്ഞയാ പ്രജ്ഞാ തയോര്മൈത്രീ ന ജീര്യതേ ॥ 34॥
ദുര്ബുദ്ധിമകൃതപ്രജ്ഞം ഛന്നം കൂപം തൃണൈരിവ ।
വിവര്ജയീത മേധാവീ തസ്മിന്മൈത്രീ പ്രണശ്യതി ॥ 35॥
അവലിപ്തേഷു മൂര്ഖേഷു രൌദ്രസാഹസികേഷു ച ।
തഥൈവാപേത ധര്മേഷു ന മൈത്രീമാചരേദ്ബുധഃ ॥ 36॥
കൃതജ്ഞം ധാര്മികം സത്യമക്ഷുദ്രം ദൃഢഭക്തികമ് ।
ജിതേംദ്രിയം സ്ഥിതം സ്ഥിത്യാം മിത്രമത്യാഗി ചേഷ്യതേ ॥ 37॥
ഇംദ്രിയാണാമനുത്സര്ഗോ മൃത്യുനാ ന വിശിഷ്യതേ ।
അത്യര്ഥം പുനരുത്സര്ഗഃ സാദയേദ്ദൈവതാന്യപി ॥ 38॥
മാര്ദവം സര്വഭൂതാനാമനസൂയാ ക്ഷമാ ധൃതിഃ ।
ആയുഷ്യാണി ബുധാഃ പ്രാഹുര്മിത്രാണാം ചാവിമാനനാ ॥ 39॥
അപനീതം സുനീതേന യോഽര്ഥം പ്രത്യാനിനീഷതേ ।
മതിമാസ്ഥായ സുദൃഢാം തദകാപുരുഷ വ്രതമ് ॥ 40॥
ആയത്യാം പ്രതികാരജ്ഞസ്തദാത്വേ ദൃഢനിശ്ചയഃ ।
അതീതേ കാര്യശേഷജ്ഞോ നരോഽര്ഥൈര്ന പ്രഹീയതേ ॥ 41॥
കര്മണാ മനസാ വാചാ യദഭീക്ഷ്ണം നിഷേവതേ ।
തദേവാപഹരത്യേനം തസ്മാത്കല്യാണമാചരേത് ॥ 42॥
മംഗലാലംഭനം യോഗഃ ശ്രുതമുത്ഥാനമാര്ജവമ് ।
ഭൂതിമേതാനി കുര്വംതി സതാം ചാഭീക്ഷ്ണ ദര്ശനമ് ॥ 43॥
അനിര്വേദഃ ശ്രിയോ മൂലം ദുഃഖനാശേ സുഖസ്യ ച ।
മഹാന്ഭവത്യനിര്വിണ്ണഃ സുഖം ചാത്യംതമശ്നുതേ ॥ 44॥
നാതഃ ശ്രീമത്തരം കിം ചിദന്യത്പഥ്യതമം തഥാ ।
പ്രഭ വിഷ്ണോര്യഥാ താത ക്ഷമാ സര്വത്ര സര്വദാ ॥ 45॥
ക്ഷമേദശക്തഃ സര്വസ്യ ശക്തിമാംധര്മകാരണാത് ।
അര്ഥാനര്ഥൌ സമൌ യസ്യ തസ്യ നിത്യം ക്ഷമാ ഹിതാ ॥ 46॥
യത്സുഖം സേവമാനോഽപി ധര്മാര്ഥാഭ്യാം ന ഹീയതേ ।
കാമം തദുപസേവേത ന മൂഢ വ്രതമാചരേത് ॥ 47॥
ദുഃഖാര്തേഷു പ്രമത്തേഷു നാസ്തികേഷ്വലസേഷു ച ।
ന ശ്രീര്വസത്യദാംതേഷു യേ ചോത്സാഹ വിവര്ജിതാഃ ॥ 48॥
ആര്ജവേന നരം യുക്തമാര്ജവാത്സവ്യപത്രപമ് ।
അശക്തിമംതം മന്യംതോ ധര്ഷയംതി കുബുദ്ധയഃ ॥ 49॥
അത്യാര്യമതിദാതാരമതിശൂരമതിവ്രതമ് ।
പ്രജ്ഞാഭിമാനിനം ചൈവ ശ്രീര്ഭയാന്നോപസര്പതി ॥ 50॥
അഗ്നിഹോത്രഫലാ വേദാഃ ശീലവൃത്തഫലം ശ്രുതമ് ।
രതിപുത്ര ഫലാ ദാരാ ദത്തഭുക്ത ഫലം ധനമ് ॥ 51॥
അധര്മോപാര്ജിതൈരര്ഥൈര്യഃ കരോത്യൌര്ധ്വ ദേഹികമ് ।
ന സ തസ്യ ഫലം പ്രേത്യ ഭുംക്തേഽര്ഥസ്യ ദുരാഗമാത് ॥ 52॥
കാനാര വനദുര്ഗേഷു കൃച്ഛ്രാസ്വാപത്സു സംഭ്രമേ ।
ഉദ്യതേഷു ച ശസ്ത്രേഷു നാസ്തി ശേഷവതാം ഭയമ് ॥ 53॥
ഉത്ഥാനം സംയമോ ദാക്ഷ്യമപ്രമാദോ ധൃതിഃ സ്മൃതിഃ ।
സമീക്ഷ്യ ച സമാരംഭോ വിദ്ധി മൂലം ഭവസ്യ തത് ॥ 54॥
തപോബലം താപസാനാം ബ്രഹ്മ ബ്രഹ്മവിദാം ബലമ് ।
ഹിംസാ ബലമസാധൂനാം ക്ഷമാഗുണവതാം ബലമ് ॥ 55॥
അഷ്ടൌ താന്യവ്രതഘ്നാനി ആപോ മൂലം ഫലം പയഃ ।
ഹവിര്ബ്രാഹ്മണ കാമ്യാ ച ഗുരോര്വചനമൌഷധമ് ॥ 56॥
ന തത്പരസ്യ സംദധ്യാത്പ്രതികൂലം യദാത്മനഃ ।
സംഗ്രഹേണൈഷ ധര്മഃ സ്യാത്കാമാദന്യഃ പ്രവര്തതേ ॥ 57॥
അക്രോധേന ജയേത്ക്രോധമസാധും സാധുനാ ജയേത് ।
ജയേത്കദര്യം ദാനേന ജയേത്സത്യേന ചാനൃതമ് ॥ 58॥
സ്ത്രീ ധൂര്തകേഽലസേ ഭീരൌ ചംഡേ പുരുഷമാനിനി ।
ചൌരേ കൃതഘ്നേ വിശ്വാസോ ന കാര്യോ ന ച നാസ്തികേ ॥ 59॥
അഭിവാദനശീലസ്യ നിത്യം വൃദ്ധോപസേവിനഃ ।
ചത്വാരി സംപ്രവര്ധംതേ കീര്തിരായുര്യശോബലമ് ॥ 60॥
അതിക്ലേശേന യേഽര്ഥാഃ സ്യുര്ധര്മസ്യാതിക്രമേണ ച ।
അരേര്വാ പ്രണിപാതേന മാ സ്മ തേഷു മനഃ കൃഥാഃ ॥ 61॥
അവിദ്യഃ പുരുഷഃ ശോച്യഃ ശോച്യം മിഥുനമപ്രജമ് ।
നിരാഹാരാഃ പ്രജാഃ ശോച്യാഃ ശോച്യം രാഷ്ട്രമരാജകമ് ॥ 62॥
അധ്വാ ജരാ ദേഹവതാം പര്വതാനാം ജലം ജരാ ।
അസംഭോഗോ ജരാ സ്ത്രീണാം വാക്ഷല്യം മനസോ ജരാ ॥ 63॥
അനാമ്നായ മലാ വേദാ ബ്രാഹ്മണസ്യാവ്രതം മലമ് ।
കൌതൂഹലമലാ സാധ്വീ വിപ്രവാസ മലാഃ സ്ത്രിയഃ ॥ 64॥
സുവര്ണസ്യ മലം രൂപ്യം രൂപ്യസ്യാപി മലം ത്രപു ।
ജ്ഞേയം ത്രപു മലം സീസം സീസസ്യാപി മലം മലമ് ॥ 65॥
ന സ്വപ്നേന ജയേന്നിദ്രാം ന കാമേന സ്ത്രിയം ജയേത് ।
നേംധനേന ജയേദഗ്നിം ന പാനേന സുരാം ജയേത് ॥ 66॥
യസ്യ ദാനജിതം മിത്രമമിത്രാ യുധി നിര്ജിതാഃ ।
അന്നപാനജിതാ ദാരാഃ സഫലം തസ്യ ജീവിതമ് ॥ 67॥
സഹസ്രിണോഽപി ജീവംതി ജീവംതി ശതിനസ്തഥാ ।
ധൃതരാഷ്ട്രം വിമുംചേച്ഛാം ന കഥം ചിന്ന ജീവ്യതേ ॥ 68॥
യത്പൃഥിവ്യാം വ്രീഹി യവം ഹിരണ്യം പശവഃ സ്ത്രിയഃ ।
നാലമേകസ്യ തത്സര്വമിതി പശ്യന്ന മുഹ്യതി ॥ 69॥
രാജന്ഭൂയോ ബ്രവീമി ത്വാം പുത്രേഷു സമമാചര ।
സമതാ യദി തേ രാജന്സ്വേഷു പാംഡുസുതേഷു ച ॥ 70॥
॥ ഇതി ശ്രീമഹാഭാരതേ ഉദ്യോഗപര്വണി പ്രജാഗരപര്വണി
വിദുരവാക്യേ ഏകോനചത്വാരിംശോഽധ്യായഃ ॥ 39॥