1. कलश प्रतिष्ठापन मंत्राः
ब्रह्म॑जज्ञा॒नं प्र॑थ॒मं पु॒रस्ता॒-द्विसी॑म॒त-स्सु॒रुचो॑ वे॒न आ॑वः ।
स बु॒ध्निया॑ उप॒मा अ॑स्य वि॒ष्ठा-स्स॒तश्च॒ योनि॒-मस॑तश्च॒ विवः॑ ।
नाके॑ सुप॒र्ण मुप॒यत् पतं॑तग्ं हृ॒दा वेनं॑तो अ॒भ्यच॑क्ष-तत्वा ।
हिर॑ण्यपक्षं॒-वँरु॑णस्य दू॒तं-यँ॒मस्य॒ योनौ॑ शकु॒नं भु॑र॒ण्युम् ।
आप्या॑यस्व॒ समे॑तु ते वि॒श्वतः॑ सोम॒ वृष्णि॑यम् । भवा॒ वाज॑स्य संग॒थे ।
यो रु॒द्रो अ॒ग्नौ यो अ॒फ्सु य ओष॑धीषु॒ यो रु॒द्रो विश्वा॒
भुव॑नाऽऽवि॒वेश॒ तस्मै॑ रु॒द्राय॒ नमो॑ अस्तु । 1 (अप उपस्पृश्य)
इ॒दं-विँष्णु॒ र्विच॑क्रमे त्रे॒धा निद॑धे प॒दम् । समू॑ढमस्य पाग्ं सु॒रे ।
इंद्रं॒-विँश्वा॑ अवीवृधंथ् समु॒द्रव्य॑चसं॒ गिरः॑ ।
र॒थीत॑मग्ं रथी॒नां-वाँजा॑ना॒ग्ं॒ सत्प॑तिं॒ पति᳚म् ।
आपो॒ वा इ॒दंग्ं सर्वं॒-विँश्वा॑ भू॒तान्यापः॑ प्रा॒णा वा आपः॑ प॒शव॒ आपोऽन्न॒मापो-ऽमृ॑त॒माप॑-स्स॒म्राडापो॑ वि॒राडाप॑-स्स्व॒राडाप॒-श्छंदा॒ग्॒श्यापो॒ ज्योती॒ग्॒ष्यापो॒ यजू॒ग्॒ष्याप॑-स्स॒त्यमाप॒-स्सर्वा॑ दे॒वता॒ आपो॒ भूर्भुव॒स्सुव॒राप॒ ओम् । 2
अ॒पः प्रण॑यति । श्र॒द्धा वा आपः॑ । श्र॒द्धामे॒वारभ्य॑ प्र॒णीय॒ प्रच॑रति ।
अ॒पः प्रण॑यति ।
य॒ज्ञो वा आपः॑ । य॒ज्ञमे॒वारभ्य॑ प्र॒णीय॒ प्रच॑रति । अ॒पः प्रण॑यति ।
वज्रो॒ वा आपः॑ । वज्र॑मे॒व भ्रातृ॑व्येभ्यः प्र॒हृत्य॑ प्र॒णीय॒ प्रच॑रति ।
अ॒पः प्रण॑यति ।
आपो॒ वै र॑क्षो॒घ्नीः । रक्ष॑सा॒मप॑हत्यै । अ॒पः प्रण॑यति ।
आपो॒ वै दे॒वानां᳚ प्रि॒यं धाम॑ । दे॒वाना॑मे॒व प्रि॒यं धाम॑ प्र॒णीय॒ प्रच॑रति । अ॒पः प्रण॑यति ।
आपो॒ वै सर्वा॑ दे॒वताः᳚ । दे॒वता॑ ए॒वारभ्य॑ प्र॒णीय॒ प्रच॑रति ।
अ॒पः प्रण॑यति ।
आपो॒ वै शां॒ताः । शां॒ताभि॑रे॒वास्य॒ शुचग्ं॑ शमयति । दे॒वो वः॑
सवि॒तोत् पु॑ना॒त्व-च्छि॑द्रेण प॒वित्रे॑ण॒ वसो॒स्सूर्य॑स्य र॒श्मिभिः॑ ॥ 3
कूर्चाग्रै र्राक्षसान् घोरान् छिंधि कर्मविघातिनः ।
त्वामर्पयामि कुंभेऽस्मिन् साफल्यं कुरु कर्मणि ।
वृक्षराज समुद्भूताः शाखायाः पल्लवत्व चः ।
युष्मान् कुंभेष्वर्पयामि सर्वपापापनुत्तये ।
नालिकेर-समुद्भूत त्रिनेत्र हर सम्मित ।
शिखया दुरितं सर्वं पापं पीडां च मे नुद ।
स॒ हि रत्ना॑नि दा॒शुषे॑ सु॒वाति॑ सवि॒ता भगः॑ ।
तं भा॒गं चि॒त्रमी॑महे । (ऋग्वेद मंत्रः)
तत्वा॑ यामि॒ ब्रह्म॑णा॒ वंद॑मान॒-स्तदाशा᳚स्ते॒ यज॑मानो ह॒विर्भिः॑ ।
अहे॑डमानो वरुणे॒ह बो॒द्ध्युरु॑शग्ंस॒ मा न॒ आयुः॒ प्रमो॑षीः ॥
ॐ भूर्भुव॒स्सुव॒रोम् । अस्मिन् कुंभे वरुणमावाहयामि ।
वरुणस्य इदमासनम् । वरुणाय नमः । सकलाराधनैः स्वर्चितम् ।
रत्नसिंहासनं समर्पयामि । पाद्यं समर्पयामि ।
अर्घ्यं समर्पयामि । आचमनीयं समर्पयामि ।
मधुपर्क्कं समर्पयामि । स्नानं समर्पयामि ।
स्नानानंतरं आचमनीयं समर्पयामि ।
वस्त्रोत्तरीयं समर्पयामि । उपवीतं समर्पयामि ।
गंधान् धारयामि । अक्षतान् समर्पयामि ।
पुष्पाणि समर्पयामि ।
1. ॐ-वँरुणाय नमः
2. ॐ प्रचेतसे नमः
3. ॐ सुरूपिणे नमः
4. ॐ अपांपतये नमः
5. ॐ मकरवाहनाय नमः
6. जलाधिपतये नमः
7. ॐ पाशहस्ताय नमः
8. ॐ तीर्थराजाय नमः
ॐ-वँरुणाय नमः । नानाविध परिमल पत्र पुष्पाणि समर्पयामि ।
धूपं आघ्रापयामि । दीपं दर्शयामि ।
धूपदीपानंतरं आचमनीयं समर्पयामि ।
ॐ भूर्भुवस्सुवः । तथ्स॑वि॒तुर्वरे᳚ण्यं॒ भर्गो॑ दे॒वस्य॑ धीमहि ।
धियो॒ योन॑ प्रचो॒दया᳚त् ।
देव सवितः प्रसुवः । सत्यं त्वर्तेन परिषिंचामि ।
(रात्रौ – ऋतं त्वा सत्येन परिषिंचामि) ।
ॐ-वँरुणाय नमः । अमृतं भवतु । अमृतोपस्तरणमसि ।
ॐ प्राणाय स्वाहा । ॐ अपानाय स्वाहा । ॐ-व्याँनाय स्वाहा ।
ॐ उदानाय स्वाहा । ॐ समानाय स्वाहा । ॐ ब्रह्मणे स्वाहा ।
कदलीफलं निवेदयामि । मद्ध्येमद्ध्ये अमृतपानीयं समर्पयामि । अमृतापिधानमसि । नैवेद्यानंतरं आचमनीयं समर्पयामि ।
तांबूलं समर्पयामि । कर्पूर नीराजनं प्रदर्शयामि ।
नीराजनानंतरं आचमनीयं समर्पयामि । मंत्र पुष्पं समर्पयामि ।
सुवर्ण पुष्पं समर्पयामि । समस्तोपचारान् समर्पयामि ॥
2. महान्यास मंत्रपाठ प्रारंभः
अथातः पंचांगरुद्राणां न्यासपूर्वकं जप-होमा-र्चना-भिषेक-विधिं-व्याँख्यास्यामः
अथातः पंचांगरुद्राणां न्यासपूर्वकं जप-होमा-र्चनाभिषेकं करिष्यमाणः ।
हरिः ॐ अथातः पंचांग रुद्राणाम् ॥
ॐकारमंत्र संयुँक्तं नित्यं ध्यायंति योगिनः ।
कामदं मोक्षदं तस्मै ॐकाराय नमो नमः ॥
नमस्ते देव देवेश नमस्ते परमेश्वर ।
नमस्ते वृषभारूढ नकाराय नमो नमः ॥
ॐ नमो भगवते॑ रुद्रा॒य ॥ ॐ भूर्भुव॒स्सुवः॑ ॥ ॐ नम् ॥
नम॑स्ते रुद्र म॒न्यव॑ उ॒तोत॒ इष॑वे॒ नमः॑ ।
नम॑स्ते अस्तु॒ धन्व॑ने बा॒हुभ्या॑मु॒त ते॒ नमः॑ ॥
या त॒ इषुः॑ शि॒वत॑मा शि॒वं ब॒भूव॑ ते॒ धनुः॑ ।
शि॒वा श॑र॒व्या॑ या तव॒ तया॑ नो रुद्र मृडय ।
ॐ नमो भगवते॑ रुद्रा॒य ॥ ॐ नम् । पूर्वांग रुद्राय॒ नमः ॥ (प्राच्यै दिश)
महादेवं महात्मानं महापातकनाशनम् ।
महापापहरं-वंँदे मकाराय नमो नमः ॥
ॐ भूर्भुव॒स्सुवः॒ ॥ ॐ मम् ॥
ॐ निध॑नपतये॒ नमः । निधनपतांतिकाय॒ नमः ।
ऊर्ध्वाय॒ नमः । ऊर्ध्वलिंगाय॒ नमः ।
हिरण्याय॒ नमः । हिरण्यलिंगाय॒ नमः ।
सुवर्णाय॒ नमः । सुवर्णलिंगाय॒ नमः ।
दिव्याय॒ नमः । दिव्यलिंगाय॒ नमः ।
भवायः॒ नमः । भवलिंगाय॒ नमः ।
शर्वाय॒ नमः । शर्वलिंगाय॒ नमः ।
शिवाय॒ नमः । शिवलिंगाय॒ नमः ।
ज्वलाय॒ नमः । ज्वललिंगाय॒ नमः ।
आत्माय॒ नमः । आत्मलिंगाय॒ नमः ।
परमाय॒ नमः । परमलिंगाय॒ नमः ।
एतत्सोमस्य॑ सूर्य॒स्य सर्वलिंगग्ग्॑ स्थाप॒य॒ति॒ पाणिमंत्रं पवि॒त्रम् ॥
ॐ नमो भगवते॑ रुद्रा॒य ॥ ॐ मम् ॥ दक्षिणांग रुद्राय॒ नमः ॥ (दक्षिण दिश)
शिवं शांतं जगन्नाथं-लोँकानुग्रहकारणम् ।
शिवमेकं परं-वंँदे शिकाराय नमो नमः ॥
ॐ भूर्भुव॒स्सुवः॒ ॥ ॐ शिम् ॥ अपै॑तुमृ॒त्युरमृतं॑ न॒ आग॑न् वैवस्व॒तो नो॒ अ॑भयं कृणोतु । प॒र्णं-वँन॒स्पतेरिवा॒भिनश्शीयताग्ं र॒यिस्सच॑तां न॒श्शची॒पतिः॑ ॥
ॐ नमो भगवते॑ रुद्रा॒य ॥ ॐ शिम् ॥ पश्चिमांग रुद्राय॒ नमः ॥ (पश्चिम दिश)
वाहनं-वृँषभो यस्य वासुकी कंठभूषणम् ।
वामे शक्तिधरं-वंँदे वकाराय नमो नमः ॥
ॐ भूर्भुव॒स्सुवः॒ ॥ ॐ-वाँम् ॥ प्राणानां ग्रंथिरसि रुद्रो मा॑ विशां॒तकः । तेनान्नेना᳚प्याय॒स्व ॥ ॐ नमो भगवते रुद्राय विष्णवे मृत्यु॑र्मे पा॒हि ॥
ॐ नमो भगवते॑ रुद्रा॒य ॥ ॐ-वाँम् ॥ उत्तरांग रुद्राय॒ नमः ॥ (उत्तर दिश)
यत्र कुत्र स्थितं देवं सर्वव्यापिनमीश्वरम् ।
यल्लिंगं पूजयेन्नित्यं-यँकाराय नमो नमः ॥
ॐ भूर्भुव॒स्सुवः॒ ॥ ॐ-यँम् ॥ यो रु॒द्रो अ॒ग्नौ यो अ॒प्सु य ओष॑धीषु॒ यो रु॒द्रो विश्वा॒ भुव॑ना वि॒वेश॒ तस्मै॑ रु॒द्राय॒ नमो॑ अस्तु ॥
ॐ नमो भगवते॑ रुद्रा॒य ॥ ॐ-यँम् ॥ ऊर्ध्वांग रुद्राय॒ नमः ॥ (ऊर्ध्व दिश)
पंचमुख ध्यानम्
ॐ नम् ॥ तत्पुरु॒षाय वि॒द्महे॑ महादे॒वाय॑ धीमहि । तन्नो॑ रुद्रः प्रचोदया᳚त् ॥
संवँर्ताग्नि तटित्प्रदीप्त कनक प्रस्पर्थि तेजोमयम् ।
गंभीरध्वनि सामवेदजनकं ताम्राधरं सुंदरम् ।
अर्धेंदुद्युति लोलपिंगल जटाभारप्रबद्धोरगम् ।
वंदे सिद्ध सुरासुरेंद्रनमितं पूर्वं मुखं शूलिनः ॥
ॐ नमो भगवते॑ रुद्रा॒य ॥ ॐ नम् ॥ पूर्व मुखाय॒ नमः ॥
अ॒घोरे᳚भ्योऽथघो॒रे᳚भ्यो॒ घोर॒घोर॑तरेभ्यः ॥ सर्वे᳚भ्यस्सर्व शर्वे᳚भ्यो॒ नम॑स्ते अस्तु रु॒द्ररू॑पेभ्यः ॥
कालाभ्रभ्रमरांजनद्युतिनिभं-व्याँवृत्त पिंगेक्षणम्
कर्णोद्भासित भोगिमस्तक मणिप्रोद्गीर्ण दंष्ट्रांकुरम् ।
सर्पप्रोत कपाल शुक्ति शकल व्याकीर्ण सच्छेखरम्
वंदे दक्षिणमीश्वरस्य कुटिल भ्रूभंग रौद्रं मुखम् ॥
ॐ नमो भगवते॑ रुद्रा॒य ॥ ॐ मम् ॥ दक्षिण मुखाय॒ नमः ॥
स॒द्यो जा॒तं प्र॑पद्या॒मि॒ स॒द्यो जा॒ताय॒ वै नमो॒ नमः॑ । भ॒वे भ॑वे॒ नाति॑ भवे भवस्व॒ माम् । भ॒वोद्-भ॑वाय॒ नमः॑ ॥
प्रालेयाचलमिंदुकुंद धवलं गोक्षीरफेनप्रभम्
भस्माभ्यक्तमनंग देह दहन ज्वालावली लोचनम् ।
ब्रह्मेंद्रादि मरुद्गणैस्पुतिपदै रभ्यर्चितं-योँगिभिः
वंदेऽहं सकलं कलंकरहितं स्थाणोर्मुखं पश्चिमम् ॥
ॐ नमो भगवते॑ रुद्रा॒य ॥ ॐ शिम् ॥ पश्चिम मुखाय॒ नमः ॥
वा॒म॒दे॒वाय॒ नमो᳚ ज्ये॒ष्ठाय॒ नमः॑ श्रे॒ष्ठाय॒ नमो॑ रु॒द्राय॒ नमः॒ काला॑य॒ नमः॒ कल॑विकरणाय॒ नमो॒ बल॑विकरणाय॒ नमो॒ बला॑य॒ नमो॒ बल॑प्रमथनाय॒ नमः॒ सर्व॑भूतदमनाय॒ नमो॑ म॒नोन्म॑नाय॒ नमः॑ ॥
गौरं कुंकुम पंकिलं स्तिलकं-व्याँपांडु गंडस्थलम्
भ्रूविक्षेप कटाक्ष लसत्संसक्त कर्णोत्फलम् ।
स्निग्धं बिंबफलाधरं प्रहसितं नीलालकालं कृतम्
वंदे पूर्ण शशांक मंडलनिभं-वँक्त्रं हरस्योत्तरम् ॥
ॐ नमो भगवते॑ रुद्रा॒य ॥ ॐ-वाँम् ॥ उत्तर मुखाय॒ नमः ॥
ईशानः सर्व॑विद्या॒ना॒-मीश्वरः सर्व॑भूता॒नां॒ ब्रह्माधि॑पति॒-र्ब्रह्म॒णो ऽधि॑पति॒-र्ब्रह्मा॑ शि॒वो मे॑ अस्तु सदाशि॒वोम् ॥ (कनिष्ठिकाभ्यां नमः) 14ए
व्यक्ताव्यक्त गुणेतरं परतरं षट्त्रिंशतत्त्वात्मकम्
तस्मादुत्तम तत्त्वमक्षरमिदं ध्येयं सदा योगिभिः ।
ॐकारादि समस्त मंत्रजनकं सूक्ष्मादि सूक्ष्मं परं
शांतं पंचममीश्वरस्य वदनं खंव्याँप्ति तेजोमयम् ॥
ॐ नमो भगवते॑ रुद्रा॒य ॥ ॐ-वाँम् ॥ ऊर्ध्व मुखाय॒ नमः ॥
पूर्वे पशुपतिः पातु ।
दक्षिणे पातु शंकरः ।
पश्चिमे पातु विश्वेशः ।
नीलकंठस्तदोत्तरे ।
ईशान्यां पातु मे शर्वः ।
आग्नेयां पार्वतीपतिः ।
नैऋत्यां पातु मे रुद्रः ।
वायव्यां नीललोहितः ।
ऊर्ध्वे त्रिलोचनः पातु ।
अधरायां महेश्वरः ।
एताभ्यो दश दिग्भ्यस्तु ।
सर्वतः पातु शंकरः ॥
(न्यासपूर्वकं जपहोमार्चनाऽभिषेकविधि व्याख्यास्यामः)
3. प्रथमः न्यासः
या ते॑ रुद्र शि॒वा त॒नूरघो॒रा-ऽपा॑पकाशिनी । तया॑ न स्त॒नुवा॒ शंत॑मया॒ गिरि॑शंता॒भि चा॑कशीहि । (शिखायै नमः) । 1
अ॒स्मिन् म॑ह॒त्य॑र्ण॒वे᳚-ऽंतरि॑क्षे भ॒वा अधि॑ ।
तेषाग्ं॑ सहस्रयोज॒ने-ऽव॒धन्वा॑नि तन्मसि । (शिरसे नमः) । 2
स॒हस्रा॑णि सहस्र॒शो ये रु॒द्रा अधि॒ भूम्या᳚म् ।
तेषाग्ं॑ सहस्र-योज॒ने-ऽव॒धन्वा॑नि तन्मसि । (ललाटाय नमः) । 3
ह॒ग्ं॒स-श्शु॑चि॒ष-द्वसु॑रंतरिक्ष॒सद्धोता॑ वेदि॒षदति॑थि-र्दुरोण॒सत् । नृ॒षद्व॑र॒-सदृ॑त॒-सद्व्यो॑म॒ सद॒ब्जा गो॒जा ऋ॑त॒जा अ॑द्रि॒जा ऋ॒तं बृ॒हत् । (भ्रुवोर्मद्ध्याय नमः) । 4
त्र्य॑बंकं-यँजामहे सुगं॒धिं पु॑ष्टि॒वर्ध॑नम् । उ॒र्वा॒रु॒कमि॑व॒ बंध॑नान्
मृ॒त्यो-र्मु॑क्षीय॒ माऽमृता᳚त् । (नेत्राभ्यां नमः) । 5
नमः॒ स्रुत्या॑य च॒ पथ्या॑य च॒ नमः॑ का॒ट्या॑य च नी॒प्या॑य च । (कर्णाभ्यां नमः) । 6
मा न॑स्तो॒के तन॑ये॒ मा न॒ आयु॑षि॒ मा नो॒ गोषु॒ मा नो॒ अश्वे॑षु रीरिषः ।
वी॒रान्मानो॑ रुद्र भामि॒तो व॑धी-र्ह॒विष्मं॑तो॒ नम॑सा विधेम ते । (नासिकाभ्यां नमः) । 7
अ॒व॒तत्य॒ धनु॒स्त्वग्ं सह॑स्राक्ष॒ शते॑षुधे ।
नि॒शीर्य॑ श॒ल्यानां॒ मुखा॑ शि॒वो नः॑ सु॒मना॑ भव । (मुखाय नमः) । 8
नील॑ग्रीवा श्शिति॒कंठाः᳚ श॒र्वा अ॒धः क्ष॑माच॒राः ।
तेषाग्ं॑ सहस्रयोज॒नेऽ व॒धन्वा॑नि तन्मसि । (कंठाय नमः) । 9.1
नील॑ग्रीवा-श्शिति॒कंठा॒ दिवग्ं॑ रु॒द्रा उप॑श्रिताः ।
तेषाग्ं॑ सहस्रयोज॒नेऽ व॒धन्वा॑नि तन्मसि । (उपकंठाय नमः) । 9.2
नम॑स्ते अ॒स्त्वायु॑धा॒या-ना॑तताय धृ॒ष्णवे᳚ ।
उ॒भाभ्या॑मु॒त ते॒ नमो॑ बा॒हुभ्यां॒ तव॒ धन्व॑ने । (बाहुभ्यां नमः) । 10
या ते॑ हे॒ति-र्मी॑ढुष्टम॒ हस्ते॑ ब॒भूव॑ ते॒ धनुः॑ ।
तया॒ऽस्मान् वि॒श्वत॒स्त्व-म॑य॒क्ष्मया॒ परि॑ब्भुज । (उपबाहुभ्यां नमः) । 11
परि॑णो रु॒द्रस्य॑ हे॒ति-र्वृ॑णक्तु॒ परि॑त्वे॒षस्य॑ दुर्म॒तिर॑घा॒योः ।
अव॑ स्थि॒रा म॒घव॑द्भ्यः तनुष्व॒ मीढ्व॑स्तो॒काय॒ तन॑याय मृडय । (मणिबंधाभ्यां नमः) । 12
ये ती॒र्थानि॑ प्र॒चरं॑ति सृ॒कावं॑तो निषं॒गिणः॑ । तेषाग्ं॑ सहस्रयोज॒नेऽ व॒धन्वा॑नि तन्मसि । (हस्ताभ्यां नमः) । 13
स॒द्यो जा॒तं प्र॑पद्या॒मि॒ स॒द्यो जा॒ताय॒ वै नमो॒ नमः॑ । भ॒वे भ॑वे॒ नाति॑ भवे भवस्व॒ माम् । भ॒वोद्-भ॑वाय॒ नमः॑ ॥ (अगुंष्ठाभ्यां नमः ) । 14.1
वा॒म॒दे॒वाय॒ नमो᳚ ज्ये॒ष्ठाय॒ नमः॑ श्रे॒ष्ठाय॒ नमो॑ रु॒द्राय॒ नमः॒ काला॑य॒ नमः॒ कल॑विकरणाय॒ नमो॒ बल॑विकरणाय॒ नमो॒ बला॑य॒ नमो॒ बल॑प्रमथनाय॒ नमः॒ सर्व॑भूतदमनाय॒ नमो॑ म॒नोन्म॑नाय॒ नमः॑ । (तर्जनीभ्यां नमः) 14.2
अ॒घोरे᳚भ्यो ऽथ॒घोरे᳚भ्यो॒ घोर॒घोर॑तरेभ्यः । सर्वे᳚भ्यः सर्व॒ शर्वे᳚भ्यो॒ नम॑स्ते अस्तु रु॒द्र रू॑पेभ्यः ॥ (मद्ध्यमाभ्यां नमः) । 14.3
तत्पुरु॑षाय वि॒द्महे॑ महादे॒वाय॑ धीमहि ।
तन्नो॑ रुद्रः प्रचो॒दया᳚त् ॥ (अनामिकाभ्यां नमः) । 14.4
ईशानः सर्व॑विद्या॒ना॒-मीश्वरः सर्व॑भूता॒नां॒ ब्रह्माधि॑पति॒-र्ब्रह्म॒णो ऽधि॑पति॒-र्ब्रह्मा॑ शि॒वो मे॑ अस्तु सदाशि॒वोम् ॥ (कनिष्ठिकाभ्यां नमः) 14ए
नमो॑ वः किरि॒केभ्यो॑ दे॒वाना॒ग्ं॒ हृद॑येभ्यः । (हृदयाय नमः) । 15
नमो॑ ग॒णेभ्यो॑ ग॒णप॑तिभ्यश्च वो॒ नमः॑ । (पृष्ठाय नमः) । 16
नमो॒ हिर॑ण्यबाहवे सेना॒न्ये॑ दि॒शांच॒ पत॑ये॒ नमः॑ । (पार्श्वाभ्यां नमः) । 17
विज्यं॒ धनुः॑ कप॒र्दिनो॒ विश॑ल्यो॒ बाण॑वाग्ं उ॒त ।
अने॑शन्न॒स्येष॑व आ॒भुर॑स्य निषं॒गथिः॑ । (जठराय नमः) । 18
हि॒र॒ण्य॒ग॒र्भ स्सम॑वर्त॒ताग्रे॑ भू॒तस्य॑ जा॒तः पति॒रेक॑ आसीत् । सदा॑धार पृथि॒वीं द्यामु॒तेमां कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम । (नाभ्यै नमः) । 19
मीढु॑ष्टम॒ शिव॑तम शि॒वो न॑स्सु॒मना॑ भव । प॒र॒मे वृ॒क्ष आयु॑धं नि॒धाय॒ कृत्तिं॒-वँसा॑न॒ आच॑र॒ पिना॑कं॒ बिभ्र॒दाग॑हि । (कठ्यै नमः) । 20
ये भू॒ताना॒-मधि॑पतयो विशि॒खासः॑ कप॒र्दि॑नः ।
तेषाग्ं॑ सहस्रयोज॒ने ऽव॒धन्वा॑नि तन्मसि । (गुह्याय नमः) । 21
ये अन्ने॑षु वि॒विद्ध्यं॑ति॒ पात्रे॑षु॒ पिब॑तो॒ जनान्॑ ।
तेषाग्ं॑ सहस्रयोज॒नेऽ व॒धन्वा॑नि तन्मसि । (अंडाभ्यां नमः ) । 22
स॒ शि॒रा जा॒तवे॑दा अ॒क्षरं॑ पर॒मं प॒दम् । वेदा॑ना॒ग्ं॒ शिर॑सि मा॒ता॒
आ॒यु॒ष्मंतं॑ करोतु॒ माम् । (अपानाय नमः) । 23
मा नो॑ म॒हांत॑मु॒त मा नो॑ अर्भ॒कं मा न॒ उक्षं॑तमु॒त मा न॑ उक्षि॒तम् ।
मा नो॑ वधीः पि॒तरं॒ मोत मा॒तरं॑ प्रि॒या मा न॑स्त॒नुवो॑ रुद्र रीरिषः । (ऊरुभ्यां नमः) । 24
ए॒ष ते॑ रुद्रभा॒ग-स्तंजु॑षस्व॒ तेना॑व॒सेन॑ प॒रो मूज॑व॒तो-ऽती॒ह्यव॑तत-धन्वा॒ पिना॑कहस्तः॒ कृत्ति॑वासाः । (जानुभ्यां नमः) 25
स॒ग्ं॒ सृ॒ष्ट॒जिथ्सो॑म॒पा बा॑हु-श॒र्ध्यू᳚र्ध्व ध॑न्वा॒ प्रति॑हिता-भि॒रस्ता᳚ ।
बृह॑स्पते॒ परि॑दीया॒ रथे॑न रक्षो॒हा-ऽमित्राग्ं॑ अप॒बाध॑मानः ।
(जंघाभ्यां नमः ) 26
विश्वं॑ भू॒तं भुव॑नं चि॒त्रं ब॑हु॒धा जा॒तं जाय॑मानं च॒ यत् ।
सर्वो॒ ह्ये॑ष रु॒द्र-स्तस्मै॑ रु॒द्राय॒ नमो॑ अस्तु ॥ (गुल्फाभ्यां नमः) 27
ये प॒थां प॑थि॒रक्ष॑य ऐलबृ॒दा य॒व्युधः॑ । तेषाग्ं॑ सहस्रयोज॒ने ऽव॒धन्वा॑नि तन्मसि । (पादाभ्यां नमः) । 28
अद्ध्य॑वोच-दधिव॒क्ता प्र॑थ॒मो दैव्यो॑ भि॒षक् । अहीग्ग्॑श्च॒ सर्वा᳚न् ज॒भंयँ॒न् थ्सर्वा᳚श्च यातु धा॒न्यः॑ । (कवचाय हुं) । 29
नमो॑ बि॒ल्मिने॑ च कव॒चिने॑ च॒ नमः॑ श्रु॒ताय॑ च श्रुतसे॒नाय॑ च । (उपकवचाय हुं) 30
नमो॑ अस्तु॒ नील॑ग्रीवाय सहस्रा॒क्षाय॑ मी॒ढुषे᳚ । अथो॒ ये अ॑स्य॒ सत्वा॑नो॒ऽहं तेभ्यो॑ऽकर॒न्नमः॑ । (नेत्रत्रयाय वौषट्) 31
प्रमुं॑च॒ धन्व॑न॒स्त्व-मु॒भयो॒-रार्त्नि॑यो॒र्ज्याम् । याश्च॑ ते॒ हस्त॒ इष॑वः॒ परा॒ ता भ॑गवो वप । (अस्त्राय फट्) 32
य ए॒तावं॑तश्च॒ भूयाग्ं॑सश्च॒ दिशो॑ रु॒द्रा वि॑तस्थि॒रे ।
तेषाग्ं॑॑ सहस्रयोज॒ने ऽव॒धन्वा॑नि तन्मसि । (इति दिग्बंधः) 33
———–इति प्रथम न्यासः————
(शिखादि अस्त्रपर्यंतं एकत्रिंशदंगन्यासः दिग्बंध सहितः प्रथमः)
4. द्वितीय न्यासः
(ॐ नमो भगवते रुद्राय । इति नमस्कारान् न्यसे᳚त्)
ॐ ॐ मूर्थ्ने नमः (मूर्ध्नि) ।
ॐ नं नासिकायै नमः (नासिकाग्रः) ।
ॐ मों-लँलटाय नमः (ललाटः) ।
ॐ भं मुखाय नमः (मुखाम्) ।
ॐ गं कंठाय नमः (कंठः) ।
ॐ-वंँ हृदयाय नमः (हृदयः) ।
ॐ तें दक्षिण हस्ताय नमः (दक्षिण हस्तः) ।
ॐ रुं-वाँम हस्ताय नमः (वाम हस्तः) ।
ॐ द्रां नाभ्यै नमः (नाभ्ही) ।
ॐ-यंँ पादाभ्यां नमः (पादौ) ॥
———–इति द्वितीय न्यासः———-
मूर्धादि पादांतं दशांग न्यासः द्वितीयः
5. तृतीयन्यासः
स॒द्यो जा॒तं प्र॑पद्या॒मि॒ स॒द्यो जा॒ताय॒ वै नमो॒ नमः॑ । भ॒वे भ॑वे॒ नाति॑भवे भवस्व॒ माम् । भ॒वो-द्भ॑वाय॒ नमः॑ ॥ (पादाभ्यां नमः) । 1
वा॒म॒दे॒वाय॒ नमो᳚ ज्ये॒ष्ठाय॒ नमः॑ श्रे॒ष्ठाय॒ नमो॑ रु॒द्राय॒ नमः॒ काला॑य॒ नमः॒ कल॑विकरणाय॒ नमो॒ बल॑विकरणाय॒ नमो॒ बला॑य॒ नमो॒ बल॑प्रमथनाय॒ नम॒ स्सर्व॑भूतदमनाय॒ नमो॑ म॒नोन्म॑नाय॒ नमः॑ । (ऊरुभ्यां नमः) । 2
अ॒घोरे᳚भ्यो ऽथ॒घोरे᳚भ्यो॒ घोर॒घोर॑तरेभ्यः । सर्वे᳚भ्यः सर्व॒ शर्वे᳚भ्यो॒ नम॑स्ते अस्तु रु॒द्ररू॑पेभ्यः ॥ (हृदयाय नमः) । 3
तत्पुरु॑षाय वि॒द्महे॑ महादे॒वाय॑ धीमहि ।
तन्नो॑ रुद्रः प्रचो॒दया᳚त् ॥ (मुखाय नमः) । 4
ईशानः सर्व॑विद्या॒ना॒-मीश्वरसर्व॑ भूता॒नां॒ ब्रह्माधि॑पति॒-र्
ब्रह्म॒णोऽधि॑पति॒-र्ब्रह्मा॑ शि॒वो मे॑ अस्तु सदाशि॒वोम् ॥
हंस हंस । (मूर्ध्ने नमः) । 5
5.1 हंस गायत्री
अस्य श्री हंसगायत्री महामंत्रस्य, अव्यक्त परब्रह्म ऋषिः,
अनुष्टुप् छंदः, परमहंसो देवता ।
हंसां बीजं, हंसीं शक्तिः । हंसूं कीलकम् ।
परमहंस प्रसाद सिद्ध्यर्थे जपे विनियोगः ॥ 1
हंसां अगुंष्ठाभ्यां नमः । हंसीं तर्जनीभ्यां नमः ।
हंसूं – मद्ध्यमाभ्यां नमः । हंसैं – अनामिकाभ्यां नमः ।
हंसौं – कनिष्ठिकाभ्यां नमः । हंसः-करतल करपृष्ठाभ्यां नमः । 2
हंसां – हृदयाय नमः । हंसीं – शिरसे स्वाहा ।
हंसूं – शिखायै वषट् । हंसैं – कवचाय हुम् ।
हंसौं – नेत्रत्रयाय वौषट् । हंसः – अस्त्राय फट् ॥
ॐ भूर्भुव॒स्सुव॒रोमिति दिग्बंधः । 3
॥ ध्यानम् ॥
गमागमस्थं गमनादिशून्यं चि-द्रूपदीपं तिमिरापहारम् ।
पश्यामि ते सर्वजनांतरस्थं नमामि हंसं परमात्मरूपम् ॥ 4
हं॒स हं॒साय॑ वि॒द्महे॑ परमहं॒साय॑ धीमहि । तन्नो॑ हंसः प्रचो॒दया᳚त् ॥ 5
(इति त्रिवारं जपित्वा)
हंस हं॒सेति यो ब्रूया-धंसो (ब्रूयाद्धंसो) नाम सदाशिवः ।
एवं न्यास विधिं कृत्वा ततः संपुटमारभेत् ॥ 6
5.2 दिक् संपुटन्यासः
देवता – इंद्रः
दिक् – पूर्वं
ॐ भूर्भुव॒स्सुव॒रोम् । लम् ।
त्रा॒तार॒मिंद्र॑-मवि॒तार॒-मिंद्र॒ग्ं॒ हवे॑ हवे सु॒हव॒ग्ं॒ शूर॒मिंद्र᳚म् ।
हु॒वे नु श॒क्रं पु॑रुहू॒तमिंद्रग्ग्॑ स्व॒स्ति नो॑ म॒घवा॑ ध॒॒त्विंद्रः॑ ॥
लं इंद्राय वज्रहस्ताय सुराधिपतये ऐरावत वाहनाय सांगाय सायुधाय सशक्ति परिवाराय उमामहेश्वर पार्षदाय नमः । लं इंद्राय नमः ।
पूर्व दिग्भागे (ललाटस्थाने) इंद्रः सुप्रीतो वरदो भवतु । 1
देवता- अग्निः दिक्- दक्षिणपूर्वं (आग्नेय दिक्)
ॐ भूर्भुव॒स्सुव॒रोम् । रम् ।
त्वन्नो॑ अग्ने॒ वरु॑णस्य वि॒द्वान् दे॒वस्य॒ हेडोऽव॑ यासिसीष्ठाः ।
यजि॑ष्ठो॒ वह्नि॑तमः॒ शोशु॑चानो॒ विश्वा॒ द्वेषाग्ं॑सि॒ प्रमु॑मुग्द्ध्य॒स्मत् ॥
रं अग्नये शक्तिहस्ताय तेजोऽधिपतये अजवाहनाय सांगाय सायुधाय सशक्ति परिवाराय उमामहेश्वर पार्षदाय नमः । रं अग्नये नमः । आग्नेय दिग्भागे (नेत्रस्थाने) अग्निः सुप्रीतो वरदो भवतु । 2
देवता- यमः
दिक् – दक्षिणं
ॐ भूर्भुव॒स्सुव॒रोम् । हम् ।
सु॒गन्नः॒ पंथा॒मभ॑यं कृणोतु । यस्मि॒न्नक्ष॑त्रे य॒म एति॒ राजा᳚ ।
यस्मि॑न्नेन-म॒भ्यषिं॑चंत दे॒वाः । तद॑स्य चि॒त्रग्ं ह॒विषा॑ यजाम ।
अप॑ पा॒प्मानं॒ भर॑णी र्भरंतु ।
हं-यँमाय दंडहस्ताय धर्माधिपतये महिषवाहनाय सांगाय सायुधाय सशक्ति परिवाराय उमामहेश्वर पार्षदाय नमः । हं-यँमाय नमः । दक्षिणदिग्भागे (कर्णस्थाने) यमः सुप्रीतो वरदो भवतु । 3
देवता- निर्ऋति
दिक् – दक्षिण पश्चिमं
ॐ भूर्भुव॒स्सुव॒रोम् । षम् ।
असु॑न्वंत॒म य॑जमान-मिच्छ स्ते॒न-स्ये॒त्यांत-स्क॑र॒स्यान्वे॑षि ।
अ॒न्य-म॒स्म-दि॑च्छ॒ सा त॑ इ॒त्या नमो॑ देवि निर्ऋते॒ तुभ्य॑मस्तु ॥
षं निर्ऋतये खड्गहस्ताय रक्षोधिपतये नरवाहनाय सांगाय सायुधाय सशक्ति परिवाराय उमामहेश्वर पार्षदाय नमः ।
षं निर्ऋतये नमः । नैर्ऋत दिग्भागे (मुखस्थाने) निर्ऋतिः सुप्रीतो
वरदो भवतु । 4
देवता- वरुणः
दिक् – पश्चिमं
ॐ भूर्भुव॒स्सुव॒रोम् । वम् ।
तत्वा॑ यामि॒ ब्रह्म॑णा॒ वंद॑मान॒स्तदा शा᳚स्ते॒ यज॑मानो ह॒विर्भिः॑ ।
अहे॑डमानो वरुणे॒ह बो॒द्द्ध्युरु॑शग्ं स॒ मा न॒ आयुः॒ प्रमो॑षीः ॥
वं-वँरुणाय पाशहस्ताय जलाधिपतये मकरवाहनाय सांगाय सायुधाय सशक्ति परिवाराय उमामहेश्वर पार्षदाय नमः । वं-वँरुणाय नमः । पश्चिमदिग्भागे (बाहुस्थाने) वरुणः सुप्रीतो वरदो भवतु । 5
देवता – वायुः
दिक्- उत्तर पश्चिमं
ॐ भूर्भुव॒स्सुव॒रोम् । यम् ।
आ नो॑ नि॒युद्भि॑-श्श॒तिनी॑-भिरध्व॒रम् । स॒ह॒स्रिणी॑भि॒रुप॑याहि य॒ज्ञम् ।
वायो॑ अ॒स्मिन्. ह॒विषि॑ मादयस्व । यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभि॒स्सदा॑ नः ॥
यं-वाँयवे सांकुशध्वज हस्ताय प्राणाधिपतये मृगवाहनाय सांगाय सायुधाय सशक्ति परिवाराय उमामहेश्वर पार्षदाय नमः ।
यं-वाँयवे नमः । वायव्य दिग्भागे (नासिकास्थाने) वायुः सुप्रीतो वरदो भवतु ॥ 6
देवता – सोमः
दिक् – उत्तरं
ॐ भूर्भुव॒स्सुव॒रोम् । सम् । व॒यग्ं सो॑म व्र॒ते तव॑ । मन॑स्त॒नूषु॒ बिभ्र॑तः । प्र॒जावं॑तो अशीमहि ॥ सं सोमाय अमृतकलश हस्ताय नक्षत्राधिपतये अश्ववाहनाय
सांगाय सायुधाय सशक्ति परिवाराय उमामहेश्वर पार्षदाय नमः ।
सं सोमाय नमः । उत्तर दिग्भागे (हृदयस्थाने) सोमः सुप्रीतो वरदो भवतु ॥ 7
देवता- ईशानः
दिक् -उत्तर पूर्वं
ॐ भूर्भुव॒स्सुव॒रोम् । शम् ।
तमीशा᳚नं॒ (तमीशा॑नं॒) जग॑त-स्त॒स्थुष॒स्पति᳚म् । धि॒यं॒ जि॒न्वमव॑से हूमहे व॒यम् । पू॒षा नो॒ यथा॒ वेद॑ सा॒मस॑-द्वृ॒धे र॑क्षि॒ता पा॒युरद॑ब्धः स्व॒स्तये᳚ ॥
शं ईशानाय शूलहस्ताय विद्याधिपतये वृषभवाहनाय सांगाय सायुधाय सशक्ति परिवाराय उमामहेश्वर पार्षदाय नमः ।
शं ईशानाय नमः । ऐशान दिग्भागे (नाभिस्थाने) ईशानः सुप्रीतो वरदो भवतु ॥ 8
देवता- ब्रह्म
दिक् – ऊर्ध्वं
ॐ भूर्भुव॒स्सुव॒रोम् । अम् ।
अ॒स्मे रु॒द्रा मे॒हना॒ पर्व॑तासो वृ॒त्रहत्ये॒ भर॑ हूतौ स॒जोषाः᳚ । यश्शंस॑ते स्तुव॒ते धायि॑ प॒ज्र इंद्र॑ज्येष्ठा अ॒स्मा अ॑वंतु दे॒वाः ॥
अं ब्रह्मणे पद्महस्ताय लोकाधिपतये हंसवाहनाय सांगाय सायुधाय सशक्ति परिवाराय उमामहेश्वर पार्षदाय नमः । अं ब्रह्मणे नमः । ऊर्ध्वदिग्भागे (मूर्धस्थाने) ब्रह्मा सुप्रीतो वरदो भवतु ॥ 9
देवता-विष्णुः
दिक् – अधो दिक्
ॐ भूर्भुव॒स्सुव॒रोम् । ह्रीम् ।
स्यो॒ना पृ॑थि॒वि भवा॑ ऽनृक्ष॒रा नि॒वेश॑नी । यच्छा॑ नः॒ शर्म॑ स॒प्रथाः᳚ ॥
ह्रीं-विँष्णवे चक्रहस्ताय नागाधिपतये गरुडवाहनाय सांगाय सायुधाय सशक्ति परिवाराय उमामहेश्वर पार्षदाय नमः । ह्रीं-विँष्णवे नमः ।
अधो दिग्भागे (पादस्थाने) विष्णुस्सुप्रीतो वरदो भवतु ॥ 10
5.3 षोडशांग रौद्रीकरणं
(तै. सं. 1.3.3.1 )
वि॒भूर॑सि प्र॒वाह॑णो॒ रौद्रे॒णानी॑केन पा॒हि मा᳚ऽग्ने
पिपृ॒हि मा॒ मा मा॑ हिग्ंसीः । 1
वह्नि॑रसि हव्य॒वाह॑नो॒ रौद्रे॒णानी॑केन पा॒हि मा᳚ऽग्ने
पिपृ॒हि मा॒ मा मा॑ हिग्ंसीः । 2
श्वा॒त्रो॑सि॒ प्रचे॑ता॒ रौद्रे॒णानी॑केन पा॒हि मा᳚ऽग्ने
पिपृ॒हि मा॒ मा मा॑ हिग्ंसीः । 3
तु॒थो॑सि वि॒श्ववे॑दा॒ रौद्रे॒णानी॑केन पा॒हि मा᳚ऽग्ने
पिपृ॒हि मा॒ मा मा॑ हिग्ंसीः । 4
उ॒शिग॑सि क॒वी रौद्रे॒णानी॑केन पा॒हि मा᳚ऽग्ने
पिपृ॒हि मा॒ मा मा॑ हिग्ंसीः । 5
अघां॑रिरसि॒ बंभा॑री॒ रौद्रे॒णानी॑केन पा॒हि मा᳚ऽग्ने
पिपृ॒हि मा॒ मा मा॑ हिग्ंसीः । 6
अ॒व॒स्यु॑रसि॒ दुव॑स्वा॒न् रौद्रे॒णानी॑केन पा॒हि मा᳚ऽग्ने
पिपृ॒हि मा॒ मा मा॑ हिग्ंसीः । 7
शुं॒द्ध्यूर॑सि मार्जा॒लीयो॒ रौद्रे॒णानी॑केन पा॒हि मा᳚ऽग्ने
पिपृ॒हि मा॒ मा मा॑ हिग्ंसीः । 8
स॒म्राड॑सि कृ॒शानू॒ रौद्रे॒णानी॑केन पा॒हि मा᳚ऽग्ने
पिपृ॒हि मा॒ मा मा॑ हिग्ंसीः । 9
प॒रि॒षद्यो॑सि॒ पव॑मानो॒ रौद्रे॒णानी॑केन पा॒हि मा᳚ऽग्ने
पिपृ॒हि मा॒ मा मा॑ हिग्ंसीः । 10
प्र॒तक्वा॑सि॒ नभ॑स्वा॒न् रौद्रे॒णानी॑केन पा॒हि मा᳚ऽग्ने
पिपृ॒हि मा॒ मा मा॑ हिग्ंसीः । 11
असं॑मृष्टोसि हव्य॒सूदो॒ रौद्रे॒णानी॑केन पा॒हि मा᳚ऽग्ने
पिपृ॒हि मा॒ मा मा॑ हिग्ंसीः । 12
ऋ॒तधा॑मासि॒ सुव॑र्ज्योती॒ रौद्रे॒णानी॑केन पा॒हि मा᳚ऽग्ने
पिपृ॒हि मा॒ मा मा॑ हिग्ंसीः । 13
ब्रह्म॑ज्योतिरसि॒ सुव॑र्धामा॒ रौद्रे॒णानी॑केन पा॒हि मा᳚ऽग्ने
पिपृ॒हि मा॒ मा मा॑ हिग्ंसीः । 14
अ॒जो᳚स्येक॑पा॒-द्रौद्रे॒णानी॑केन पा॒हि मा᳚ऽग्ने
पिपृ॒हि मा॒ मा मा॑ हिग्ंसीः । 15
अहि॑रसि बु॒ध्नियो॒ रौद्रे॒णानी॑केन पा॒हि मा᳚ऽग्ने
पिपृ॒हि मा॒ मा मा॑ हिग्ंसीः । 16
त्वगस्थिगतैः सर्वपापैः प्रमुच्यते । सर्वभूतेष्वपराजितो भवति ।
तथो भूत-प्रेत-पिशाच-ब्रह्मराक्षस-यक्ष-यमदूत-शाकिनी-डाकिनी-सर्प-श्वापद-वृश्चिक-तस्करा-दुपद्रवा-दुपघाताः ।
सर्वे (ग्रहाः) ज्वलंतं पश्यंतु । मां रक्षंतु ।
यजमानं सकुटुंबं रक्षंतु । सर्वान् महाजनान् रक्षंतु ।
———–इति तृतीयः न्यासः————
पादाति मूर्धांतं पंचांग न्यासः
6. चतुर्थः न्यासः
6.1 मनो ज्योतिः
मनो॒ ज्योति॑ र्जुषता॒-माज्यं॒-विँच्छि॑न्नं-यँ॒ज्ञग्ं समि॒मं द॑धातु ।
या इ॒ष्टा उ॒षसो॑ नि॒म्रुच॑श्च॒ तास्संद॑धामि ह॒विषा॑ घृ॒तेन॑ ।
(गुह्याय नमः) । 1 (तै. सं. 1.5.10.2)
अबो᳚द्ध्य॒ग्निः स॒मिधा॒ जना॑नां॒ प्रति॑धे॒नु-मि॑वाय॒ती मु॒षास᳚म् ।
य॒ह्वा इ॑व॒ प्रव॒या-मु॒ज्जिहा॑नाः॒ प्रभा॒नवः॑ सिस्रते॒ नाक॒मच्छ॑ ।
(नाभ्यै नमः) । 2 (तै. सं. 4.4.4.2)
अ॒ग्नि र्मू॒र्धा दि॒वः क॒कुत्पतिः॑ पृथि॒व्या अ॒यम् ।
अ॒पाग्ं रेताग्ं॑सि जिन्वति । (हृदयाय नमः) । 3 (तै. सं. 1.5.5.1)
मू॒र्धानं॑ दि॒वो अ॑र॒तिं पृ॑थि॒व्या वै᳚श्वान॒र-मृ॒ताय॑ जा॒तम॒ग्निम् ।
क॒विग्ं स॒म्राज॒-मति॑थिं॒ जना॑ना-मा॒सन्ना पात्रं॑ जनयंत दे॒वाः । (कंठाय नमः) । 4 (तै. सं. 1.4.13.1)
मर्मा॑णि ते॒ वर्म॑भिश्छा-दयामि॒ सोम॑स्त्वा॒ राजा॒ऽमृ॑ते ना॒भिव॑स्ताम् ।
उ॒रो र्वरी॑यो॒ वरि॑वस्ते अस्तु॒ ज॑यंतं॒ त्वा मनु॑मदंतु दे॒वाः ।
(मुखाय नमः) । 5 (तै. सं. 4.6.4.5)
जा॒तवे॑दा॒ यदि॑ वा पाव॒कोऽसि॑ । वै॒श्वा॒न॒रो यदि॑ वा वैद्यु॒तोऽसि॑ ।
शं प्र॒जाभ्यो॒ यज॑मानाय लो॒कम् । ऊर्जं॒ पुष्टिं॒ दद॑ द॒भ्याव॑ वृथ्स्व ॥ (शिरसे नमः) ॥ 6 (तै. ब्रा. 3.10.5.1)
6.2 आत्मरक्षा
(तै. ब्रा. 2.3.11.1 – तै. ब्रा. 2.3.11.4)
ब्रह्मा᳚त्म॒न् वद॑सृजत । तद॑कामयत । समा॒त्मना॑ पद्ये॒येति॑ ।
आत्म॒न्ना-त्म॒न्नित्या-मं॑त्रयत । तस्मै॑ दश॒मग्ं हू॒तः प्रत्य॑शृणोत् ।
स दश॑हूतोऽभवत् । दश॑हूतो ह॒वै नामै॒षः । तं-वाँ ए॒तं दश॑हूत॒ग्ं॒ संत᳚म् ।
दश॑हो॒तेत्या च॑क्षते प॒रोक्षे॑ण । प॒रोक्ष॑प्रिया इव॒ हि दे॒वाः ॥ 1
आत्म॒न्ना-त्म॒न्नित्या-मं॑त्रयत । तस्मै॑ सप्त॒मग्ं हू॒तः प्रत्य॑शृणोत् ।
स स॒प्तहू॑तोऽभवत् । स॒प्तहू॑तो ह॒वै नामै॒षः । तं-वाँ ए॒तग्ं स॒प्तहू॑त॒ग्ं॒ संत᳚म् । स॒प्तहो॒तेत्या च॑क्षते प॒रोक्षे॑ण । प॒रोक्ष॑प्रिया इव॒ हि दे॒वाः ॥ 2
आत्म॒न्ना-त्म॒न्नित्या-मं॑त्रयत । तस्मै॑ ष॒ष्ठग्ं हू॒तः प्रत्य॑शृणोत् ।
स षड्ढू॑तोऽभवत् । षड्ढू॑तो ह॒वै नामै॒षः । तं-वाँ ए॒तग्ं षड्ढू॑त॒ग्ं॒ संत᳚म् ।
षड्ढो॒तेत्या च॑क्षते प॒रोक्षे॑ण । प॒रोक्ष॑प्रिया इव॒ हि दे॒वाः ॥ 3
आत्म॒न्ना-त्म॒न्नित्या-मं॑त्रयत । तस्मै॑ पंच॒मग्ं हू॒तः प्रत्य॑शृणोत् ।
स पंच॑हूतोऽभवत् । पंच॑हूतो ह॒वै नामै॒षः । तं-वाँ ए॒तं पंच॑हूत॒ग्ं॒ संत᳚म् । पंच॑हो॒तेत्या च॑क्षते प॒रोक्षे॑ण । प॒रोक्ष॑प्रिया इव॒ हि दे॒वाः ॥ 4
आत्म॒न्ना-त्म॒न्नित्या-मं॑त्रयत । तस्मै॑ चतु॒र्थग्ं हू॒तः प्रत्य॑शृणोत् ।
स चतु॑र्हूतोऽभवत् । चतु॑र्हूतो ह॒वै नामै॒षः । तं-वाँ ए॒तं चतु॑र्हूत॒ग्ं॒
संत᳚म् । चतु॑र्हो॒तेत्या च॑क्षते प॒रोक्षे॑ण । प॒रोक्ष॑प्रिया इव॒ हि दे॒वाः ॥ 5
तम॑ब्रवीत् । त्वं-वैँ मे॒ नेदि॑ष्ठग्ं हू॒तः प्रत्य॑श्रौषीः ।
त्वयै॑ नानाख्या॒तार॒ इति॑ । तस्मा॒न्नुहै॑ना॒ग्ग्॒-श्च॑तु र्होतार॒ इत्याच॑क्षते ।
तस्मा᳚च्छुश्रू॒षुः पु॒त्राणा॒ग्ं॒ हृद्य॑तमः । नेदि॑ष्ठो॒ हृद्य॑तमः ।
नेदि॑ष्ठो॒ ब्रह्म॑णो भवति । य ए॒वं-वेँद॑ ॥ 6 (आत्मने॒ नमः॑)
————इति चतुर्थ न्यासः————
गुह्यादि मस्तकांत षडंगन्यासः चतुर्थः
7. पंचमः न्यासः
7.1 शिव संकल्पः
(ऋग् वेद खिल कांडं 4.11 9.1)
येने॒दं भू॒तं भुव॑नं भवि॒ष्यत् परि॑गृहीत-म॒मृते॑न॒ सर्व᳚म् । येन॑ य॒ज्ञस्ता॑यते
(य॒ज्ञस्त्रा॑यते) स॒प्तहो॑ता॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 1
येन॒ कर्मा॑णि प्र॒चरं॑ति॒ धीरा॒ यतो॑ वा॒चा मन॑सा॒ चारु॒यंति॑ ।
यथ् स॒म्मित॒मनु॑ सं॒यंँति॑ प्रा॒णिन॒स्तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 2
येन॒ कर्मा᳚ण्य॒पसो॑ मनी॒षिणो॑ य॒ज्ञे कृ॑ण्वंति वि॒दथे॑षु॒ धीराः᳚ ।
यद॑पू॒र्वं-यँ॒क्ष्ममं॒तः प्र॒जानां॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 3
यत्प्र॒ज्ञान॑-मु॒त चेतो॒ धृति॑श्च॒ यज्ज्योति॑ रं॒तर॒मृतं॑ प्र॒जासु॑ ।
यस्मा॒न्न ऋ॒ते किंच॒न कर्म॑ क्रि॒यते॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 4
सु॒षा॒र॒थि-रश्वा॑निव॒ यन्म॑नु॒ष्या᳚न्ने नी॒यते॑-ऽभी॒शु॑भि र्वा॒जिन॑ इव ।
हृत्प्र॑तिष्ठं॒-यँद॑जिरं॒ जवि॑ष्ठं॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 5
यस्मि॒न् ऋच॒स्साम॒-यजूग्ं॑षि॒ यस्मि॑न् प्रतिष्ठि॒ता र॑थ॒नाभा॑ वि॒वाराः᳚ ।
यस्मिग्ग्॑श्चि॒त्तग्ं सर्व॒मोतं॑ प्र॒जानां॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 6
यदत्र॑ ष॒ष्ठं त्रि॒शतग्ं॑ सु॒वीरं॑-यँ॒ज्ञस्य॑ गु॒ह्यं नव॑ नाव॒माय्य᳚म् ।
दश॒ पंच॑ त्रि॒ग्ं॒शतं॒-यँत्परं॑ च॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 7
यज्जाग्र॑तो दू॒रमु॒दैति॒ दैवं॒ तदु॑ सु॒प्तस्य॒ तथै॒वैति॑ ।
दू॒र॒गं॒मं ज्योति॑षां॒ ज्योति॒रेकं॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 8
येने॒दं-विँश्वं॒ जग॑तो ब॒भूव॒ ये दे॒वापि॑ मह॒तो जा॒तवे॑दाः ।
तदे॒वाग्नि-स्तम॑सो॒ ज्योति॒रेकं॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 9
येन॒ द्यौः पृ॑थि॒वी चां॒तरि॑क्षं च॒ ये पर्व॑ताः प्र॒दिशो॒ दिश॑श्च ।
येने॒दं जग॒-द्व्याप्तं॑ प्र॒जानां॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 10
ये म॑नो॒ हृद॑यं॒-येँ च॑ दे॒वा ये दि॒व्या आपो॒ ये सूर्य॑रश्मिः ।
ते श्रोत्रे॒ चक्षु॑षी सं॒चरं॑तं॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 11
अचिं॑त्यं॒ चा प्र॑मेयं॒ च व्य॒क्ता-व्यक्त॑ परं॒ च य॑त् ।
सूक्ष्मा᳚त् सूक्ष्मत॑रं ज्ञे॒यं॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 12
एका॑ च द॒श श॒तं च॑ स॒हस्रं॑ चा॒युतं॑ च नि॒युतं॑ च प्र॒युतं॒
चार्बु॑दं च॒ न्य॑र्बुदं च समु॒द्रश्च॒ मद्ध्यं॒ चांत॑श्च परा॒र्धश्च॒ तन्मे॒ मनः॑
शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 13
ये पं॑च॒ पंच॑ दश श॒तग्ं स॒हस्र॑-म॒युत॒-न्न्य॑र्बुदं च ।
ते अ॑ग्नि-चि॒त्येष्ट॑का॒स्तग्ं शरी॑रं॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 14
वेदा॒हमे॒तं पु॑रुषं म॒हांत॑-मादि॒त्य-व॑र्णं॒ तम॑सः॒ पर॑स्तात् ।
यस्य॒ योनिं॒ परि॒पश्यं॑ति॒ धीरा॒स्तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 15
यस्ये॒दं धीराः᳚ पु॒नंति॑ क॒वयो᳚ ब्र॒ह्माण॑मे॒तं त्वा॑ वृणत॒ इंदु᳚म् ।
स्था॒व॒रं जंग॑मं॒-द्यौ॑राका॒शं तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 16
परा᳚त् प॒रत॑रं चै॒व॒ य॒त् परा᳚श्चैव॒ यत्प॑रम् ।
य॒त्परा᳚त् पर॑तो ज्ञे॒यं॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 17
परा᳚त् परत॑रो ब्र॒ह्मा॒ त॒त्परा᳚त् पर॒तो ह॑रिः ।
त॒त्परा᳚त् पर॑तो ऽधी॒श॒स्तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 18
या वे॑दा॒दिषु॑ गाय॒त्री॒ स॒र्व॒व्यापि॑ महे॒श्वरी ।
ऋग् य॑जु-स्सामा-थर्वै॒श्च॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 19
यो वै॑ दे॒वं म॑हादे॒वं॒ प्र॒णवं॑ पर॒मेश्व॑रम् ।
यः सर्वे॑ सर्व॑ वेदै॒श्च॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 20
प्रय॑तः॒ प्रण॑वोंका॒रं॒ प्र॒णवं॑ पुरु॒षोत्त॑मम् ।
ओकां॑रं॒ प्रण॑वात्मा॒नं॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 21
योऽसौ॑ स॒र्वेषु॑ वेदे॒षु॒ प॒ठ्यते᳚ ह्यज॒ ईश्व॑रः । अ॒कायो॑ निर्गु॑णो ह्या॒त्मा॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 22
गोभि॒ र्जुष्टं॒ धने॑न॒ ह्यायु॑षा च॒ बले॑न च । प्र॒जया॑ प॒शुभिः॑ पुष्करा॒क्षं॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 23
कैला॑स॒ शिख॑रे र॒म्ये॒ शं॒कर॑स्य शि॒वाल॑ये ।
दे॒वता᳚स्तत्र॑ मोदं॒ते॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 24
त्र्य॑बंकं-यँजामहे सुगं॒धिं पु॑ष्टि॒वर्ध॑नम् । उ॒र्वा॒रु॒कमि॑व॒ बंध॑नान् मृ॒त्यो-र्मु॑क्षीय॒ माऽमृता॒त् तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 25
वि॒श्वत॑-श्चक्षुरु॒त वि॒श्वतो॑ मुखो वि॒श्वतो॑ हस्त उ॒त वि॒श्वत॑स्पात् ।
संबा॒हुभ्यां॒-नम॑ति॒ संप॑तत्रै॒ र्द्यावा॑ पृथि॒वी ज॒नय॑न् दे॒व एक॒स्तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 26
च॒तुरो॑ वे॒दान॑धीयी॒त॒ स॒र्व शा᳚स्त्रम॒यं-विँ॑दुः । इ॒ति॒हा॒स॒ पु॒रा॒णा॒नां॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 27
मा नो॑ म॒हांत॑मु॒त मा नो॑ अर्भ॒कं मा न॒ उक्षं॑तमु॒त मा न॑ उक्षि॒तम् । मा नो॑ वधीः पि॒तरं॒ मोत मा॒तरं॑ प्रि॒या मा न॑स्त॒नुवो॑ रुद्र रीरिष॒स्तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 28
मा न॑स्तो॒के तन॑ये॒ मा न॒ आयु॑षि॒ मा नो॒ गोषु॒ मा नो॒ अश्वे॑षु रीरिषः ।
वी॒रान्मानो॑ रुद्र भामि॒तोव॑धी र्ह॒विष्मं॑तो॒ नम॑सा विधेम ते॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 29
ऋ॒तग्ं स॒त्यं प॑रं ब्र॒ह्म॒ पु॒रुषं॑ कृष्ण॒पिंग॑लम् । ऊ॒र्ध्वरे॑तं-विँ॑रूपा॒क्षं॒
वि॒श्वरू॑पाय॒ वै नमो॒ नम॒स्तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 30
क-द्रु॒द्राय॒ प्रचे॑तसे मी॒ढुष्ट॑माय॒ तव्य॑से । वो॒चेम॒ शंत॑मग्ं हृ॒दे ।
सर्वो॒ ह्ये॑ष रु॒द्रस्तस्मै॑ रु॒द्राय॒ नमो॑ अस्तु॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 31
ब्रह्म॑जज्ञा॒नं प्र॑थ॒मं पु॒रस्ता॒-द्विसी॑म॒त-स्सु॒रुचो॑ वे॒न आ॑वः ।
स बु॒ध्निया॑ उप॒मा अ॑स्य वि॒ष्ठा-स्स॒तश्च॒ योनि॒-मस॑तश्च॒ विव॒स्तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 32
यः प्रा॑ण॒तो नि॑मिष॒तो म॑हि॒त्वैक॒ इद्राजा॒ जग॑तो ब॒भूव॑ । य ईशे॑ अ॒स्य द्वि॒पद॒-श्चतु॑ष्पदः॒ कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 33
य आ᳚त्म॒दा ब॑ल॒दा यस्य॒ विश्व॑ उ॒पास॑ते प्र॒शिषं॒-यँस्य॑ दे॒वाः ।
यस्य॑ छा॒याऽमृतं॒-यँस्य॑ मृ॒त्युः कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 34
यो रु॒द्रो अ॒ग्नौ यो अ॒फ्सु य ओष॑धीषु॒ यो रु॒द्रो विश्वा॒ भुव॑नाऽऽवि॒वेश॒ तस्मै॑ रु॒द्राय॒ नमो॑ अस्तु॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 35
गं॒ध॒द्वा॒रां दु॑राध॒र्षां॒ नि॒त्यपु॑ष्टां करी॒षिणी᳚म् । ई॒श्वरीग्ं॑ सर्व॑ भूता॒नां॒ तामि॒होप॑ह्वये॒ श्रियं॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 36
य इदग्ं॑ शिव॑संक॒ल्प॒ग्ं॒ स॒दा ध्या॑यंति॒ ब्राह्म॑णाः । ते प॑रं मोक्षं॑ गमिष्यं॒ति॒ तन्मे॒ मनः॑ शि॒वसं॑क॒ल्पम॑स्तु ॥ 37
(हृदयाय नमः॑)
7.2 पुरुष सूक्तं
(तै. अर. 3.12.1 – तै. अर. 3.12.7)
स॒हस्र॑शीर्षा॒ पुरु॑षः । स॒ह॒स्रा॒क्षः स॒हस्र॑पात् । स भूमिं॑-विँ॒श्वतो॑ वृ॒त्वा । अत्य॑तिष्ठ-द्दशांगु॒लम् । पुरु॑ष ए॒वेदग्ं सर्व᳚म् । य-द्भू॒तं-यँच्च॒ भव्य᳚म् ।
उ॒तामृ॑त॒त्वस्येशा॑नः । यदन्ने॑ना-ति॒रोह॑ति ।
ए॒तावा॑नस्य महि॒मा । अतो॒ ज्यायाग्ग्॑श्च॒ पूरु॑षः ॥ 1
पादो᳚ऽस्य॒ विश्वा॑ भू॒तानि॑ । त्रि॒पाद॑स्या॒-मृतं॑ दि॒वि । त्रि॒पादू॒र्ध्व उदै॒त् पुरु॑षः । पादो᳚ ऽस्ये॒हाऽऽभ॑वा॒त् पुनः॑ ।
ततो॒ विष्वं॒-व्यँ॑क्रामत् । सा॒श॒ना॒न॒श॒ने अ॒भि ॥ तस्मा᳚-द्वि॒राड॑जायत । वि॒राजो॒ अधि॒ पूरु॑षः । स जा॒तो अत्य॑रिच्यत । प॒श्चा-द्भूमि॒मथो॑ पु॒रः ॥ 2
यत्पुरु॑षेण ह॒विषा᳚ । दे॒वा य॒ज्ञमत॑न्वत । व॒सं॒तो अ॑स्यासी॒दाज्य᳚म् । ग्री॒ष्म इ॒द्ध्म श्श॒रद्ध॒विः । स॒प्तास्या॑सन् परि॒धयः॑ । त्रिः स॒प्त स॒मिधः॑ कृ॒ताः । दे॒वाय-द्य॒ज्ञं त॑न्वा॒नाः । अब॑ध्न॒न् पुरु॑षं प॒शुम् ॥
तं-यँ॒ज्ञं ब॒र्हिषि॒ प्रौक्षन्न्॑ । पुरु॑षं जा॒तम॑ग्र॒तः ॥ 3
तेन॑ दे॒वा अय॑जंत । सा॒द्ध्या ऋष॑यश्च॒ ये ।
तस्मा᳚-द्य॒ज्ञात् स॑र्व॒हुतः॑ । संभृ॑तं पृषदा॒ज्यम् । प॒शूग्ग्स्ताग्ग्श्च॑क्रे वाय॒व्यान्॑ । आ॒र॒ण्यान् ग्रा॒म्याश्च॒ ये । तस्मा᳚-द्य॒ज्ञात् स॑र्व॒हुतः॑ । ऋचः॒ सामा॑नि जज्ञिरे ।
छंदाग्ं॑सि जज्ञिरे॒ तस्मा᳚त् । यजु॒स्तस्मा॑-दजायत ॥ 4
तस्मा॒दश्वा॑ अजायंत । ये के चो॑भ॒याद॑तः ।
गावो॑ ह जज्ञिरे॒ तस्मा᳚त् । तस्मा᳚ज्जा॒ता अ॑जा॒वयः॑ ।
यत्पुरु॑षं॒-व्यँ॑दधुः । क॒ति॒धा व्य॑कल्पयन्न् ।
मुखं॒ किम॑स्य॒ कौ बा॒हू । कावू॒रू पादा॑वुच्येते । ब्रा॒ह्म॒णो᳚ऽस्य॒ मुख॑मासीत् । बा॒हू रा॑ज॒न्यः॑ कृ॒तः ॥ 5
ऊ॒रू तद॑स्य॒ य-द्वैश्यः॑ । प॒द्भ्याग्ं शू॒द्रो अ॑जायत । चं॒द्रमा॒ मन॑सो जा॒तः । चक्षोः॒ सूर्यो॑ अजायत । मुखा॒-दिंद्र॑श्चा॒ग्निश्च॑ ।
प्रा॒णा-द्वा॒युर॑जायत । नाभ्या॑ आसीदं॒तरि॑क्षम् । शी॒र्ष्णो द्यौः सम॑वर्तत । प॒द्भ्यां भूमि॒ र्दिशः॒ श्रोत्रा᳚त् । तथा॑ लो॒काग्ं अ॑कल्पयन्न् ॥ 6
वेदा॒हमे॒तं पुरु॑षं म॒हांत᳚म् । आ॒दि॒त्यव॑र्णं॒ तम॑स॒स्तु पा॒रे ।
सर्वा॑णि रू॒पाणि॑ वि॒चित्य॒ धीरः॑ । नामा॑नि कृ॒त्वाभि॒वद॒न् यदास्ते᳚ । धा॒ता पु॒रस्ता॒-द्यमु॑दाज॒हार॑ । श॒क्रः प्रवि॒द्वान् प्र॒दिश॒श्चत॑स्रः । तमे॒वं-विँ॒द्वान॒मृत॑ इ॒ह भ॑वति । नान्यः पंथा॒ अय॑नाय विद्यते ।
य॒ज्ञेन॑ य॒ज्ञम॑यजंत दे॒वाः । तानि॒ धर्मा॑णि प्रथ॒मान्या॑सन्न् । ते ह॒ नाकं॑ महि॒मान॑-स्सचंते । यत्र॒ पूर्वे॑ सा॒द्ध्याः संति॑ दे॒वाः ॥ 7
(शिरसे स्वाहा)
7.3 उत्तर नारायणं
(तै. अर. 3.13.1 – तै. अर. 3.13.2)
अ॒द्भ्यः संभू॑तः पृथि॒व्यै रसा᳚च्च । वि॒श्वक॑र्मणः॒ सम॑वर्त॒ताधि॑ ।
तस्य॒ त्वष्टा॑ वि॒दध॑-द्रू॒पमे॑ति । तत्पुरु॑षस्य॒ विश्व॒माजा॑न॒मग्रे᳚ ।
वेदा॒हमे॒तं पुरु॑षं म॒हांत᳚म् । आ॒दि॒त्यव॑र्णं॒ तम॑सः॒ पर॑स्तात् ।
तमे॒वं-विँ॒द्वान॒मृत॑ इ॒ह भ॑वति । नान्यः पंथा॑ विद्य॒तेऽय॑नाय । प्र॒जाप॑तिश्चरति॒ गर्भे॑ अं॒तः । अ॒जाय॑मानो बहु॒धा विजा॑यते ।
तस्य॒ धीराः॒ परि॑जानंति॒ योनि᳚म् । मरी॑चीनां प॒दमि॑च्छंति वे॒धसः॑ ॥ 1
यो दे॒वेभ्य॒ आत॑पति । यो दे॒वानां᳚ पु॒रोहि॑तः ।
पूर्वो॒ यो दे॒वेभ्यो॑ जा॒तः । नमो॑ रु॒चाय॒ ब्राह्म॑ये । रुचं॑ ब्रा॒ह्मं ज॒नयं॑तः । दे॒वा अग्रे॒ तद॑ब्रुवन्न् । यस्त्वै॒वं ब्रा᳚ह्म॒णो वि॒द्यात् । तस्य॑ दे॒वा अस॒न् वशे᳚ । ह्रीश्च॑ ते ल॒क्ष्मीश्च॒ पत्न्यौ᳚ । अ॒हो॒रा॒त्रे पा॒र्श्वे । नक्ष॑त्राणि रू॒पम् । अ॒श्विनौ॒ व्यात्त᳚म् । इ॒ष्टं म॑निषाण ।
अ॒मुं म॑निषाण । सर्वं॑ मनिषाण ॥ 2
(शिखायै वषट्)
7.4 अप्रतिरथं
(तै. सं. 4.6.4.1 – तै. सं. 4.6.4.5)
आ॒शुः शिशा॑नो वृष॒भो न यु॒ध्मो घ॑नाघ॒नः क्षोभ॑ण-श्चर्षणी॒नाम् ।
सं॒॒क्रंद॑नो-ऽनिमि॒ष ए॑क वी॒रश्श॒तग्ं सेना॑ अजयथ्सा॒-कमिंद्रः॑ ।
सं॒क्रंद॑नेना निमि॒षेण॑ जि॒ष्णुना॑ युत्का॒रेण॑ दुश्च्यव॒नेन॑ धृ॒ष्णुना᳚ ।
तदिंद्रे॑ण जयत॒ तथ्स॑हध्वं॒-युँधो॑ नर॒ इषु॑ हस्तेन॒ वृष्णा᳚ ।
स इषु॑हस्तैः॒ स नि॑षं॒गिभि॑ र्व॒शी सग्ग्स्र॑ष्टा॒ सयुध॒ इंद्रो॑ ग॒णेन॑ ।
स॒ग्ं॒सृ॒ष्ट॒-जिथ्सो॑म॒पा बा॑हु श॒र्ध्यू᳚र्ध्व-ध॑न्वा॒ प्रति॑हिता-भि॒रस्ता᳚ ।
बृह॑स्पते॒ परि॑दीया॒ रथे॑न रक्षो॒हाऽमित्राग्ं॑ अप॒ बाध॑मानः । 1
प्र॒भं॒जन् थ्सेनाः᳚ प्रमृ॒णो यु॒धा जय॑न्न॒स्माक॑-मेद्ध्यवि॒ता रथा॑नाम् ।
गो॒त्र॒भिदं॑ गो॒विदं॒-वँज्र॑बाहुं॒ जयं॑त॒मज्म॑ प्रमृ॒णंत॒-मोज॑सा ।
इ॒मग्ं स॑जाता॒ अनु॑वीर-यध्व॒मिंद्रग्ं॑ सखा॒योऽनु॒ सर॑भध्वम् ।
ब॒ल॒वि॒ज्ञा॒य-स्स्थवि॑रः॒ प्रवी॑र॒-स्सह॑स्वान् वा॒जी सह॑मान उ॒ग्रः ।
अ॒भिवी॑रो अ॒भिस॑त्वा सहो॒जा जैत्र॑मिंद्र॒ रथ॒माति॑ष्ठ गो॒वित् । 2
अ॒भि गो॒त्राणि॒ सह॑सा॒ गाह॑मानो-ऽदा॒यो वी॒र श्श॒त-म॑न्यु॒रिंद्रः॑ ।
दु॒श्च्य॒व॒नः पृ॑तना॒षाड॑ यु॒द्ध्यो᳚-ऽस्माक॒ग्ं॒ सेना॑ अवतु॒ प्रयु॒थ्सु ।
इंद्र॑ आसां ने॒ता बृह॒स्पति॒ र्दक्षि॑णा य॒ज्ञः पु॒र ए॑तु॒ सोमः॑ ।
दे॒व॒से॒नाना॑-मभिभं जती॒नां जयं॑तीनां म॒रुतो॑ यं॒त्वग्रे᳚ ।
इंद्र॑स्य॒ वृष्णो॒ वरु॑णस्य॒ राज्ञ॑ आदि॒त्यानां᳚ म॒रुता॒ग्ं॒ शर्ध॑ उ॒ग्रम् ।
म॒हाम॑नसां भुवनच्य॒वानां॒ घोषो॑ दे॒वानां॒ जय॑ता॒ मुद॑स्थात् ।
अ॒स्माक॒-मिंद्रः॒-समृ॑तेषु-ध्व॒जे-ष्व॒स्माकं॒-याँ इष॑व॒स्ता ज॑यंतु । 3
अ॒स्माकं॑-वीँ॒रा उत्त॑रे भवंत्व॒स्मानु॑ देवा अवता॒ हवे॑षु । उद्ध॑र्षय मघव॒न्ना-यु॑धा॒-न्युथ्सत्व॑नां माम॒कानां॒ महाग्ं॑सि ।
उद्वृ॑त्रहन् वा॒जिनां॒-वाँजि॑ना॒-न्युद्रथा॑नां॒ जय॑तामेतु॒ घोषः॑ ।
उप॒प्रेत॒ जय॑ता नरः स्थि॒रा वः॑ संतु बा॒हवः॑ । इंद्रो॑ वः॒ शर्म॑ यच्छत्वना-धृ॒ष्या यथाऽस॑थ । अव॑सृष्टा॒ परा॑पत॒ शर॑व्ये॒ ब्रह्म॑ सग्ंशिता । गच्छा॒मित्रा॒न् प्रवि॑श॒ मैषां॒ कंच॒नोच्छि॑षः ।
मर्मा॑णि ते॒ वर्म॑भिश्छा-दयामि॒ सोम॑स्त्वा॒ राजा॒ऽमृते॑ना॒-भिव॑स्ताम् । उ॒रो र्वरी॑यो॒ वरि॑वस्ते अस्तु॒ जयं॑तं॒ त्वामनु॑ मदंतु दे॒वाः । यत्र॑ बा॒णाः सं॒पतं॑ति कुमा॒रा वि॑शि॒खा इ॑व ।
इंद्रो॑ न॒स्तत्र॑ वृत्र॒हा वि॑श्वा॒हा शर्म॑ यच्छतु ॥ 4 ॥ (कवचाय हुं)
7.5 प्रति पूरुषद्वयं
(तै. सं. 1.8.6.1 – तै. सं. 1.8.6.2)
(तै. ब्रा. 1.6.10.1 – तै. ब्रा. 1.6.10.5)
प्र॒ति॒पू॒रु॒ष मेक॑कपाला॒न् निर्व॑प॒त्ये-क॒मति॑रिक्तं॒-याँवं॑तो गृ॒ह्याः᳚ स्मस्तेभ्यः॒ कम॑करं पशू॒नाग्ं शर्मा॑सि॒ शर्म॒ यज॑मानस्य॒ शर्म॑ मे
य॒च्छैक॑ ए॒व रु॒द्रो न द्वि॒तीया॑य तस्थ आ॒खुस्ते॑ रुद्र प॒शुस्तं जु॑षस्वै॒ष ते॑ रुद्र भा॒गः स॒ह स्वस्रां-ऽबि॑कया॒ तंजु॑षस्व भेष॒जं गवेऽश्वा॑य॒
पुरु॑षाय भेष॒जमथो॑ अ॒स्मभ्यं॑ भेष॒जग्ं सुभे॑षजं॒-यँथाऽस॑ति । 1
सु॒गं मे॒षाय॑ मे॒ष्या॑ अवा᳚बं रु॒द्रम॑दि-म॒ह्यव॑ दे॒वं त्र्य॑बंकम् ।
यथा॑ नः॒ श्रेय॑सः॒ कर॒द्यथा॑ नो॒ वस्य॑ सः॒ कर॒द्यथा॑ नः पशु॒मतः॒
कर॒द्यथा॑ नो व्यवसा॒यया᳚त् । त्र्य॑बंकं-यँजामहे सुगं॒धिं पु॑ष्टि॒वर्ध॑नम् ।
उ॒र्वा॒रु॒कमि॑व॒ बंध॑नान् मृ॒त्यो र्मु॑क्षीय॒ माऽमृता᳚त् । ए॒षते॑ रुद्र भा॒ग स्तंजु॑षस्व॒ तेना॑व॒सेन॑ प॒रो मूज॑व॒तो-ऽती॒ह्यव॑तत
धन्वा॒ पिना॑कहस्तः॒ कृत्ति॑वासाः ॥ 2
प्र॒ति॒पू॒रु॒ष-मेक॑कपाला॒न् निर्व॑पति । जा॒ता ए॒व प्र॒जा रु॒द्रान् नि॒रव॑दयते । एक॒मति॑रिक्तम् । ज॒नि॒ष्यमा॑णा ए॒व प्र॒जा रु॒द्रान् नि॒रव॑दयते । एक॑कपाला भवंति । ए॒क॒धैव रु॒द्रं नि॒रव॑दयते । नाभिघा॑रयति । यद॑भिघा॒रये᳚त् । अं॒त॒र॒व॒-चा॒रिणग्ं॑ रु॒द्रं कु॑र्यात् ।
ए॒को॒ल्मु॒केन॑ यंति । 3
तद्धि रु॒द्रस्य॑ भाग॒धेय᳚म् । इ॒मां दिशं॑-यंँति । ए॒षा वै रु॒द्रस्य॒ दिक् । स्वाया॑ मे॒व दि॒शि रु॒द्रं नि॒रव॑दयते । रु॒द्रो वा अ॑प॒शुका॑या॒ आहु॑त्यै॒ नाति॑ष्ठत । अ॒सौ ते॑ प॒शुरिति॒ निर्दि॑शे॒द्यं द्वि॒ष्यात् । यमे॒व द्वेष्टि॑ ।
तम॑स्मै प॒शुं निर्दि॑शति । यदि॒ न द्वि॒ष्यात् ।
आ॒खुस्ते॑ प॒शुरिति॑ ब्रूयात् । 4
न ग्रा॒म्यान् प॒शून् हि॒नस्ति॑ । नार॒ण्यान् । च॒तु॒ष्प॒थे जु॑होति । ए॒ष वा अ॑ग्नी॒नां पड्बी॑शो॒ नाम॑ । अ॒ग्नि॒वत्ये॒व जु॑होति ।
म॒द्ध्य॒मेन॑ प॒र्णेन॑ जुहोति । स्रुग्घ्ये॑षा । अथो॒ खलु॑ । अं॒त॒मेनै॒व हो॑त॒व्य᳚म् । अं॒त॒त ए॒व रु॒द्रं नि॒रव॑दयते । 5
एष॒ ते॑ रुद्रभा॒गः स॒हस्वस्रां-ऽबि॑क॒येत्या॑ह । श॒रद्वा अ॒स्यांबि॑का॒ स्वसा᳚ ।
तया॒ वा ए॒ष हि॑नस्ति । यग्ं हि॒नस्ति॑ । तयै॒वैनग्ं॑ स॒ह श॑मयति ।
भे॒ष॒जंगव॒ इत्या॑ह । यावं॑त ए॒व ग्रा॒म्याः प॒शवः॑ । तेभ्यो॑ भेष॒जं क॑रोति । अवा᳚बं रु॒द्रम॑दि म॒हीत्या॑ह । आ॒शिष॑मे॒वै-तामा शा᳚स्ते । 6
त्र्य॑बंकं-यँजामह॒ इत्या॑ह । मृ॒त्यो र्मु॑क्षीय॒ माऽमृता॒-दिति॒ वा वै तदा॑ह ।
उत्कि॑रंति । भग॑स्य लीफ्संते । मूते॑ कृ॒त्वा स॑जंति ।
यथा॒ जनं॑-यँ॒ते॑ऽव॒सं क॒रोति॑ । ता॒दृगे॒व तत् । ए॒ष ते॑ रुद्रभा॒ग इत्या॑ह नि॒रव॑त्यै । अप्र॑तीक्ष॒-मायं॑ति । अ॒पः परि॑षिंचति । रु॒द्रस्यां॒त र्हि॑त्यै । प्रवा ए॒ते᳚ऽस्मा-ल्लो॒का-च्च्य॑वंते । ये त्र्य॑बंकै॒-श्चरं॑ति । आ॒दि॒त्यं च॒रुं पुन॒रेत्य॒ निर्व॑पति । इ॒यं-वाँ अदि॑तिः । अ॒स्यामे॒व प्रति॑तिष्ठंति ॥ 7 (नेत्रत्रया॑य वौ॒षट्)
7.6 शत रुद्रीयं
तै. ब्रा. 3.11.2.1 – तै. ब्रा. 3.11.2.4
त्वम॑ग्ने रु॒द्रो असु॑रो म॒हो दि॒वः । त्वग्ं शर्धो॒ मारु॑तं पृ॒क्ष ई॑शिषे ।
त्वं-वाँतै॑ररु॒णै र्या॑सि शंग॒यः । त्वं पू॒षा वि॑ध॒तः पा॑सि॒ नुत्मनाः᳚ ।
देवा॑ दे॒वेषु॑ श्रयद्ध्वम् । प्रथ॑मा द्वि॒तीये॑षु श्रयद्ध्वम् ।
द्विती॑या-स्तृ॒तीये॑षु श्रयद्ध्वम् । तृती॑या-श्चतु॒र्थेषु॑ श्रयद्ध्वम् ।
च॒तु॒र्थाः पं॑च॒मेषु॑ श्रयद्ध्वम् । पं॒च॒माः ष॒ष्ठेषु॑ श्रयद्ध्वम् । 1
ष॒ष्ठाः स॑प्त॒मेषु॑ श्रयद्ध्वम् । स॒प्त॒मा अ॑ष्ट॒मेषु॑ श्रयद्ध्वम् ।
अ॒ष्ट॒मा न॑व॒मेषु॑ श्रयद्ध्वम् । न॒व॒मा द॑श॒मेषु॑ श्रयद्ध्वम् ।
द॒श॒मा ए॑काद॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् । ए॒क॒द॒शा द्वा॑द॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् ।
द्वा॒द॒शा-स्त्र॑योद॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् । त्र॒यो॒द॒शा-श्च॑तु र्दे॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् ।
च॒तु॒र्द॒शाः पं॑चद॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् । पं॒च॒द॒शाः षो॑ड॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् । 2
षो॒ड॒शाः स॑प्तद॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् । स॒प्त॒द॒शा अ॑ष्टाद॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् ।
अ॒ष्टा॒द॒शा ए॑कान्नवि॒ग्ं॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् ।
ए॒का॒न्न॒वि॒ग्ं॒शा वि॒ग्ं॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् ।
वि॒ग्ं॒शा ए॑कवि॒ग्ं॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् ।
ए॒क॒वि॒ग्ं॒शा द्वा॑वि॒ग्ं॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् ।
द्वा॒वि॒ग्ं॒शा स्त्र॑योवि॒ग्ं॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् ।
त्र॒यो॒वि॒ग्ं॒शा श्च॑तुर्वि॒ग्ं॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् । च॒तु॒र्वि॒ग्ं॒शाः पं॑चवि॒ग्ं॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् ।
पं॒च॒वि॒ग्ं॒शाः ष॑ड्वि॒ग्ं॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् । 3
ष॒ड्वि॒ग्ं॒शा स्स॑प्तवि॒ग्ं॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् । स॒प्त॒वि॒ग्ं॒शा अ॑ष्टावि॒ग्ं॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् । अ॒ष्टा॒वि॒ग्ं॒शा ए॑कान्नत्रि॒ग्ं॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् । ए॒का॒न्न॒त्रि॒ग्ं॒शा स्त्रि॒ग्ं॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् । त्रि॒ग्ं॒शा ए॑कत्रि॒ग्ं॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् । ए॒क॒त्रि॒ग्ं॒शा द्वा᳚त्रि॒ग्ं॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् । द्वा॒त्रि॒ग्ं॒शा त्र॑यस्त्रि॒ग्ं॒शेषु॑ श्रयद्ध्वम् । देवा᳚स्त्रिरेकादशा॒ स्त्रिस्त्र॑यस्त्रिग्ंशाः । उत्त॑रे भवत । उत्त॑र वर्त्मान॒ उत्त॑र सत्वानः । यत्का॑म इ॒दं जु॒होमि॑ । तन्मे॒ समृ॑द्ध्यताम् । व॒यग्ग्स्या॑म॒ पत॑यो रयी॒णाम् । भूर्भुव॒स्व॑स्स्वाहा᳚ । 4
(अस्त्राय फट् )
7.7 पंचांग जपः
ह॒ग्ं॒स॑-श्शुचि॒ष-द्वसु॑रंतरिक्ष॒ सद्धोता॑ वेदि॒ष दति॑थि-र्दुरोण॒सत् । नृ॒षद्व॑र॒-सधृ॑त॒-सद्व्यो॑म॒ सद॒ब्जा गो॒जा ऋ॑त॒जा
अ॑द्रि॒जा ऋ॒तं बृ॒हत् । 1 (तै. सं. 4.2.1.5)
प्रतद्विष्णु॑-स्तवते वी॒र्या॑य । मृ॒गो न भी॒मः कु॑च॒रो गि॑रि॒ष्ठाः । यस्यो॒रुषु॑ त्रि॒षु वि॒क्रम॑णेषु । अधि॑क्षि॒यंति॒ भुव॑नानि॒ विश्वा᳚ ॥ 2 (तै. ब्रा. 2.4.3.4)
त्र्य॑बंकं-यँजामहे सुगं॒धिं पु॑ष्टि॒वर्ध॑नम् । उ॒र्वा॒रु॒कमि॑व॒ बंध॑नान् मृ॒त्यो र्मु॑क्षीय॒ माऽमृता᳚त् । 3
तथ्स॑वि॒तु र्वृ॑णीमहे । व॒यं दे॒वस्य॒ भोज॑नम् । श्रेष्ठग्ं॑ सर्व॒-धात॑मम् । तुरं॒ भग॑स्य धीमहि । 4 (तै. अर. 1.11.3)
विष्णु॒ र्योनिं॑ कल्पयतु । त्वष्टा॑ रू॒पाणि॑ पिग्ंशतु । आसिं॑चतु प्र॒जाप॑तिः । धा॒ता गर्भं॑ दधातु ते । 5 (एआख् 1.13.1)
7.8 अष्टांग प्रणामः
हि॒र॒ण्य॒ग॒र्भ-स्सम॑वर्त॒-ताग्रे॑ भू॒तस्य॑ जा॒तः पति॒रेक॑ आसीत् । सदा॑धार पृथि॒वीं द्यामु॒तेमां कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम । (उमामहेश्वराभ्यां नमः) । 1 (तै. सं. 4.1.8.3)
यः प्रा॑ण॒तो नि॑मिष॒तो म॑हि॒त्वैक॒ इद्राजा॒ जग॑तो ब॒भूव॑ । य ईशे॑ अ॒स्य द्वि॒पद॒-श्चतु॑ष्पदः॒ कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम ॥ (उमामहेश्वराभ्यां नमः) । 2 (तै. सं. 4.1.8.4)
ब्रह्म॑जज्ञा॒नं प्र॑थ॒मं पु॒रस्ता॒-द्विसी॑म॒त-स्सु॒रुचो॑ वे॒न आ॑वः ।
स बु॒ध्निया॑ उप॒मा अ॑स्य वि॒ष्ठा-स्स॒तश्च॒ योनि॒म-स॑तश्च॒ विवः॑ । (उमामहेश्वराभ्यां नमः) । 3 (तै. सं. 4.2.8.2.)
म॒ही द्यौः पृ॑थि॒वी च॑ न इ॒मं-यँ॒ज्ञं मि॑मिक्षताम् । पि॒पृ॒तान्नो॒ भरी॑मभिः । (उमामहेश्वराभ्यां नमः) । 4 (तै. सं. 3.3.10.2)
उप॑श्वासय पृथि॒वी-मु॒त द्यां पु॑रु॒त्रा ते॑ मनुतां॒-विँष्ठि॑तं॒ जग॑त् ।
स दुं॑दुभे स॒जूरिंद्रे॑ण दे॒वै-र्दू॒राद्दवी॑यो॒ अप॑सेध॒ शत्रून्॑ । (उमामहेश्वराभ्यां नमः) । 5 (तै. सं. 4.6.6.6)
अग्ने॒ नय॑ सु॒पथा॑ रा॒ये अ॒स्मान् विश्वा॑नि देव व॒युना॑नि वि॒द्वान् । यु॒यो॒द्ध्य॑स्म-ज्जु॑हुरा॒ण-मेनो॒ भूयि॑ष्ठांते॒ नम॑ उक्तिं-विँधेम ॥ (उमामहेश्वराभ्यां नमः) । 6 (तै. सं. 1.1.14.3)
या ते॑ अग्ने॒ रुद्रि॑या त॒नूस्तया॑ नः पाहि॒ तस्या᳚स्ते॒ स्वाहा᳚ । (उमामहेश्वराभ्यां नमः) । 7 (तै. सं. 1.2.11.2)
इ॒मं-यँ॑म प्रस्त॒रमाहि सीदांगि॑रोभिः पि॒तृभि॑-स्संविँदा॒नः । आत्वा॒ मंत्राः᳚ कविश॒स्ता व॑हंत्वे॒ना रा॑जन् ह॒विषा॑ मादयस्व ॥ (उमामहेश्वराभ्यां नमः) । 8 (तै. सं. 2.6.12.6)