അഥ ത്രയോദശോഽധ്യായഃ ।
ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞവിഭാഗയോഗഃ
ശ്രീഭഗവാനുവാച ।
ഇദം ശരീരം കൌംതേയ ക്ഷേത്രമിത്യഭിധീയതേ ।
ഏതദ്യോ വേത്തി തം പ്രാഹുഃ ക്ഷേത്രജ്ഞ ഇതി തദ്വിദഃ ॥ 1 ॥
ക്ഷേത്രജ്ഞം ചാപി മാം വിദ്ധി സര്വക്ഷേത്രേഷു ഭാരത ।
ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയോര്ജ്ഞാനം യത്തജ്ജ്ഞാനം മതം മമ ॥ 2 ॥
തത്ക്ഷേത്രം യച്ച യാദൃക്ച യദ്വികാരി യതശ്ച യത് ।
സ ച യോ യത്പ്രഭാവശ്ച തത്സമാസേന മേ ശൃണു ॥ 3 ॥
ഋഷിഭിര്ബഹുധാ ഗീതം ഛംദോഭിര്വിവിധൈഃ പൃഥക് ।
ബ്രഹ്മസൂത്രപദൈശ്ചൈവ ഹേതുമദ്ഭിര്വിനിശ്ചിതൈഃ ॥ 4 ॥
മഹാഭൂതാന്യഹംകാരോ ബുദ്ധിരവ്യക്തമേവ ച ।
ഇംദ്രിയാണി ദശൈകം ച പംച ചേംദ്രിയഗോചരാഃ ॥ 5 ॥
ഇച്ഛാ ദ്വേഷഃ സുഖം ദുഃഖം സംഘാതശ്ചേതനാ ധൃതിഃ ।
ഏതത്ക്ഷേത്രം സമാസേന സവികാരമുദാഹൃതമ് ॥ 6 ॥
അമാനിത്വമദംഭിത്വമഹിംസാ ക്ഷാംതിരാര്ജവമ് ।
ആചാര്യോപാസനം ശൌചം സ്ഥൈര്യമാത്മവിനിഗ്രഹഃ ॥ 7 ॥
ഇംദ്രിയാര്ഥേഷു വൈരാഗ്യമനഹംകാര ഏവ ച ।
ജന്മമൃത്യുജരാവ്യാധിദുഃഖദോഷാനുദര്ശനമ് ॥ 8 ॥
അസക്തിരനഭിഷ്വംഗഃ പുത്രദാരഗൃഹാദിഷു ।
നിത്യം ച സമചിത്തത്വമിഷ്ടാനിഷ്ടോപപത്തിഷു ॥ 9 ॥
മയി ചാനന്യയോഗേന ഭക്തിരവ്യഭിചാരിണീ ।
വിവിക്തദേശസേവിത്വമരതിര്ജനസംസദി ॥ 10 ॥
അധ്യാത്മജ്ഞാനനിത്യത്വം തത്ത്വജ്ഞാനാര്ഥദര്ശനമ് ।
ഏതജ്ജ്ഞാനമിതി പ്രോക്തമജ്ഞാനം യദതോഽന്യഥാ ॥ 11 ॥
ജ്ഞേയം യത്തത്പ്രവക്ഷ്യാമി യജ്ജ്ഞാത്വാമൃതമശ്നുതേ ।
അനാദിമത്പരം ബ്രഹ്മ ന സത്തന്നാസദുച്യതേ ॥ 12 ॥
സര്വതഃപാണിപാദം തത്സര്വതോഽക്ഷിശിരോമുഖമ് ।
സര്വതഃശ്രുതിമല്ലോകേ സര്വമാവൃത്യ തിഷ്ഠതി ॥ 13 ॥
സര്വേംദ്രിയഗുണാഭാസം സര്വേംദ്രിയവിവര്ജിതമ് ।
അസക്തം സര്വഭൃച്ചൈവ നിര്ഗുണം ഗുണഭോക്തൃ ച ॥ 14 ॥
ബഹിരംതശ്ച ഭൂതാനാമചരം ചരമേവ ച ।
സൂക്ഷ്മത്വാത്തദവിജ്ഞേയം ദൂരസ്ഥം ചാംതികേ ച തത് ॥ 15 ॥
അവിഭക്തം ച ഭൂതേഷു വിഭക്തമിവ ച സ്ഥിതമ് ।
ഭൂതഭര്തൃ ച തജ്ജ്ഞേയം ഗ്രസിഷ്ണു പ്രഭവിഷ്ണു ച ॥ 16 ॥
ജ്യോതിഷാമപി തജ്ജ്യോതിസ്തമസഃ പരമുച്യതേ ।
ജ്ഞാനം ജ്ഞേയം ജ്ഞാനഗമ്യം ഹൃദി സര്വസ്യ വിഷ്ഠിതമ് ॥ 17 ॥
ഇതി ക്ഷേത്രം തഥാ ജ്ഞാനം ജ്ഞേയം ചോക്തം സമാസതഃ ।
മദ്ഭക്ത ഏതദ്വിജ്ഞായ മദ്ഭാവായോപപദ്യതേ ॥ 18 ॥
പ്രകൃതിം പുരുഷം ചൈവ വിദ്ധ്യനാദി ഉഭാവപി ।
വികാരാംശ്ച ഗുണാംശ്ചൈവ വിദ്ധി പ്രകൃതിസംഭവാന് ॥ 19 ॥
കാര്യകാരണകര്തൃത്വേ ഹേതുഃ പ്രകൃതിരുച്യതേ ।
പുരുഷഃ സുഖദുഃഖാനാം ഭോക്തൃത്വേ ഹേതുരുച്യതേ ॥ 20 ॥
പുരുഷഃ പ്രകൃതിസ്ഥോ ഹി ഭുംക്തേ പ്രകൃതിജാന്ഗുണാന് ।
കാരണം ഗുണസംഗോഽസ്യ സദസദ്യോനിജന്മസു ॥ 21 ॥
ഉപദ്രഷ്ടാനുമംതാ ച ഭര്താ ഭോക്താ മഹേശ്വരഃ ।
പരമാത്മേതി ചാപ്യുക്തോ ദേഹേഽസ്മിന്പുരുഷഃ പരഃ ॥ 22 ॥
യ ഏവം വേത്തി പുരുഷം പ്രകൃതിം ച ഗുണൈഃ സഹ ।
സര്വഥാ വര്തമാനോഽപി ന സ ഭൂയോഽഭിജായതേ ॥ 23 ॥
ധ്യാനേനാത്മനി പശ്യംതി കേചിദാത്മാനമാത്മനാ ।
അന്യേ സാംഖ്യേന യോഗേന കര്മയോഗേന ചാപരേ ॥ 24 ॥
അന്യേ ത്വേവമജാനംതഃ ശ്രുത്വാന്യേഭ്യ ഉപാസതേ ।
തേഽപി ചാതിതരംത്യേവ മൃത്യും ശ്രുതിപരായണാഃ ॥ 25 ॥
യാവത്സംജായതേ കിംചിത്സത്ത്വം സ്ഥാവരജംഗമമ് ।
ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞസംയോഗാത്തദ്വിദ്ധി ഭരതര്ഷഭ ॥ 26 ॥
സമം സര്വേഷു ഭൂതേഷു തിഷ്ഠംതം പരമേശ്വരമ് ।
വിനശ്യത്സ്വവിനശ്യംതം യഃ പശ്യതി സ പശ്യതി ॥ 27 ॥
സമം പശ്യന്ഹി സര്വത്ര സമവസ്ഥിതമീശ്വരമ് ।
ന ഹിനസ്ത്യാത്മനാത്മാനം തതോ യാതി പരാം ഗതിമ് ॥ 28 ॥
പ്രകൃത്യൈവ ച കര്മാണി ക്രിയമാണാനി സര്വശഃ ।
യഃ പശ്യതി തഥാത്മാനമകര്താരം സ പശ്യതി ॥ 29 ॥
യദാ ഭൂതപൃഥഗ്ഭാവമേകസ്ഥമനുപശ്യതി ।
തത ഏവ ച വിസ്താരം ബ്രഹ്മ സംപദ്യതേ തദാ ॥ 30 ॥
അനാദിത്വാന്നിര്ഗുണത്വാത്പരമാത്മായമവ്യയഃ ।
ശരീരസ്ഥോഽപി കൌംതേയ ന കരോതി ന ലിപ്യതേ ॥ 31 ॥
യഥാ സര്വഗതം സൌക്ഷ്മ്യാദാകാശം നോപലിപ്യതേ ।
സര്വത്രാവസ്ഥിതോ ദേഹേ തഥാത്മാ നോപലിപ്യതേ ॥ 32 ॥
യഥാ പ്രകാശയത്യേകഃ കൃത്സ്നം ലോകമിമം രവിഃ ।
ക്ഷേത്രം ക്ഷേത്രീ തഥാ കൃത്സ്നം പ്രകാശയതി ഭാരത ॥ 33 ॥
ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയോരേവമംതരം ജ്ഞാനചക്ഷുഷാ ।
ഭൂതപ്രകൃതിമോക്ഷം ച യേ വിദുര്യാംതി തേ പരമ് ॥ 34 ॥
ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം യോഗശാസ്ത്രേ ശ്രീകൃഷ്ണാര്ജുനസംവാദേ
ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞവിഭാഗയോഗോ നാമ ത്രയോദശോഽധ്യായഃ ॥13 ॥