ઉદ્ધવગીતા – એકાદશોઽધ્યાયઃDownload PDF

અથ એકાદશોઽધ્યાયઃ ।

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
બદ્ધઃ મુક્તઃ ઇતિ વ્યાખ્યા ગુણતઃ મે ન વસ્તુતઃ ।
ગુણસ્ય માયામૂલત્વાત્ ન મે મોક્ષઃ ન બંધનમ્ ॥ 1॥

શોકમોહૌ સુખં દુઃખં દેહાપત્તિઃ ચ માયયા ।
સ્વપ્નઃ યથા આત્મનઃ ખ્યાતિઃ સંસૃતિઃ ન તુ વાસ્તવી ॥ 2॥

વિદ્યા અવિદ્યે મમ તનૂ વિદ્ધિ ઉદ્ધવ શરીરિણામ્ ।
મોક્ષબંધકરી આદ્યે માયયા મે વિનિર્મિતે ॥ 3॥

એકસ્ય એવ મમ અંશસ્ય જીવસ્ય એવ મહામતે ।
બંધઃ અસ્ય અવિદ્યયા અનાદિઃ વિદ્યયા ચ તથા ઇતરઃ ॥ 4॥

અથ બદ્ધસ્ય મુક્તસ્ય વૈલક્ષણ્યં વદામિ તે ।
વિરુદ્ધધર્મિણોઃ તાત સ્થિતયોઃ એકધર્મિણિ ॥ 5॥

સુપર્ણૌ એતૌ સદૃશૌ સખાયૌ
યદૃચ્છયા એતૌ કૃતનીડૌ ચ વૃક્ષે ।
એકઃ તયોઃ ખાદતિ પિપ્પલાન્નમ્
અન્યઃ નિરન્નઃ અપિ બલેન ભૂયાન્ ॥ 6॥

આત્માનં અન્યં ચ સઃ વેદ વિદ્વાન્
અપિપ્પલાદઃ ન તુ પિપ્પલાદઃ ।
યઃ અવિદ્યયા યુક્ સ તુ નિત્યબદ્ધઃ
વિદ્યામયઃ યઃ સ તુ નિત્યમુક્તઃ ॥ 7॥

દેહસ્થઃ અપિ ન દેહસ્થઃ વિદ્વાન્ સ્વપ્નાત્ યથા ઉત્થિતઃ ।
અદેહસ્થઃ અપિ દેહસ્થઃ કુમતિઃ સ્વપ્નદૃક્ યથા ॥ 8॥

ઇંદ્રિયૈઃ ઇંદ્રિયાર્થેષુ ગુણૈઃ અપિ ગુણેષુ ચ ।
ગૃહ્યમાણેષુ અહંકુર્યાત્ ન વિદ્વાન્ યઃ તુ અવિક્રિયઃ ॥ 9॥

દૈવાધીને શરીરે અસ્મિન્ ગુણભાવ્યેન કર્મણા ।
વર્તમાનઃ અબુધઃ તત્ર કર્તા અસ્મિ ઇતિ નિબધ્યતે ॥ 10॥

એવં વિરક્તઃ શયનઃ આસનાટનમજ્જને ।
દર્શનસ્પર્શનઘ્રાણભોજનશ્રવણાદિષુ ॥ 11॥

ન તથા બધ્યતે વિદ્વાન્ તત્ર તત્ર આદયન્ ગુણાન્ ।
પ્રકૃતિસ્થઃ અપિ અસંસક્તઃ યથા ખં સવિતા અનિલઃ ॥ 12॥

વૈશારદ્યેક્ષયા અસંગશિતયા છિન્નસંશયઃ ।
પ્રતિબુદ્ધઃ ઇવ સ્વપ્નાત્ નાનાત્વાત્ વિનિવર્તતે ॥ 13॥

યસ્ય સ્યુઃ વીતસંકલ્પાઃ પ્રાણેંદ્રિયમનોધિયામ્ ।
વૃત્તયઃ સઃ વિનિર્મુક્તઃ દેહસ્થઃ અપિ હિ તત્ ગુણૈઃ ॥ 14॥

યસ્ય આત્મા હિંસ્યતે હિંસ્ર્યૈઃ યેન કિંચિત્ યદૃચ્છયા ।
અર્ચ્યતે વા ક્વચિત્ તત્ર ન વ્યતિક્રિયતે બુધઃ ॥ 15॥

ન સ્તુવીત ન નિંદેત કુર્વતઃ સાધુ અસાધુ વા ।
વદતઃ ગુણદોષાભ્યાં વર્જિતઃ સમદૃક્ મુનિઃ ॥ 16॥

ન કુર્યાત્ ન વદેત્ કિંચિત્ ન ધ્યાયેત્ સાધુ અસાધુ વા ।
આત્મારામઃ અનયા વૃત્ત્યા વિચરેત્ જડવત્ મુનિઃ ॥ 17॥

શબ્દબ્રહ્મણિ નિષ્ણાતઃ ન નિષ્ણાયાત્ પરે યદિ ।
શ્રમઃ તસ્ય શ્રમફલઃ હિ અધેનું ઇવ રક્ષતઃ ॥ 18॥

ગાં દુગ્ધદોહાં અસતીં ચ ભાર્યામ્
દેહં પરાધીનં અસત્પ્રજાં ચ ।
વિત્તં તુ અતીર્થીકૃતં અંગ વાચમ્
હીનાં મયા રક્ષતિ દુઃખદુઃખી ॥ 19॥

યસ્યાં ન મે પાવનં અંગ કર્મ
સ્થિતિઉદ્ભવપ્રાણ નિરોધનં અસ્ય ।
લીલાવતારીપ્સિતજન્મ વા સ્યાત્
બંધ્યાં ગિરં તાં બિભૃયાત્ ન ધીરઃ ॥ 20॥

એવં જિજ્ઞાસયા અપોહ્ય નાનાત્વભ્રમં આત્મનિ ।
ઉપારમેત વિરજં મનઃ મયિ અર્પ્ય સર્વગે ॥ 21॥

યદિ અનીશઃ ધારયિતું મનઃ બ્રહ્મણિ નિશ્ચલમ્ ।
મયિ સર્વાણિ કર્માણિ નિરપેક્ષઃ સમાચર ॥ 22॥

શ્રદ્ધાલુઃ મે કથાઃ શ‍ઋણ્વન્ સુભદ્રા લોકપાવનીઃ ।
ગાયન્ અનુસ્મરન્ કર્મ જન્મ ચ અભિનયન્ મુહુઃ ॥ 23॥

મદર્થે ધર્મકામાર્થાન્ આચરન્ મદપાશ્રયઃ ।
લભતે નિશ્ચલાં ભક્તિં મયિ ઉદ્ધવ સનાતને ॥ 24॥

સત્સંગલબ્ધયા ભક્ત્યા મયિ માં સઃ ઉપાસિતા ।
સઃ વૈ મે દર્શિતં સદ્ભિઃ અંજસા વિંદતે પદમ્ ॥ 25॥

ઉદ્ધવ ઉવાચ ।
સાધુઃ તવ ઉત્તમશ્લોક મતઃ કીદૃગ્વિધઃ પ્રભો ।
ભક્તિઃ ત્વયિ ઉપયુજ્યેત કીદૃશી સદ્ભિઃ આદૃતા ॥ 26॥

એતત્ મે પુરુષાધ્યક્ષ લોકાધ્યક્ષ જગત્ પ્રભો ।
પ્રણતાય અનુરક્તાય પ્રપન્નાય ચ કથ્યતામ્ ॥ 27॥

ત્વં બ્રહ્મ પરમં વ્યોમ પુરુષઃ પ્રકૃતેઃ પરઃ ।
અવતીર્ણઃ અસિ ભગવન્ સ્વેચ્છાઉપાત્તપૃથક્ વપુઃ ॥ 28॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
કૃપાલુઃ અકૃતદ્રોહઃ તિતિક્ષુઃ સર્વદેહિનામ્ ।
સત્યસારઃ અનવદ્યાત્મા સમઃ સર્વોપકારકઃ ॥ 29॥

કામૈઃ અહતધીઃ દાંતઃ મૃદુઃ શુચિઃ અકિંચનઃ ।
અનીહઃ મિતભુક્ શાંતઃ સ્થિરઃ મત્ શરણઃ મુનિઃ ॥ 30॥

અપ્રમત્તઃ ગભીરાત્મા ધૃતિમાંજિતષડ્ગુણઃ ।
અમાની માનદઃ કલ્પઃ મૈત્રઃ કારુણિકઃ કવિઃ ॥ 31॥

આજ્ઞાય એવં ગુણાન્ દોષાન્મયાદિષ્ટાન્ અપિ સ્વકાન્ ।
ધર્માન્ સંત્યજ્ય યઃ સર્વાન્ માં ભજેત સઃ સત્તમઃ ॥ 32॥

જ્ઞાત્વા અજ્ઞાત્વા અથ યે વૈ માં યાવાન્ યઃ ચ અસ્મિ
યાદૃશઃ ।
ભજંતિ અનન્યભાવેન તે મે ભક્તતમાઃ મતાઃ ॥ 33॥

મલ્લિંગમદ્ભક્તજનદર્શનસ્પર્શનાર્ચનમ્ ।
પરિચર્યા સ્તુતિઃ પ્રહ્વગુણકર્મ અનુકીર્તનમ્ ॥ 34॥

મત્કથાશ્રવણે શ્રદ્ધા મત્ અનુધ્યાનં ઉદ્ધવ ।
સર્વલાભ ઉપહરણં દાસ્યેન આત્મનિવેદનમ્ ॥ 35॥

મજ્જન્મકર્મકથનં મમ પર્વાનુમોદનમ્ ।
ગીતતાંડવવાદિત્રગોષ્ઠીભિઃ મદ્ગૃહ ઉત્સવઃ ॥ 36॥

યાત્રા બલિવિધાનં ચ સર્વવાર્ષિકપર્વસુ ।
વૈદિકી તાંત્રિકી દીક્ષા મદીયવ્રતધારણમ્ ॥ 37॥

મમ અર્ચાસ્થાપને શ્રદ્ધા સ્વતઃ સંહત્ય ચ ઉદ્યમઃ ।
ઉદ્યાન ઉપવનાક્રીડપુરમંદિરકર્મણિ ॥ 38॥

સંમાર્જન ઉપલેપાભ્યાં સેકમંડલવર્તનૈઃ ।
ગૃહશુશ્રૂષણં મહ્યં દાસવદ્યદમાયયા ॥ 39॥

અમાનિત્વં અદંભિત્વં કૃતસ્ય અપરિકીર્તનમ્ ।
અપિ દીપાવલોકં મે ન ઉપયુંજ્યાત્ નિવેદિતમ્ ॥ 40॥

યત્ યત્ ઇષ્ટતમં લોકે યત્ ચ અતિપ્રિયં આત્મનઃ ।
તત્ તત્ નિવેદયેત્ મહ્યં તત્ આનંત્યાય કલ્પતે ॥ 41॥

સૂર્યઃ અગ્નિઃ બ્રાહ્મણઃ ગાવઃ વૈષ્ણવઃ ખં મરુત્ જલમ્ ।
ભૂઃ આત્મા સર્વભૂતાનિ ભદ્ર પૂજાપદાનિ મે ॥ 42॥

સૂર્યે તુ વિદ્યયા ત્રય્યા હવિષાગ્નૌ યજેત મામ્ ।
આતિથ્યેન તુ વિપ્રાગ્ર્યઃ ગોષ્વંગ યવસાદિના ॥ 43॥

વૈષ્ણવે બંધુસત્કૃત્યા હૃદિ ખે ધ્યાનનિષ્ઠયા ।
વાયૌ મુખ્યધિયા તોયે દ્રવ્યૈઃ તોયપુરસ્કૃતૈઃ ॥ 44॥

સ્થંડિલે મંત્રહૃદયૈઃ ભોગૈઃ આત્માનં આત્મનિ ।
ક્ષેત્રજ્ઞં સર્વભૂતેષુ સમત્વેન યજેત મામ્ ॥ 45॥

ધિષ્ણ્યેષુ એષુ ઇતિ મદ્રૂપં શંખચક્રગદાંબુજૈઃ ।
યુક્તં ચતુર્ભુજં શાંતં ધ્યાયન્ અર્ચેત્ સમાહિતઃ ॥ 46॥

ઇષ્ટાપૂર્તેન માં એવં યઃ યજેત સમાહિતઃ ।
લભતે મયિ સદ્ભક્તિં મત્સ્મૃતિઃ સાધુસેવયા ॥ 47॥

પ્રાયેણ ભક્તિયોગેન સત્સંગેન વિના ઉદ્ધવ ।
ન ઉપાયઃ વિદ્યતે સધ્ર્યઙ્ પ્રાયણં હિ સતાં અહમ્ ॥ 48॥

અથ એતત્ પરમં ગુહ્યં શ્રુણ્વતઃ યદુનંદન ।
સુગોપ્યં અપિ વક્ષ્યામિ ત્વં મે ભૃત્યઃ સુહૃત્ સખા ॥ 49॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
એકાદશપૂજાવિધાનયોગો નામ એકાદશોઽધ્યાયઃ ॥ 11॥

અથ દ્વાદશોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
ન રોધયતિ માં યોગઃ ન સ્સાંખ્યં ધર્મઃ એવ ચ ।
ન સ્વાધ્યાયઃ તપઃ ત્યાગઃ ન ઇષ્ટાપૂર્તં ન દક્ષિણા ॥ 1॥

વ્રતાનિ યજ્ઞઃ છંદાંસિ તીર્થાનિ નિયમાઃ યમાઃ ।
યથા અવરુંધે સત્સંગઃ સર્વસંગ અપહઃ હિ મામ્ ॥ 2॥

સત્સંગેન હિ દૈતેયા યાતુધાનઃ મૃગાઃ ખગાઃ ।
ગંધર્વ અપ્સરસઃ નાગાઃ સિદ્ધાઃ ચારણગુહ્યકાઃ ॥ 3॥

વિદ્યાધરાઃ મનુષ્યેષુ વૈશ્યાઃ શૂદ્રાઃ સ્ત્રિયઃ અંત્યજાઃ ।
રજઃ તમઃ પ્રકૃતયઃ તસ્મિન્ તસ્મિન્ યુગે અનઘ ॥ 4॥

બહવઃ મત્પદં પ્રાપ્તાઃ ત્વાષ્ટ્રકાયાધવાદયઃ ।
વૃષપર્વા બલિઃ વાણઃ મયઃ ચ અથ વિભીષણઃ ॥ 5॥

સુગ્રીવઃ હનુમાન્ ઋક્ષઃ ગજઃ ગૃધ્રઃ વણિક્પથઃ ।
વ્યાધઃ કુબ્જા વ્રજે ગોપ્યઃ યજ્ઞપત્ન્યઃ તથા અપરે ॥ 6॥

તે ન અધિતશ્રુતિગણાઃ ન ઉપાસિતમહત્તમાઃ ।
અવ્રતાતપ્તતપસઃ મત્સંગાત્ માં ઉપાગતાઃ ॥ 7॥

કેવલેન હિ ભાવેન ગોપ્યઃ ગાવઃ નગાઃ મૃગાઃ ।
યે અન્યે મૂઢધિયઃ નાગાઃ સિદ્ધાઃ માં ઈયુઃ અંજસા ॥ 8॥

યં ન યોગેન સાંખ્યેન દાનવ્રતતપઃ અધ્વરૈઃ ।
વ્યાખ્યાઃ સ્વાધ્યાયસંન્યાસૈઃ પ્રાપ્નુયાત્ યત્નવાન્ અપિ ॥ 9॥

રામેણ સાર્ધં મથુરાં પ્રણીતે
શ્વાફલ્કિના મયિ અનુરક્તચિત્તાઃ ।
વિગાઢભાવેન ન મે વિયોગ
તીવ્રાધયઃ અન્યં દદૃશુઃ સુખાય ॥ 10॥

તાઃ તાઃ ક્ષપાઃ પ્રેષ્ઠતમેન નીતાઃ
મયા એવ વૃંદાવનગોચરેણ ।
ક્ષણાર્ધવત્ તાઃ પુનરંગ તાસાં
હીના માયા કલ્પસમા બભૂવુઃ ॥ 11॥

તાઃ ન અવિદન્ મયિ અનુષંગબદ્ધ
ધિયઃ સ્વમાત્માનં અદઃ તથા ઇદમ્ ।
યથા સમાધૌ મુનયઃ અબ્ધિતોયે
નદ્યઃ પ્રવિષ્ટાઃ ઇવ નામરૂપે ॥ 12॥

મત્કામા રમણં જારં અસ્વરૂપવિદઃ અબલાઃ ।
બ્રહ્મ માં પરમં પ્રાપુઃ સંગાત્ શતસહસ્રશઃ ॥ 13॥

તસ્માત્ ત્વં ઉદ્ધવ ઉત્સૃજ્ય ચોદનાં પ્રતિચોદનામ્ ।
પ્રવૃત્તં ચ નિવૃત્તં ચ શ્રોતવ્યં શ્રુતં એવ ચ ॥ 14॥

માં એકં એવ શરણં આત્માનં સર્વદેહિનામ્ ।
યાહિ સર્વાત્મભાવેન મયા સ્યાઃ હિ અકુતોભયઃ ॥ 15॥

ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
સંશયઃ શ્રુણ્વતઃ વાચં તવ યોગેશ્વર ઈશ્વર ।
ન નિવર્તતઃ આત્મસ્થઃ યેન ભ્રામ્યતિ મે મનઃ ॥ 16॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
સઃ એષ જીવઃ વિવરપ્રસૂતિઃ
પ્રાણેન ઘોષેણ ગુહાં પ્રવિષ્ટઃ ।
મનોમયં સૂક્ષ્મં ઉપેત્ય રૂપં
માત્રા સ્વરઃ વર્ણઃ ઇતિ સ્થવિષ્ઠઃ ॥ 17॥

યથા અનલઃ ખે અનિલબંધુઃ ઊષ્મા
બલેન દારુણ્યધિમથ્યમાનઃ ।
અણુઃ પ્રજાતઃ હવિષા સમિધ્યતે
તથા એવ મે વ્યક્તિઃ ઇયં હિ વાણી ॥ 18॥

એવં ગદિઃ કર્મગતિઃ વિસર્ગઃ
ઘ્રાણઃ રસઃ દૃક્ સ્પર્શઃ શ્રુતિઃ ચ ।
સંકલ્પવિજ્ઞાનં અથ અભિમાનઃ
સૂત્રં રજઃ સત્ત્વતમોવિકારઃ ॥ 19॥

અયં હિ જીવઃ ત્રિવૃત્ અબ્જયોનિઃ
અવ્યક્તઃ એકઃ વયસા સઃ આદ્યઃ ।
વિશ્લિષ્ટશક્તિઃ બહુધા એવ ભાતિ
બીજાનિ યોનિં પ્રતિપદ્ય યદ્વત્ ॥ 20॥

યસ્મિન્ ઇદં પ્રોતં અશેષં ઓતં
પટઃ યથા તંતુવિતાનસંસ્થઃ ।
યઃ એષ સંસારતરુઃ પુરાણઃ
કર્માત્મકઃ પુષ્પફલે પ્રસૂતે ॥ 21॥

દ્વે અસ્ય બીજે શતમૂલઃ ત્રિનાલઃ
પંચસ્કંધઃ પંચરસપ્રસૂતિઃ ।
દશ એકશાખઃ દ્વિસુપર્ણનીડઃ
ત્રિવલ્કલઃ દ્વિફલઃ અર્કં પ્રવિષ્ટઃ ॥ 22॥

અદંતિ ચ એકં ફલં અસ્ય ગૃધ્રા
ગ્રામેચરાઃ એકં અરણ્યવાસાઃ ।
હંસાઃ યઃ એકં બહુરૂપં ઇજ્યૈઃ
માયામયં વેદ સઃ વેદ વેદમ્ ॥ 23॥

એવં ગુરુ ઉપાસનયા એકભક્ત્યા
વિદ્યાકુઠારેણ શિતેન ધીરઃ ।
વિવૃશ્ચ્ય જીવાશયં અપ્રમત્તઃ
સંપદ્ય ચ આત્માનં અથ ત્યજ અસ્ત્રમ્ ॥ 24॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
દ્વાદશોઽધ્યાયઃ ॥ 12॥

અથ ત્રયોદશોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
સત્ત્વં રજઃ તમઃ ઇતિ ગુણાઃ બુદ્ધેઃ ન ચ આત્મનઃ ।
સત્ત્વેન અન્યતમૌ હન્યાત્ સત્ત્વં સત્ત્વેન ચ એવ હિ ॥ 1॥

સત્ત્વાત્ ધર્મઃ ભવેત્ વૃદ્ધાત્ પુંસઃ મદ્ભક્તિલક્ષણઃ ।
સાત્વિક ઉપાસયા સત્ત્વં તતઃ ધર્મઃ પ્રવર્તતે ॥ 2॥

ધર્મઃ રજઃ તમઃ હન્યાત્ સત્ત્વવૃદ્ધિઃ અનુત્તમઃ ।
આશુ નશ્યતિ તત્ મૂલઃ હિ અધર્મઃ ઉભયે હતે ॥ 3॥

આગમઃ અપઃ પ્રજા દેશઃ કાલઃ કર્મ ચ જન્મ ચ ।
ધ્યાનં મંત્રઃ અથ સંસ્કારઃ દશ એતે ગુણહેતવઃ ॥ 4॥

તત્ તત્ સાત્વિકં એવ એષાં યત્ યત્ વૃદ્ધાઃ પ્રચક્ષતે ।
નિંદંતિ તામસં તત્ તત્ રાજસં તત્ ઉપેક્ષિતમ્ ॥ 5॥

સાત્ત્વિકાનિ એવ સેવેત પુમાન્ સત્ત્વવિવૃદ્ધયે ।
તતઃ ધર્મઃ તતઃ જ્ઞાનં યાવત્ સ્મૃતિઃ અપોહનમ્ ॥ 6॥

વેણુસંઘર્ષજઃ વહ્નિઃ દગ્ધ્વા શામ્યતિ તત્ વનમ્ ।
એવં ગુણવ્યત્યયજઃ દેહઃ શામ્યતિ તત્ ક્રિયઃ ॥ 7॥

ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
વિદંતિ મર્ત્યાઃ પ્રાયેણ વિષયાન્ પદં આપદામ્ ।
તથા અપિ ભુંજતે કૃષ્ણ તત્ કથં શ્વ ખર અજાવત્ ॥ 8॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
અહં ઇતિ અન્યથાબુદ્ધિઃ પ્રમત્તસ્ય યથા હૃદિ ।
ઉત્સર્પતિ રજઃ ઘોરં તતઃ વૈકારિકં મનઃ ॥ 9॥

રજોયુક્તસ્ય મનસઃ સંકલ્પઃ સવિકલ્પકઃ ।
તતઃ કામઃ ગુણધ્યાનાત્ દુઃસહઃ સ્યાત્ હિ દુર્મતેઃ ॥ 10॥

કરોતિ કામવશગઃ કર્માણિ અવિજિતેંદ્રિયઃ ।
દુઃખોદર્કાણિ સંપશ્યન્ રજોવેગવિમોહિતઃ ॥ 11।
રજઃ તમોભ્યાં યત્ અપિ વિદ્વાન્ વિક્ષિપ્તધીઃ પુનઃ ।
અતંદ્રિતઃ મનઃ યુંજન્ દોષદૃષ્ટિઃ ન સજ્જતે ॥ 12॥

અપ્રમત્તઃ અનુયુંજીતઃ મનઃ મયિ અર્પયન્ શનૈઃ ।
અનિર્વિણ્ણઃ યથાકાલં જિતશ્વાસઃ જિતાસનઃ ॥ 13॥

એતાવાન્ યોગઃ આદિષ્ટઃ મત્ શિષ્યૈઃ સનક આદિભિઃ ।
સર્વતઃ મનઃ આકૃષ્ય મય્યદ્ધા આવેશ્યતે યથા ॥ 14॥

ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
યદા ત્વં સનક આદિભ્યઃ યેન રૂપેણ કેશવ ।
યોગં આદિષ્ટવાન્ એતત્ રૂપં ઇચ્છામિ વેદિતુમ્ ॥ 15॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
પુત્રાઃ હિરણ્યગર્ભસ્ય માનસાઃ સનક આદયઃ ।
પપ્રચ્છુઃ પિતરં સૂક્ષ્માં યોગસ્ય ઐકાંતિકીં ગતિમ્ ॥

16॥

સનક આદયઃ ઊચુઃ ।
ગુણેષુ આવિશતે ચેતઃ ગુણાઃ ચેતસિ ચ પ્રભો ।
કથં અન્યોન્યસંત્યાગઃ મુમુક્ષોઃ અતિતિતીર્ષોઃ ॥ 17॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
એવં પૃષ્ટઃ મહાદેવઃ સ્વયંભૂઃ ભૂતભાવનઃ ।
ધ્યાયમાનઃ પ્રશ્નબીજં ન અભ્યપદ્યત કર્મધીઃ ॥ 18॥

સઃ માં અચિંતયત્ દેવઃ પ્રશ્નપારતિતીર્ષયા ।
તસ્ય અહં હંસરૂપેણ સકાશં અગમં તદા ॥ 19॥

દૃષ્ટ્વા માં ત ઉપવ્રજ્ય કૃત્વા પાદ અભિવંદનમ્ ।
બ્રહ્માણં અગ્રતઃ કૃત્વા પપ્રચ્છુઃ કઃ ભવાન્ ઇતિ ॥ 20॥

ઇતિ અહં મુનિભિઃ પૃષ્ટઃ તત્ત્વજિજ્ઞાસુભિઃ તદા ।
યત્ અવોચં અહં તેભ્યઃ તત્ ઉદ્ધવ નિબોધ મે ॥ 21॥

વસ્તુનઃ યદિ અનાનાત્વં આત્મનઃ પ્રશ્નઃ ઈદૃશઃ ।
કથં ઘટેત વઃ વિપ્રાઃ વક્તુઃ વા મે કઃ આશ્રયઃ ॥ 22॥

પંચાત્મકેષુ ભૂતેષુ સમાનેષુ ચ વસ્તુતઃ ।
કઃ ભવાન્ ઇતિ વઃ પ્રશ્નઃ વાચારંભઃ હિ અનર્થકઃ ॥ 23॥

મનસા વચસા દૃષ્ટ્યા ગૃહ્યતે અન્યૈઃ અપિ ઇંદ્રિયૈઃ ।
અહં એવ ન મત્તઃ અન્યત્ ઇતિ બુધ્યધ્વં અંજસા ॥ 24॥

ગુણેષુ આવિશતે ચેતઃ ગુણાઃ ચેતસિ ચ પ્રજાઃ ।
જીવસ્ય દેહઃ ઉભયં ગુણાઃ ચેતઃ મત્ આત્મનઃ ॥ 25॥

ગુણેષુ ચ આવિશત્ ચિત્તં અભીક્ષ્ણં ગુણસેવયા ।
ગુણાઃ ચ ચિત્તપ્રભવાઃ મત્ રૂપઃ ઉભયં ત્યજેત્ ॥ 26॥

જાગ્રત્ સ્વપ્નઃ સુષુપ્તં ચ ગુણતઃ બુદ્ધિવૃત્તયઃ ।
તાસાં વિલક્ષણઃ જીવઃ સાક્ષિત્વેન વિનિશ્ચિતઃ ॥ 27॥

યઃ હિ સંસૃતિબંધઃ અયં આત્મનઃ ગુણવૃત્તિદઃ ।
મયિ તુર્યે સ્થિતઃ જહ્યાત્ ત્યાગઃ તત્ ગુણચેતસામ્ ॥ 28॥

અહંકારકૃતં બંધં આત્મનઃ અર્થવિપર્યયમ્ ।
વિદ્વાન્ નિર્વિદ્ય સંસારચિંતાં તુર્યે સ્થિતઃ ત્યજેત્ ॥ 29॥

યાવત્ નાનાર્થધીઃ પુંસઃ ન નિવર્તેત યુક્તિભિઃ ।
જાગર્તિ અપિ સ્વપન્ અજ્ઞઃ સ્વપ્ને જાગરણં યથા ॥ 30॥

અસત્ત્વાત્ આત્મનઃ અન્યેષાં ભાવાનાં તત્ કૃતા ભિદા ।
ગતયઃ હેતવઃ ચ અસ્ય મૃષા સ્વપ્નદૃશઃ યથા ॥ 31॥

યો જાગરે બહિઃ અનુક્ષણધર્મિણઃ અર્થાન્
ભુંક્તે સમસ્તકરણૈઃ હૃદિ તત્ સદૃક્ષાન્ ।
સ્વપ્ને સુષુપ્તઃ ઉપસંહરતે સઃ એકઃ
સ્મૃતિ અન્વયાત્ ત્રિગુણવૃત્તિદૃક્ ઇંદ્રિય ઈશઃ ॥ 32॥

એવં વિમૃશ્ય ગુણતઃ મનસઃ ત્ર્યવસ્થા
મત્ માયયા મયિ કૃતા ઇતિ નિશ્ચિતાર્થાઃ ।
સંછિદ્ય હાર્દં અનુમાનસ્ત્ ઉક્તિતીક્ષ્ણ
જ્ઞાનાસિના ભજતઃ મા અખિલસંશયાધિમ્ ॥ 33॥

ઈક્ષેત વિભ્રમં ઇદં મનસઃ વિલાસમ્
દૃષ્ટં વિનષ્ટં અતિલોલં અલાતચક્રમ્ ।
વિજ્ઞાનં એકં ઉરુધા ઇવ વિભાતિ માયા
સ્વપ્નઃ ત્રિધા ગુણવિસર્ગકૃતઃ વિકલ્પઃ ॥ 34॥

દૃષ્ટિં તતઃ પ્રતિનિવર્ત્ય નિવૃત્તતૃષ્ણઃ
તૂષ્ણીં ભવેત્ નિજસુખ અનુભવઃ નિરીહઃ ।
સંદૃશ્યતે ક્વ ચ યદિ ઇદં અવસ્તુબુદ્ધ્યા
ત્યક્તં ભ્રમાય ન ભવેત્ સ્મૃતિઃ આનિપાતાત્ ॥ 35॥

દેહં ચ નશ્વરં અવસ્થિતં ઉત્થિતં વા
સિદ્ધઃ ન પશ્યતિ યતઃ અધ્યગમત્સ્વરૂપમ્ ।
દૈવાત્ અપેતં ઉત દૈવશાત્ ઉપેતમ્
વાસઃ યથા પરિકૃતં મદિરામદાંધઃ ॥ 36॥

દેહઃ અપિ દૈવવશગઃ ખલુ કર્મ યાવત્
સ્વારંભકં પ્રતિસમીક્ષતઃ એવ સાસુઃ ।
તં અપ્રપંચં અધિરૂઢસમાધિયોગઃ
સ્વાપ્નં પુનઃ ન ભજતે પ્રતિબુદ્ધવસ્તુઃ ॥ 37॥

મયા એતત્ ઉક્તં વઃ વિપ્રાઃ ગુહ્યં યત્ સાંખ્યયોગયોઃ ।
જાનીતં આગતં યજ્ઞં યુષ્મત્ ધર્મવિવક્ષયા ॥ 38॥

અહં યોગસ્ય સાંખ્યસ્ય સત્યસ્યર્તસ્ય તેજસઃ ।
પરાયણં દ્વિજશ્રેષ્ઠાઃ શ્રિયઃ કીર્તેઃ દમસ્ય ચ ॥ 39॥

માં ભજંતિ ગુણાઃ સર્વે નિર્ગુણં નિરપેક્ષકમ્ ।
સુહૃદં પ્રિયં આત્માનં સામ્ય અસંગ આદયઃ ગુણાઃ ॥ 40॥

ઇતિ મે છિન્નસંદેહાઃ મુનયઃ સનક આદયઃ ।
સભાજયિત્વા પરયા ભક્ત્યા અગૃણત સંસ્તવૈઃ ॥ 41॥

તૈઃ અહં પૂજિતઃ સમ્યક્ સંસ્તુતઃ પરમ ઋષિભિઃ ।
પ્રત્યેયાય સ્વકં ધામ પશ્યતઃ પરમેષ્ઠિનઃ ॥ 42॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
હંસગીતાનિરૂપણં નામ ત્રયોદશોઽધ્યાયઃ ॥ 13॥

અથ ચતુર્દશોઽધ્યાયઃ ।
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
વદંતિ કૃષ્ણ શ્રેયાંસિ બહૂનિ બ્રહ્મવાદિનઃ ।
તેષાં વિકલ્પપ્રાધાન્યં ઉત અહો એકમુખ્યતા ॥ 1॥

ભવત્ ઉદાહૃતઃ સ્વામિન્ ભક્તિયોગઃ અનપેક્ષિતઃ ।
નિરસ્ય સર્વતઃ સંગં યેન ત્વયિ આવિશેત્ મનઃ ॥ 2॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
કાલેન નષ્ટા પ્રલયે વાણીયં વેદસંજ્ઞિતા ।
મયા આદૌ બ્રહ્મણે પ્રોક્તા ધર્મઃ યસ્યાં મદાત્મકઃ ॥ 3॥

તેન પ્રોક્તા ચ પુત્રાય મનવે પૂર્વજાય સા ।
તતઃ ભૃગુ આદયઃ અગૃહ્ણન્ સપ્તબ્રહ્મમહર્ષયઃ ॥ 4॥

તેભ્યઃ પિતૃભ્યઃ તત્ પુત્રાઃ દેવદાનવગુહ્યકાઃ ।
મનુષ્યાઃ સિદ્ધગંધર્વાઃ સવિદ્યાધરચારણાઃ ॥ 5॥

કિંદેવાઃ કિન્નરાઃ નાગાઃ રક્ષઃ કિંપુરુષ આદયઃ ।
બહ્વ્યઃ તેષાં પ્રકૃતયઃ રજઃસત્ત્વતમોભુવઃ ॥ 6॥

યાભિઃ ભૂતાનિ ભિદ્યંતે ભૂતાનાં મતયઃ તથા ।
યથાપ્રકૃતિ સર્વેષાં ચિત્રાઃ વાચઃ સ્રવંતિ હિ ॥ 7॥

એવં પ્રકૃતિવૈચિત્ર્યાત્ ભિદ્યંતે મતયઃ નૃણામ્ ।
પારંપર્યેણ કેષાંચિત્ પાખંડમતયઃ અપરે ॥ 8॥

મન્માયામોહિતધિયઃ પુરુષાઃ પુરુષર્ષભ ।
શ્રેયઃ વદંતિ અનેકાંતં યથાકર્મ યથારુચિ ॥ 9॥

ધર્મં એકે યશઃ ચ અન્યે કામં સત્યં દમં શમમ્ ।
અન્યે વદંતિ સ્વાર્થં વા ઐશ્વર્યં ત્યાગભોજનમ્ ।
કેચિત્ યજ્ઞતપોદાનં વ્રતાનિ નિયમ અન્યમાન્ ॥ 10॥

આદિ અંતવંતઃ એવ એષાં લોકાઃ કર્મવિનિર્મિતાઃ ।
દુઃખ ઉદર્કાઃ તમોનિષ્ઠાઃ ક્ષુદ્ર આનંદાઃ શુચ અર્પિતાઃ ॥

11॥

મયિ અર્પિત મનઃ સભ્ય નિરપેક્ષસ્ય સર્વતઃ ।
મયા આત્મના સુખં યત્ તત્ કુતઃ સ્યાત્ વિષય આત્મનામ્ ॥

12॥

અકિંચનસ્ય દાંતસ્ય શાંતસ્ય સમચેતસઃ ।
મયા સંતુષ્ટમનસઃ સર્વાઃ સુખમયાઃ દિશઃ ॥ 13॥

ન પારમેષ્ઠ્યં ન મહેંદ્રધિષ્ણ્યમ્
ન સાર્વભૌમં ન રસાધિપત્યમ્ ।
ન યોગસિદ્ધીઃ અપુનર્ભવં વા
મયિ અર્પિત આત્મા ઇચ્છતિ મત્ વિના અન્યત્ ॥ 14॥

ન તથા મે પ્રિયતમઃ આત્મયોનિઃ ન શંકરઃ ।
ન ચ સંકર્ષણઃ ન શ્રીઃ ન એવ આત્મા ચ યથા ભવાન્ ॥ 15॥

નિરપેક્ષં મુનિં શાતં નિર્વૈરં સમદર્શનમ્ ।
અનુવ્રજામિ અહં નિત્યં પૂયેયેતિ અંઘ્રિરેણુભિઃ ॥ 16॥

નિષ્કિંચના મયિ અનુરક્તચેતસઃ
શાંતાઃ મહાંતઃ અખિલજીવવત્સલાઃ ।
કામૈઃ અનાલબ્ધધિયઃ જુષંતિ યત્
તત્ નૈરપેક્ષ્યં ન વિદુઃ સુખં મમ ॥ 17॥

બાધ્યમાનઃ અપિ મદ્ભક્તઃ વિષયૈઃ અજિતેંદ્રિયઃ ।
પ્રાયઃ પ્રગલ્ભયા ભક્ત્યા વિષયૈઃ ન અભિભૂયતે ॥ 18॥

યથા અગ્નિઃ સુસમૃદ્ધ અર્ચિઃ કરોતિ એધાંસિ ભસ્મસાત્ ।
તથા મદ્વિષયા ભક્તિઃ ઉદ્ધવ એનાંસિ કૃત્સ્નશઃ ॥ 19॥

ન સાધયતિ માં યોગઃ ન સાંખ્યં ધર્મઃ ઉદ્ધવ ।
ન સ્વાધ્યાયઃ તપઃ ત્યાગઃ યથા ભક્તિઃ મમ ઊર્જિતા ॥ 20॥

ભક્ત્યા અહં એકયા ગ્રાહ્યઃ શ્રદ્ધયા આત્મા પ્રિયઃ સતામ્ ।
ભક્તિઃ પુનાતિ મન્નિષ્ઠા શ્વપાકાન્ અપિ સંભવાત્ ॥ 21॥

ધર્મઃ સત્યદયા ઉપેતઃ વિદ્યા વા તપસાન્વિતા ।
મદ્ભ્ક્ત્યાપેતં આત્માનં ન સમ્યક્ પ્રપુનાતિ હિ ॥ 22॥

કથં વિના રોમહર્ષં દ્રવતા ચેતસા વિના ।
વિનાનંદ અશ્રુકલયા શુધ્યેત્ ભક્ત્યા વિનાશયઃ ॥ 23॥

વાક્ ગદ્ગદા દ્રવતે યસ્ય ચિત્તમ્
રુદતિ અભીક્ષ્ણં હસતિ ક્વચિત્ ચ ।
વિલજ્જઃ ઉદ્ગાયતિ નૃત્યતે ચ
મદ્ભક્તિયુક્તઃ ભુવનં પુનાતિ ॥ 24॥

યથા અગ્નિના હેમ મલં જહાતિ
ધ્માતં પુનઃ સ્વં ભજતે ચ રૂપમ્ ।
આત્મા ચ કર્માનુશયં વિધૂય
મદ્ભક્તિયોગેન ભજતિ અથઃ મામ્ ॥ 25॥

યથા યથા આત્મા પરિમૃજ્યતે અસૌ
મત્પુણ્યગાથાશ્રવણ અભિધાનૈઃ ।
તથા તથા પશ્યતિ વસ્તુ સૂક્ષ્મમ્
ચક્ષુઃ યથા એવ અંજનસંપ્રયુક્તમ્ ॥ 26॥

વિષયાન્ ધ્યાયતઃ ચિત્તં વિષયેષુ વિષજ્જતે ।
માં અનુસ્મરતઃ ચિત્તં મયિ એવ પ્રવિલીયતે ॥ 27॥

તસ્માત્ અસત્ અભિધ્યાનં યથા સ્વપ્નમનોરથમ્ ।
હિત્વા મયિ સમાધત્સ્વ મનઃ મદ્ભાવભાવિતમ્ ॥ 28॥

સ્ત્રીણાં સ્ત્રીસંગિનાં સંગં ત્યક્ત્વા દૂરતઃ આત્મવાન્ ।
ક્ષેમે વિવિક્તઃ આસીનઃ ચિંતયેત્ માં અતંદ્રિતઃ ॥ 29॥

ન તથા અસ્ય ભવેત્ ક્લેશઃ બંધઃ ચ અન્યપ્રસંગતઃ ।
યોષિત્ સંગાત્ યથા પુંસઃ યથા તત્ સંગિસંગતઃ ॥ 30॥

ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
યથા ત્વાં અરવિંદાક્ષ યાદૃશં વા યદાત્મકમ્ ।
ધ્યાયેત્ મુમુક્ષુઃ એતત્ મે ધ્યાનં મે વક્તું અર્હસિ ॥ 31॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
સમઃ આસનઃ આસીનઃ સમકાયઃ યથાસુખમ્ ।
હસ્તૌ ઉત્સંગઃ આધાય સ્વનાસાગ્રકૃત ઈક્ષણઃ ॥ 32॥

પ્રાણસ્ય શોધયેત્ માર્ગં પૂરકુંભકરેચકૈઃ ।
વિપર્યયેણ અપિ શનૈઃ અભ્યસેત્ નિર્જિતેંદ્રિયઃ ॥ 33॥

હૃદિ અવિચ્છિન્નં ઓંકારં ઘંટાનાદં બિસોર્ણવત્ ।
પ્રાણેન ઉદીર્ય તત્ર અથ પુનઃ સંવેશયેત્ સ્વરમ્ ॥ 34॥

એવં પ્રણવસંયુક્તં પ્રાણં એવ સમભ્યસેત્ ।
દશકૃત્વઃ ત્રિષવણં માસાત્ અર્વાક્ જિત અનિલઃ ॥35॥

હૃત્પુંડરીકં અંતસ્થં ઊર્ધ્વનાલં અધોમુખમ્ ।
ધ્યાત્વા ઊર્ધ્વમુખં ઉન્નિદ્રં અષ્ટપત્રં સકર્ણિકમ્ ॥ 36॥

કર્ણિકાયાં ન્યસેત્ સૂર્યસોમાગ્નીન્ ઉત્તરોત્તરમ્ ।
વહ્નિમધ્યે સ્મરેત્ રૂપં મમ એતત્ ધ્યાનમંગલમ્ ॥ 37॥

સમં પ્રશાંતં સુમુખં દીર્ઘચારુચતુર્ભુજમ્ ।
સુચારુસુંદરગ્રીવં સુકપોલં શુચિસ્મિતમ્ ॥ 38॥

સમાન કર્ણ વિન્યસ્ત સ્ફુરન્ મકર કુંડલમ્ ।
હેમ અંબરં ઘનશ્યામં શ્રીવત્સ શ્રીનિકેતનમ્ ॥ 39॥

શંખ ચક્ર ગદા પદ્મ વનમાલા વિભૂષિતમ્ ।
નૂપુરૈઃ વિલસત્ પાદં કૌસ્તુભ પ્રભયા યુતમ્ ॥ 40॥

દ્યુમત્ કિરીટ કટક કટિસૂત્ર અંગદ અયુતમ્ ।
સર્વાંગ સુંદરં હૃદ્યં પ્રસાદ સુમુખ ઈક્ષણમ્ ॥ 41॥

સુકુમારં અભિધ્યાયેત્ સર્વાંગેષુ મનઃ દધત્ ।
ઇંદ્રિયાણિ ઇંદ્રિયેભ્યઃ મનસા આકૃષ્ય તત્ મનઃ ।
બુદ્ધ્યા સારથિના ધીરઃ પ્રણયેત્ મયિ સર્વતઃ ॥ 42॥

તત્ સર્વ વ્યાપકં ચિત્તં આકૃષ્ય એકત્ર ધારયેત્ ।
ન અન્યાનિ ચિંતયેત્ ભૂયઃ સુસ્મિતં ભાવયેત્ મુખમ્ ॥ 43॥

તત્ર લબ્ધપદં ચિત્તં આકૃષ્ય વ્યોમ્નિ ધારયેત્ ।
તત્ ચ ત્યક્ત્વા મદારોહઃ ન કિંચિત્ અપિ ચિંતયેત્ ॥ 44॥

એવં સમાહિતમતિઃ માં એવ આત્માનં આત્મનિ ।
વિચષ્ટે મયિ સર્વાત્મત્ જ્યોતિઃ જ્યોતિષિ સંયુતમ્ ॥ 45॥

ધ્યાનેન ઇત્થં સુતીવ્રેણ યુંજતઃ યોગિનઃ મનઃ ।
સંયાસ્યતિ આશુ નિર્વાણં દ્રવ્ય જ્ઞાન ક્રિયા ભ્રમઃ ॥ 46॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
ભક્તિરહસ્યાવધારણયોગો નામ ચતુર્દશોઽધ્યાયઃ ॥ 14॥

અથ પંચદશોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
જિતેંદ્રિયસ્ય યુક્તસ્ય જિતશ્વાસસ્ય યોગિનઃ
મયિ ધારયતઃ ચેતઃ ઉપતિષ્ઠંતિ સિદ્ધયઃ ॥ 1॥

ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
કયા ધારણયા કાસ્વિત્ કથંસ્વિત્ સિદ્ધિઃ અચ્યુત ।
કતિ વા સિદ્ધયઃ બ્રૂહિ યોગિનાં સિદ્ધિદઃ ભવાન્ ॥ 2॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
સિદ્ધયઃ અષ્ટાદશ પ્રોક્તા ધારણાયોગપારગૈઃ ।
તાસાં અષ્ટૌ મત્ પ્રધાનાઃ દશઃ એવ ગુણહેતવઃ ॥ 3॥

અણિમા મહિમા મૂર્તેઃ લઘિમા પ્રાપ્તિઃ ઇંદ્રિયૈઃ ।
પ્રાકામ્યં શ્રુતદૃષ્ટેષુ શક્તિપ્રેરણં ઈશિતા ॥ 4॥

ગુણેષુ અસંગઃ વશિતા યત્ કામઃ તત્ અવસ્યતિ ।
એતાઃ મે સિદ્ધયઃ સૌમ્ય અષ્ટૌ ઉત્પત્તિકાઃ મતાઃ ॥ 5॥

અનૂર્મિમત્ત્વં દેહે અસ્મિન્ દૂરશ્રવણદર્શનમ્ ।
મનોજવઃ કામરૂપં પરકાયપ્રવેશનમ્ ॥ 6॥

સ્વચ્છંદમૃત્યુઃ દેવાનાં સહક્રીડાનુદર્શનમ્ ।
યથાસંકલ્પસંસિદ્ધિઃ આજ્ઞાપ્રતિહતા ગતિઃ ॥ 7॥

ત્રિકાલજ્ઞત્વં અદ્વંદ્વં પરચિત્તાદિ અભિજ્ઞતા ।
અગ્નિ અર્ક અંબુ વિષ આદીનાં પ્રતિષ્ટંભઃ અપરાજયઃ ॥ 8॥

એતાઃ ચ ઉદ્દેશતઃ પ્રોક્તા યોગધારણસિદ્ધયઃ ।
યયા ધારણયા યા સ્યાત્ યથા વા સ્યાત્ નિબોધ મે ॥ 9॥

ભૂતસૂક્ષ્મ આત્મનિ મયિ તન્માત્રં ધારયેત્ મનઃ ।
અણિમાનં અવાપ્નોતિ તન્માત્ર ઉપાસકઃ મમ ॥ 10॥

મહતિ આત્મન્ મયિ પરે યથાસંસ્થં મનઃ દધત્ ।
મહિમાનં અવાપ્નોતિ ભૂતાનાં ચ પૃથક્ પૃથક્ ॥ 11॥

પરમાણુમયે ચિત્તં ભૂતાનાં મયિ રંજયન્ ।
કાલસૂક્ષ્માત્મતાં યોગી લઘિમાનં અવાપ્નુયાત્ ॥ 12॥

ધારયન્ મયિ અહંતત્ત્વે મનઃ વૈકારિકે અખિલમ્ ।
સર્વેંદ્રિયાણાં આત્મત્વં પ્રાપ્તિં પ્રાપ્નોતિ મન્મનાઃ ॥ 13॥

મહતિ આત્મનિ યઃ સૂત્રે ધારયેત્ મયિ માનસમ્ ।
પ્રાકામ્યં પારમેષ્ઠ્યં મે વિંદતે અવ્યક્તજન્મનઃ ॥ 14॥

વિષ્ણૌ ત્ર્યધિ ઈશ્વરે ચિત્તં ધારયેત્ કાલવિગ્રહે ।
સઃ ઈશિત્વં અવાપ્નોતિ ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞચોદનામ્ ॥ 15॥

નારાયણે તુરીયાખ્યે ભગવત્ શબ્દશબ્દિતે ।
મનઃ મયિ આદધત્ યોગી મત્ ધર્માઃ વહિતાં ઇયાત્ ॥ 16॥

નિર્ગુણે બ્રહ્મણિ મયિ ધારયન્ વિશદં મનઃ ।
પરમાનંદં આપ્નોતિ યત્ર કામઃ અવસીયતે ॥ 17॥

શ્વેતદીપપતૌ ચિત્તં શુદ્ધે ધર્મમયે મયિ ।
ધારયન્ શ્વેતતાં યાતિ ષડૂર્મિરહિતઃ નરઃ ॥ 18॥

મયિ આકાશ આત્મનિ પ્રાણે મનસા ઘોષં ઉદ્વહન્ ।
તત્ર ઉપલબ્ધા ભૂતાનાં હંસઃ વાચઃ શ્રુણોતિ અસૌ ॥ 19॥

ચક્ષુઃ ત્વષ્ટરિ સંયોજ્ય ત્વષ્ટારં અપિ ચક્ષુષિ ।
માં તત્ર મનસા ધ્યાયન્ વિશ્વં પશ્યતિ સૂક્ષ્મદૃક્ ॥ 20॥

મનઃ મયિ સુસંયોજ્ય દેહં તદનુ વાયુના ।
મદ્ધારણ અનુભાવેન તત્ર આત્મા યત્ર વૈ મનઃ ॥ 21॥

યદા મનઃ ઉપાદાય યત્ યત્ રૂપં બુભૂષતિ ।
તત્ તત્ ભવેત્ મનોરૂપં મદ્યોગબલં આશ્રયઃ ॥ 22॥

પરકાયં વિશન્ સિદ્ધઃ આત્માનં તત્ર ભાવયેત્ ।
પિંડં હિત્વા વિશેત્ પ્રાણઃ વાયુભૂતઃ ષડંઘ્રિવત્ ॥ 23॥

પાર્ષ્ણ્યા આપીડ્ય ગુદં પ્રાણં હૃત્ ઉરઃ કંઠ મૂર્ધસુ ।
આરોપ્ય બ્રહ્મરંધ્રેણ બ્રહ્મ નીત્વા ઉત્સૃજેત્ તનુમ્ ॥ 24॥

વિહરિષ્યન્ સુરાક્રીડે મત્સ્થં સત્ત્વં વિભાવયેત્ ।
વિમાનેન ઉપતિષ્ઠંતિ સત્ત્વવૃત્તીઃ સુરસ્ત્રિયઃ ॥ 25॥

યથા સંકલ્પયેત્ બુદ્ધ્યા યદા વા મત્પરઃ પુમાન્ ।
મયિ સત્યે મનઃ યુંજન્ તથા તત્ સમુપાશ્નુતે ॥ 26॥

યઃ વૈ મદ્ભાવં આપન્નઃ ઈશિતુઃ વશિતુઃ પુમાન્ ।
કુતશ્ચિત્ ન વિહન્યેત તસ્ય ચ આજ્ઞા યથા મમ ॥ 27॥

મદ્ભક્ત્યા શુદ્ધસત્ત્વસ્ય યોગિનઃ ધારણાવિદઃ ।
તસ્ય ત્રૈકાલિકી બુદ્ધિઃ જન્મ મૃત્યુ ઉપબૃંહિતા ॥ 28॥

અગ્નિ આદિભિઃ ન હન્યેત મુનેઃ યોગં અયં વપુઃ ।
મદ્યોગશ્રાંતચિત્તસ્ય યાદસાં ઉદકં યથા ॥ 29॥

મદ્વિભૂતિઃ અભિધ્યાયન્ શ્રીવત્સ અસ્ત્રબિભૂષિતાઃ ।
ધ્વજાતપત્રવ્યજનૈઃ સઃ ભવેત્ અપરાજિતઃ ॥ 30॥

ઉપાસકસ્ય માં એવં યોગધારણયા મુનેઃ ।
સિદ્ધયઃ પૂર્વકથિતાઃ ઉપતિષ્ઠંતિ અશેષતઃ ॥ 31॥

જિતેંદ્રિયસ્ય દાંતસ્ય જિતશ્વાસ આત્મનઃ મુનેઃ ।
મદ્ધારણાં ધારયતઃ કા સા સિદ્ધિઃ સુદુર્લભા ॥ 32॥

અંતરાયાન્ વદંતિ એતાઃ યુંજતઃ યોગં ઉત્તમમ્ ।
મયા સંપદ્યમાનસ્ય કાલક્ષેપણહેતવઃ ॥ 33॥

જન્મ ઓષધિ તપો મંત્રૈઃ યાવતીઃ ઇહ સિદ્ધયઃ ।
યોગેન આપ્નોતિ તાઃ સર્વાઃ ન અન્યૈઃ યોગગતિં વ્રજેત્ ॥ 34॥

સર્વાસાં અપિ સિદ્ધીનાં હેતુઃ પતિઃ અહં પ્રભુઃ ।
અહં યોગસ્ય સાંખ્યસ્ય ધર્મસ્ય બ્રહ્મવાદિનામ્ ॥ 35॥

અહં આત્મા અંતરઃ બાહ્યઃ અનાવૃતઃ સર્વદેહિનામ્ ।
યથા ભૂતાનિ ભૂતેષુ બહિઃ અંતઃ સ્વયં તથા ॥ 36॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
સિદ્ધનિરૂપણયોગો નામ પંચદશોઽધ્યાયઃ ॥ 15॥

અથ ષોડશોઽધ્યાયઃ ।
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
ત્વં બ્રહ્મ પરમં સાક્ષાત્ અનાદિ અનંતં અપાવૃતમ્ ।
સર્વેષાં અપિ ભાવાનાં ત્રાણસ્થિતિ અપ્યય ઉદ્ભવઃ ॥ 1॥

ઉચ્ચાવચેષુ ભૂતેષુ દુર્જ્ઞેયં અકૃત આત્મભિઃ ।
ઉપાસતે ત્વાં ભગવન્ યાથાતથ્યેન બ્રાહ્મણાઃ ॥ 2॥

યેષુ યેષુ ચ ભાવેષુ ભક્ત્યા ત્વાં પરમર્ષયઃ ।
ઉપાસીનાઃ પ્રપદ્યંતે સંસિદ્ધિં તત્ વદસ્વ મે ॥ 3॥

ગૂઢઃ ચરસિ ભૂતાત્મા ભૂતાનાં ભૂતભાવન ।
ન ત્વાં પશ્યંતિ ભૂતાનિ પશ્યંતં મોહિતાનિ તે ॥ 4॥

યાઃ કાઃ ચ ભૂમૌ દિવિ વૈ રસાયામ્
વિભૂતયઃ દિક્ષુ મહાવિભૂતે ।
તાઃ મહ્યં આખ્યાહિ અનુભાવિતાઃ તે
નમામિ તે તીર્થ પદ અંઘ્રિપદ્મમ્ ॥ 5॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
એવં એતત્ અહં પૃષ્ટઃ પ્રશ્નં પ્રશ્નવિદાં વર ।
યુયુત્સુના વિનશને સપત્નૈઃ અર્જુનેન વૈ ॥ 6॥

જ્ઞાત્વા જ્ઞાતિવધં ગર્હ્યં અધર્મં રાજ્યહેતુકમ્ ।
તતઃ નિવૃત્તઃ હંતા અહં હતઃ અયં ઇતિ લૌકિકઃ ॥ 7॥

સઃ તદા પુરુષવ્યાઘ્રઃ યુક્ત્યા મે પ્રતિબોધિતઃ ।
અભ્યભાષત માં એવં યથા ત્વં રણમૂર્ધનિ ॥ 8॥

અહં આત્મા ઉદ્ધવ આમીષાં ભૂતાનાં સુહૃત્ ઈશ્વરઃ ।
અહં સર્વાણિ ભૂતાનિ તેષાં સ્થિતિ ઉદ્ભવ અપ્યયઃ ॥ 9॥

અહં ગતિઃ ગતિમતાં કાલઃ કલયતાં અહમ્ ।
ગુણાનાં ચ અપિ અહં સામ્યં ગુણિન્યા ઉત્પત્તિકઃ ગુણઃ ॥ 10॥

ગુણિનાં અપિ અહં સૂત્રં મહતાં ચ મહાન્ અહમ્ ।
સૂક્ષ્માણાં અપિ અહં જીવઃ દુર્જયાનાં અહં મનઃ ॥ 11॥

હિરણ્યગર્ભઃ વેદાનાં મંત્રાણાં પ્રણવઃ ત્રિવૃત્ ।
અક્ષરાણાં અકારઃ અસ્મિ પદાનિ છંદસાં અહમ્ ॥ 12॥

ઇંદ્રઃ અહં સર્વદેવાનાં વસૂનામસ્મિ હવ્યવાટ્ ।
આદિત્યાનાં અહં વિષ્ણૂ રુદ્રાણાં નીલલોહિતઃ ॥ 13॥

બ્રહ્મર્ષીણાં ભૃગુઃ અહં રાજર્ષીણાં અહં મનુઃ ।
દેવર્ષિણાં નારદઃ અહં હવિર્ધાનિ અસ્મિ ધેનુષુ ॥ 14॥

સિદ્ધેશ્વરાણાં કપિલઃ સુપર્ણઃ અહં પતત્રિણામ્ ।
પ્રજાપતીનાં દક્ષઃ અહં પિતૄણાં અહં અર્યમા ॥ 15॥

માં વિદ્ધિ ઉદ્ધવ દૈત્યાનાં પ્રહ્લાદં અસુરેશ્વરમ્ ।
સોમં નક્ષત્ર ઓષધીનાં ધનેશં યક્ષરક્ષસામ્ ॥ 16॥

ઐરાવતં ગજેંદ્રાણાં યાદસાં વરુણં પ્રભુમ્ ।
તપતાં દ્યુમતાં સૂર્યં મનુષ્યાણાં ચ ભૂપતિમ્ ॥ 17॥

ઉચ્ચૈઃશ્રવાઃ તુરંગાણાં ધાતૂનાં અસ્મિ કાંચનમ્ ।
યમઃ સંયમતાં ચ અહં સર્પાણાં અસ્મિ વાસુકિઃ ॥ 18॥

નાગેંદ્રાણાં અનંતઃ અહં મૃગેંદ્રઃ શ‍ઋંગિદંષ્ટ્રિણામ્ ।
આશ્રમાણાં અહં તુર્યઃ વર્ણાનાં પ્રથમઃ અનઘ ॥ 19॥

તીર્થાનાં સ્રોતસાં ગંગા સમુદ્રઃ સરસાં અહમ્ ।
આયુધાનાં ધનુઃ અહં ત્રિપુરઘ્નઃ ધનુષ્મતામ્ ॥ 20॥

ધિષ્ણ્યાનાં અસ્મિ અહં મેરુઃ ગહનાનાં હિમાલયઃ ।
વનસ્પતીનાં અશ્વત્થઃ ઓષધીનાં અહં યવઃ ॥ 21॥

પુરોધસાં વસિષ્ઠઃ અહં બ્રહ્મિષ્ઠાનાં બૃહસ્પતિઃ ।
સ્કંદઃ અહં સર્વસેનાન્યાં અગ્રણ્યાં ભગવાન્ અજઃ ॥ 22॥

યજ્ઞાનાં બ્રહ્મયજ્ઞઃ અહં વ્રતાનાં અવિહિંસનમ્ ।
વાયુ અગ્નિ અર્ક અંબુ વાક્ આત્મા શુચીનાં અપિ અહં શુચિઃ ॥ 23॥

યોગાનાં આત્મસંરોધઃ મંત્રઃ અસ્મિ વિજિગીષતામ્ ।
આન્વીક્ષિકી કૌશલાનાં વિકલ્પઃ ખ્યાતિવાદિનામ્ ॥ 24॥

સ્ત્રીણાં તુ શતરૂપા અહં પુંસાં સ્વાયંભુવઃ મનુઃ ।
નારાયણઃ મુનીનાં ચ કુમારઃ બ્રહ્મચારિણામ્ ॥ 25॥

ધર્માણાં અસ્મિ સંન્યાસઃ ક્ષેમાણાં અબહિઃ મતિઃ ।
ગુહ્યાનાં સૂનૃતં મૌનં મિથુનાનાં અજઃ તુ અહમ્ ॥ 26॥

સંવત્સરઃ અસ્મિ અનિમિષાં ઋતૂનાં મધુમાધવૌ ।
માસાનાં માર્ગશીર્ષઃ અહં નક્ષત્રાણાં તથા અભિજિત્ ॥ 27॥

અહં યુગાનાં ચ કૃતં ધીરાણાં દેવલઃ અસિતઃ ।
દ્વૈપાયનઃ અસ્મિ વ્યાસાનાં કવીનાં કાવ્યઃ આત્મવાન્ ॥ 28॥

વાસુદેવઃ ભગવતાં ત્વં ભાગવતેષુ અહમ્ ।
કિંપુરુષાણાં હનુમાન્ વિદ્યાઘ્રાણાં સુદર્શનઃ ॥ 29॥

રત્નાનાં પદ્મરાગઃ અસ્મિ પદ્મકોશઃ સુપેશસામ્ ।
કુશઃ અસ્મિ દર્ભજાતીનાં ગવ્યં આજ્યં હવિષ્ષુ અહમ્ ॥

30॥

વ્યવસાયિનાં અહં લક્ષ્મીઃ કિતવાનાં છલગ્રહઃ ।
તિતિક્ષા અસ્મિ તિતિક્ષણાં સત્ત્વં સત્ત્વવતાં અહમ્ ॥ 31॥

ઓજઃ સહોબલવતાં કર્મ અહં વિદ્ધિ સાત્ત્વતામ્ ।
સાત્ત્વતાં નવમૂર્તીનાં આદિમૂર્તિઃ અહં પરા ॥ 32॥

વિશ્વાવસુઃ પૂર્વચિત્તિઃ ગંધર્વ અપ્સરસાં અહમ્ ।
ભૂધરાણાં અહં સ્થૈર્યં ગંધમાત્રં અહં ભુવઃ ॥ 33॥

અપાં રસઃ ચ પરમઃ તેજિષ્ઠાનાં વિભાવસુઃ ।
પ્રભા સૂર્ય ઇંદુ તારાણાં શબ્દઃ અહં નભસઃ પરઃ ॥ 34॥

બ્રહ્મણ્યાનાં બલિઃ અહં વિરાણાં અહં અર્જુનઃ ।
ભૂતાનાં સ્થિતિઃ ઉત્પત્તિઃ અહં વૈ પ્રતિસંક્રમઃ ॥ 35॥

ગતિ ઉક્તિ ઉત્સર્ગ ઉપાદાનં આનંદ સ્પર્શ લક્ષણમ્ ।
આસ્વાદ શ્રુતિ અવઘ્રાણં અહં સર્વેંદ્રિય ઇંદ્રિયમ્ ॥ 36॥

પૃથિવી વાયુઃ આકાશઃ આપઃ જ્યોતિઃ અહં મહાન્ ।
વિકારઃ પુરુષઃ અવ્યક્તં રજઃ સત્ત્વં તમઃ પરમ્ ।
અહં એતત્ પ્રસંખ્યાનં જ્ઞાનં સત્ત્વવિનિશ્ચયઃ ॥ 37॥

મયા ઈશ્વરેણ જીવેન ગુણેન ગુણિના વિના ।
સર્વાત્મના અપિ સર્વેણ ન ભાવઃ વિદ્યતે ક્વચિત્ ॥ 38॥

સંખ્યાનં પરમાણૂનાં કાલેન ક્રિયતે મયા ।
ન તથા મે વિભૂતીનાં સૃજતઃ અંડાનિ કોટિશઃ ॥ 39॥

તેજઃ શ્રીઃ કીર્તિઃ ઐશ્વર્યં હ્રીઃ ત્યાગઃ સૌભગં ભગઃ ।
વીર્યં તિતિક્ષા વિજ્ઞાનં યત્ર યત્ર સ મે અંશકઃ ॥ 40॥

એતાઃ તે કીર્તિતાઃ સર્વાઃ સંક્ષેપેણ વિભૂતયઃ ।
મનોવિકારાઃ એવ એતે યથા વાચા અભિધીયતે ॥ 41॥

વાચં યચ્છ મનઃ યચ્છ પ્રાણાનિ યચ્છ ઇંદ્રિયાણિ ચ ।
આત્માનં આત્મના યચ્છ ન ભૂયઃ કલ્પસે અધ્વને ॥ 42॥

યઃ વૈ વાક્ મનસિ સમ્યક્ અસંયચ્છન્ ધિયા યતિઃ ।
તસ્ય વ્રતં તપઃ દાનં સ્રવત્યામઘટાંબુવત્ ॥ 43॥

તસ્માત્ મનઃ વચઃ પ્રાણાન્ નિયચ્છેત્ મત્ પરાયણઃ ।
મત્ ભક્તિ યુક્તયા બુદ્ધ્યા તતઃ પરિસમાપ્યતે ॥ 44॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
વિભૂતિયોગો નામ ષોડશોઽધ્યાયઃ ॥ 16॥

અથ સપ્તદશોઽધ્યાયઃ ।
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
યઃ ત્વયા અભિતઃ પૂર્વં ધર્મઃ ત્વત્ ભક્તિલક્ષણઃ ।
વર્ણાશ્રમ આચારવતાં સર્વેષાં દ્વિપદાં અપિ ॥ 1॥

યથા અનુષ્ઠીયમાનેન ત્વયિ ભક્તિઃ નૃણાં ભવેત્ ।
સ્વધર્મેણ અરવિંદાક્ષ તત્ સમાખ્યાતું અર્હસિ ॥ 2॥

પુરા કિલ મહાબાહો ધર્મં પરમકં પ્રભો ।
યત્ તેન હંસરૂપેણ બ્રહ્મણે અભ્યાત્થ માધવ ॥ 3॥

સઃ ઇદાનીં સુમહતા કાલેન અમિત્રકર્શન ।
ન પ્રાયઃ ભવિતા મર્ત્યલોકે પ્રાક્ અનુશાસિતઃ ॥ 4॥

વક્તા કર્તા અવિતા ન અન્યઃ ધર્મસ્ય અચ્યુત તે ભુવિ ।
સભાયાં અપિ વૈરિંચ્યાં યત્ર મૂર્તિધરાઃ કલાઃ ॥ 5॥

કર્ત્રા અવિત્રા પ્રવક્ત્રા ચ ભવતા મધુસૂદન ।
ત્યક્તે મહીતલે દેવ વિનષ્ટં કઃ પ્રવક્ષ્યતિ ॥ 6॥

તત્ત્વં નઃ સર્વધર્મજ્ઞ ધર્મઃ ત્વત્ ભક્તિલક્ષણઃ ।
યથા યસ્ય વિધીયેત તથા વર્ણય મે પ્રભો ॥ 7॥

શ્રીશુકઃ ઉવાચ ।
ઇત્થં સ્વભૃત્યમુખ્યેન પૃષ્ટઃ સઃ ભગવાન્ હરિઃ ।
પ્રીતઃ ક્ષેમાય મર્ત્યાનાં ધર્માન્ આહ સનાતનાન્ ॥ 8॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
ધર્મ્યઃ એષ તવ પ્રશ્નઃ નૈઃશ્રેયસકરઃ નૃણામ્ ।
વર્ણાશ્રમ આચારવતાં તં ઉદ્ધવ નિબોધ મે ॥ 9॥

આદૌ કૃતયુગે વર્ણઃ નૃણાં હંસઃ ઇતિ સ્મૃતઃ ।
કૃતકૃત્યાઃ પ્રજાઃ જાત્યાઃ તસ્માત્ કૃતયુગં વિદુઃ ॥ 10॥

વેદઃ પ્રણવઃ એવ અગ્રે ધર્મઃ અહં વૃષરૂપધૃક્ ।
ઉપાસતે તપોનિષ્ઠાં હંસં માં મુક્તકિલ્બિષાઃ ॥ 11॥

ત્રેતામુખે મહાભાગ પ્રાણાત્ મે હૃદયાત્ ત્રયી ।
વિદ્યા પ્રાદુઃ અભૂત્ તસ્યાઃ અહં આસં ત્રિવૃન્મખઃ ॥ 12॥

વિપ્ર ક્ષત્રિય વિટ્ શૂદ્રાઃ મુખ બાહુ ઉરુ પાદજાઃ ।
વૈરાજાત્ પુરુષાત્ જાતાઃ યઃ આત્માચારલક્ષણાઃ ॥ 13॥

ગૃહાશ્રમઃ જઘનતઃ બ્રહ્મચર્યં હૃદઃ મમ ।
વક્ષઃસ્થાનાત્ વને વાસઃ ન્યાસઃ શીર્ષણિ સંસ્થિતઃ ॥ 14॥

વર્ણાનાં આશ્રમાણાં ચ જન્મભૂમિ અનુસારિણીઃ ।
આસન્ પ્રકૃતયઃ નૄણાં નીચૈઃ નીચ ઉત્તમ ઉત્તમાઃ ॥ 15॥

શમઃ દમઃ તપઃ શૌચં સંતોષઃ ક્ષાંતિઃ આર્જવમ્ ।
મદ્ભક્તિઃ ચ દયા સત્યં બ્રહ્મપ્રકૃતયઃ તુ ઇમાઃ ॥ 16॥

તેજઃ બલં ધૃતિઃ શૌર્યં તિતિક્ષા ઔદાર્યં ઉદ્યમઃ ।
સ્થૈર્યં બ્રહ્મણિ અત ઐશ્વર્યં ક્ષત્રપ્રકૃતયઃ તુ ઇમાઃ ॥

17॥

આસ્તિક્યં દાનનિષ્ઠા ચ અદંભઃ બ્રહ્મસેવનમ્ ।
અતુષ્ટિઃ અર્થ ઉપચયૈઃ વૈશ્યપ્રકૃતયઃ તુ ઇમાઃ ॥ 18॥

શુશ્રૂષણં દ્વિજગવાં દેવાનાં ચ અપિ અમાયયા ।
તત્ર લબ્ધેન સંતોષઃ શૂદ્રપ્રકૃતયઃ તુ ઇમાઃ ॥ 19॥

અશૌચં અનૃતં સ્તેયં નાસ્તિક્યં શુષ્કવિગ્રહઃ ।
કામઃ ક્રોધઃ ચ તર્ષઃ ચ સ્વભાવઃ અંતેવસાયિનામ્ ॥ 20॥

અહિંસા સત્યં અસ્તેયં અકામક્રોધલોભતા ।
ભૂતપ્રિયહિતેહા ચ ધર્મઃ અયં સાર્વવર્ણિકઃ ॥ 21॥

દ્વિતીયં પ્રાપ્ય અનુપૂર્વ્યાત્ જન્મ ઉપનયનં દ્વિજઃ ।
વસન્ ગુરુકુલે દાંતઃ બ્રહ્મ અધીયીત ચ આહુતઃ ॥ 22॥

મેખલા અજિન દંડ અક્ષ બ્રહ્મસૂત્ર કમંડલૂન્ ।
જટિલઃ અધૌતદદ્વાસઃ અરક્તપીઠઃ કુશાન્ દધત્ ॥ 23॥

સ્નાન ભોજન હોમેષુ જપ ઉચ્ચારે ચ વાગ્યતઃ ।
ન ચ્છિંદ્યાત્ નખ રોમાણિ કક્ષ ઉપસ્થગતાનિ અપિ ॥ 24॥

રેતઃ ન અવરિકેત્ જાતુ બ્રહ્મવ્રતધરઃ સ્વયમ્ ।
અવકીર્ણે અવગાહ્ય અપ્સુ યતાસુઃ ત્રિપદીં જપેત્ ॥ 25॥

અગ્નિ અર્ક આચાર્ય ગો વિપ્ર ગુરુ વૃદ્ધ સુરાન્ શુચિઃ ।
સમાહિતઃ ઉપાસીત સંધ્યે ચ યતવાક્ જપન્ ॥ 26॥

આચાર્યં માં વિજાનીયાત્ ન અવમન્યેત કર્હિચિત્ ।
ન મર્ત્યબુદ્ધિ આસૂયેત સર્વદેવમયઃ ગુરુઃ ॥ 27॥

સાયં પ્રાતઃ ઉપાનીય ભૈક્ષ્યં તસ્મૈ નિવેદયેત્ ।
યત્ ચ અન્યત્ અપિ અનુજ્ઞાતં ઉપયુંજીત સંયતઃ ॥ 28॥

શુશ્રૂષમાણઃ આચાર્યં સદા ઉપાસીત નીચવત્ ।
યાન શય્યા આસન સ્થાનૈઃ ન અતિદૂરે કૃતાંજલિઃ ॥ 29॥

એવંવૃત્તઃ ગુરુકુલે વસેત્ ભોગવિવર્જિતઃ ।
વિદ્યા સમાપ્યતે યાવત્ બિભ્રત્ વ્રતં અખંડિતમ્ ॥ 30॥

યદિ અસૌ છંદસાં લોકં આરોક્ષ્યન્ બ્રહ્મવિષ્ટપમ્ ।
ગુરવે વિન્યસેત્ દેહં સ્વાધ્યાયાર્થં વૃહત્ વ્રતઃ ॥ 31॥

અગ્નૌ ગુરૌ આત્મનિ ચ સર્વભૂતેષુ માં પરમ્ ।
અપૃથક્ ધીઃ ઉપાસીત બ્રહ્મવર્ચસ્વી અકલ્મષઃ ॥ 32॥

સ્ત્રીણાં નિરીક્ષણ સ્પર્શ સંલાપ ક્ષ્વેલન આદિકમ્ ।
પ્રાણિનઃ મિથુનીભૂતાન્ અગૃહસ્થઃ અગ્રતઃ ત્યજેત્ ॥ 33॥

શૌચં આચમનં સ્નાનં સંધ્યા ઉપાસનં આર્જવમ્ ।
તીર્થસેવા જપઃ અસ્પૃશ્ય અભક્ષ્ય અસંભાષ્ય વર્જનમ્ ॥

34॥

સર્વ આશ્રમ પ્રયુક્તઃ અયં નિયમઃ કુલનંદન।
મદ્ભાવઃ સર્બભૂતેષુ મનોવાક્કાય સંયમઃ ॥ 35॥

એવં બૃહત્ વ્રતધરઃ બ્રાહ્મણઃ અગ્નિઃ ઇવ જ્વલન્ ।
મદ્ભક્તઃ તીવ્રતપસા દગ્ધકર્મ આશયઃ અમલઃ ॥ 36॥

અથ અનંતરં આવેક્ષ્યન્ યથા જિજ્ઞાસિત આગમઃ ।
ગુરવે દક્ષિણાં દત્ત્વા સ્નાયત્ ગુરુ અનુમોદિતઃ ॥ 37॥

ગૃહં વનં વા ઉપવિશેત્ પ્રવ્રજેત્ વા દ્વિજ ઉત્તમઃ ।
આશ્રમાત્ આશ્રમં ગચ્છેત્ ન અન્યથા મત્પરઃ ચરેત્ ॥ 38॥

ગૃહાર્થી સદૃશીં ભાર્યાં ઉદ્વહેત્ અજુગુપ્સિતામ્ ।
યવીયસીં તુ વયસા યાં સવર્ણાં અનુક્રમાત્ ॥ 39॥

ઇજ્ય અધ્યયન દાનાનિ સર્વેષાં ચ દ્વિજન્મનામ્ ।
પ્રતિગ્રહઃ અધ્યાપનં ચ બ્રાહ્મણસ્ય એવ યાજનમ્ ॥ 40॥

પ્રતિગ્રહં મન્યમાનઃ તપઃ તેજોયશોનુદમ્ ।
અન્યાભ્યાં એવ જીવેત શિલૈઃ વા દોષદૃક્ તયોઃ ॥ 41॥

બ્રાહ્મણસ્ય હિ દેહઃ અયં ક્ષુદ્રકામાય ન ઇષ્યતે ।
કૃચ્છ્રાય તપસે ચ ઇહ પ્રેત્ય અનંતસુખાય ચ ॥ 42॥

શિલોંછવૃત્ત્યા પરિતુષ્ટચિત્તઃ
ધર્મં મહાંતં વિરજં જુષાણઃ ।
મયિ અર્પિતાત્મા ગૃહઃ એવ તિષ્ઠન્
ન અતિપ્રસક્તઃ સમુપૈતિ શાંતિમ્ ॥ 43॥

સમુદ્ધરંતિ યે વિપ્રં સીદંતં મત્પરાયણમ્ ।
તાન્ ઉદ્ધરિષ્યે ન ચિરાત્ આપદ્ભ્યઃ નૌઃ ઇવ અર્ણવાત્ ॥ 44॥

સર્વાઃ સમુદ્ધરેત્ રાજા પિતા ઇવ વ્યસનાત્ પ્રજાઃ ।
આત્માનં આત્મના ધીરઃ યથા ગજપતિઃ ગજાન્ ॥ 45॥

એવંવિધઃ નરપતિઃ વિમાનેન અર્કવચસા ।
વિધૂય ઇહ અશુભં કૃત્સ્નં ઇંદ્રેણ સહ મોદતે ॥ 46॥

સીદન્ વિપ્રઃ વણિક્ વૃત્ત્યા પણ્યૈઃ એવ આપદં તરેત્ ।
ખડ્ગેન વા આપદાક્રાંતઃ ન શ્વવૃત્ત્યા કથંચન ॥ 47॥

વૈશ્યવૃત્ત્યા તુ રાજન્ યઃ જીવેત્ મૃગયયા આપદિ ।
ચરેત્ વા વિપ્રરૂપેણ ન શ્વવૃત્ત્યા કથંચન ॥ 48॥

શૂદ્રવૃત્તિં ભજેત્ વૈશ્યઃ શૂદ્રઃ કારુકટપ્રિયામ્ ।
કૃચ્છ્રાત્ મુક્તઃ ન ગર્હ્યેણ વૃત્તિં લિપ્સેત કર્મણા ॥ 49॥

વેદ અધ્યાય સ્વધા સ્વાહા બલિ અન્ન આદ્યૈઃ યથા ઉદયમ્ ।
દેવર્ષિ પિતૃભૂતાનિ મદ્રૂપાણિ અન્વહં યજેત્ ॥ 50॥

યદૃચ્છયા ઉપપન્નેન શુક્લેન ઉપાર્જિતેન વા ।
ધનેન અપીડયન્ ભૃત્યાન્ ન્યાયેન એવ આહરેત્ ક્રતૂન્ ॥ 51॥

કુટુંબેષુ ન સજ્જેત ન પ્રમાદ્યેત્ કુટુંબિ અપિ ।
વિપશ્ચિત્ નશ્વરં પશ્યેત્ અદૃષ્ટં અપિ દૃષ્ટવત્ ॥ 52॥

પુત્ર દારા આપ્ત બંધૂનાં સંગમઃ પાંથસંગમઃ ।
અનુદેહં વિયંતિ એતે સ્વપ્નઃ નિદ્રાનુગઃ યથા ॥ 53॥

ઇત્થં પરિમૃશન્ મુક્તઃ ગૃહેષુ અતિથિવત્ વસન્ ।
ન ગૃહૈઃ અનુબધ્યેત નિર્મમઃ નિરહંકૃતઃ ॥ 54॥

કર્મભિઃ ગૃહં એધીયૈઃ ઇષ્ટ્વા માં એવ ભક્તિમાન્ ।
તિષ્ઠેત્ વનં વા ઉપવિશેત્ પ્રજાવાન્ વા પરિવ્રજેત્ ॥ 55॥

યઃ તુ આસક્તં અતિઃ ગેહે પુત્ર વિત્તૈષણ આતુરઃ ।
સ્ત્રૈણઃ કૃપણધીઃ મૂઢઃ મમ અહં ઇતિ બધ્યતે ॥ 56॥

અહો મે પિતરૌ વૃદ્ધૌ ભાર્યા બાલાત્મજા આત્મજાઃ ।
અનાથાઃ માં ઋતે દીનાઃ કથં જીવંતિ દુઃખિતાઃ ॥ 57॥

એવં ગૃહ આશય આક્ષિપ્ત હૃદયઃ મૂઢધીઃ અયમ્ ।
અતૃપ્તઃ તાન્ અનુધ્યાયન્ મૃતઃ અંધં વિશતે તમઃ ॥ 58॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
બ્રહ્મચર્યગૃહસ્થકર્મધર્મનિરૂપણે સપ્તદશોઽધ્યાયઃ ॥

17॥

અથ અષ્ટાદશોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
વનં વિવિક્ષુઃ પુત્રેષુ ભાર્યાં ન્યસ્ય સહ એવ વા ।
વનઃ એવ વસેત્ શાંતઃ તૃતીયં ભાગં આયુષઃ ॥ 1॥

કંદમૂલફલૈઃ વન્યૈઃ મેધ્યૈઃ વૃત્તિં પ્રકલ્પયેત્ ।
વસીત વલ્કલં વાસઃ તૃણપર્ણ અજિનાનિ ચ ॥ 2॥

કેશરોમનખશ્મશ્રુમલાનિ બિભૃયાત્ અતઃ ।
ન ધાવેત્ અપ્સુ મજ્જેત ત્રિકાલં સ્થંડિલેશયઃ ॥ 3॥

ગ્રીષ્મે તપ્યેત પંચાગ્નીન્ વર્ષાસ્વાસારષાડ્ જલે ।
આકંઠમગ્નઃ શિશિરઃ એવંવૃત્તઃ તપશ્ચરેત્ ॥ 4॥

અગ્નિપક્વં સમશ્નીયાત્ કાલપક્વં અથ અપિ વા ।
ઉલૂખલ અશ્મકુટ્ટઃ વા દંત ઉલૂખલઃ એવ વા ॥ 5॥

સ્વયં સંચિનુયાત્ સર્વં આત્મનઃ વૃત્તિકારણમ્ ।
દેશકાલબલ અભિજ્ઞઃ ન આદદીત અન્યદા આહૃતમ્ ॥ 6॥

વન્યૈઃ ચરુપુરોડાશૈઃ નિર્વપેત્ કાલચોદિતાન્ ।
ન તુ શ્રૌતેન પશુના માં યજેત વનાશ્રમી ॥ 7॥

અગ્નિહોત્રં ચ દર્શઃ ચ પૂર્ણમાસઃ ચ પૂર્વવત્ ।
ચાતુર્માસ્યાનિ ચ મુનેઃ આમ્નાતાનિ ચ નૈગમૈઃ ॥ 8॥

એવં ચીર્ણેન તપસા મુનિઃ ધમનિસંતતઃ ।
માં તપોમયં આરાધ્ય ઋષિલોકાત્ ઉપૈતિ મામ્ ॥ 9॥

યઃ તુ એતત્ કૃચ્છ્રતઃ ચીર્ણં તપઃ નિઃશ્રેયસં મહત્ ।
કામાય અલ્પીયસે યુંજ્યાત્ વાલિશઃ કઃ અપરઃ તતઃ ॥ 10॥

યદા અસૌ નિયમે અકલ્પઃ જરયા જાતવેપથુઃ ।
આત્મનિ અગ્નીન્ સમારોપ્ય મચ્ચિત્તઃ અગ્નિં સમાવિશેત્ ॥ 11॥

યદા કર્મવિપાકેષુ લોકેષુ નિરય આત્મસુ ।
વિરાગઃ જાયતે સમ્યક્ ન્યસ્ત અગ્નિઃ પ્રવ્રજેત્ તતઃ ॥ 12॥

ઇષ્ટ્વા યથા ઉપદેશં માં દત્ત્વા સર્વસ્વં ઋત્વિજે ।
અગ્નીન્ સ્વપ્રાણઃ આવેશ્ય નિરપેક્ષઃ પરિવ્રજેત્ ॥ 13॥

વિપ્રસ્ય વૈ સંન્યસતઃ દેવાઃ દારાદિરૂપિણઃ ।
વિઘ્નાન્ કુર્વંતિ અયં હિ અસ્માન્ આક્રમ્ય સમિયાત્ પરમ્ ॥ 14॥

બિભૃયાત્ ચેત્ મુનિઃ વાસઃ કૌપીન આચ્છાદનં પરમ્ ।
ત્યક્તં ન દંડપાત્રાભ્યાં અન્યત્ કિંચિત્ અનાપદિ ॥ 15॥

દૃષ્ટિપૂતં ન્યસેત્ પાદં વસ્ત્રપૂતં પિબેત્ જલમ્ ।
સત્યપૂતાં વદેત્ વાચં મનઃપૂતં સમાચરેત્ ॥ 16॥

મૌન અનીહા અનિલ આયામાઃ દંડાઃ વાક્ દેહ ચેતસામ્ ।
નહિ એતે યસ્ય સંતિ અંગઃ વેણુભિઃ ન ભવેત્ યતિઃ ॥ 17॥

ભિક્ષાં ચતુષુ વર્ણેષુ વિગર્હ્યાન્ વર્જયન્ ચરેત્ ।
સપ્તાગારાન્ અસંક્લૃપ્તાન્ તુષ્યેત્ લબ્ધેન તાવતા ॥ 18॥

બહિઃ જલાશયં ગત્વા તત્ર ઉપસ્પૃશ્ય વાગ્યતઃ ।
વિભજ્ય પાવિતં શેષં ભુંજીત અશેષં આહૃતમ્ ॥ 19॥

એકઃ ચરેત્ મહીં એતાં નિઃસંગઃ સંયતેંદ્રિયઃ ।
આત્મક્રીડઃ આત્મરતઃ આત્મવાન્ સમદર્શનઃ ॥ 20॥

વિવિક્તક્ષેમશરણઃ મદ્ભાવવિમલાશયઃ ।
આત્માનં ચિંતયેત્ એકં અભેદેન મયા મુનિઃ ॥ 21॥

અન્વીક્ષેત આત્મનઃ બંધં મોક્ષં ચ જ્ઞાનનિષ્ઠયા ।
બંધઃ ઇંદ્રિયવિક્ષેપઃ મોક્ષઃ એષાં ચ સંયમઃ ॥ 22॥

તસ્માત્ નિયમ્ય ષડ્વર્ગં મદ્ભાવેન ચરેત્ મુનિઃ ।
વિરક્તઃ ક્ષુલ્લકામેભ્યઃ લબ્ધ્વા આત્મનિ સુખં મહત્ ॥ 23॥

પુરગ્રામવ્રજાન્ સાર્થાન્ ભિક્ષાર્થં પ્રવિશન્ ચરેત્ ।
પુણ્યદેશસરિત્ શૈલવન આશ્રમવતીં મહીમ્ ॥ 24॥

વાનપ્રસ્થ આશ્રમ પદેષુ અભીક્ષ્ણં ભૈક્ષ્યં આચરેત્ ।
સંસિધ્યત્યાશ્વસંમોહઃ શુદ્ધસત્ત્વઃ શિલાંધસા ॥ 25॥

ન એતત્ વસ્તુતયા પશ્યેત્ દૃશ્યમાનં વિનશ્યતિ ।
અસક્તચિત્તઃ વિરમેત્ ઇહ અમુત્ર ચિકીર્ષિતાત્ ॥ 26॥

યત્ એતત્ આત્મનિ જગત્ મનોવાક્પ્રાણસંહતમ્ ।
સર્વં માયા ઇતિ તર્કેણ સ્વસ્થઃ ત્યક્ત્વા ન તત્ સ્મરેત્ ॥ 27॥

જ્ઞાનનિષ્ઠઃ વિરક્તઃ વા મદ્ભક્તઃ વા અનપેક્ષકઃ ।
સલિંગાન્ આશ્રમાં ત્યક્ત્વા ચરેત્ અવિધિગોચરઃ ॥ 28॥

બુધઃ બાલકવત્ ક્રીડેત્ કુશલઃ જડવત્ ચરેત્ ।
વદેત્ ઉન્મત્તવત્ વિદ્વાન્ ગોચર્યાં નૈગમઃ ચરેત્ ॥ 29॥

વેદવાદરતઃ ન સ્યાત્ ન પાખંડી ન હૈતુકઃ ।
શુષ્કવાદવિવાદે ન કંચિત્ પક્ષં સમાશ્રયેત્ ॥ 30॥

ન ઉદ્વિજેત જનાત્ ધીરઃ જનં ચ ઉદ્વેજયેત્ ન તુ ।
અતિવાદાન્ તિતિક્ષેત ન અવમન્યેત કંચન ।
દેહં ઉદ્દિશ્ય પશુવત્ વૈરં કુર્યાત્ ન કેનચિત્ ॥ 31॥

એકઃ એવ પરઃ હિ આત્મા ભૂતેષુ આત્મનિ અવસ્થિતઃ ।
યથા ઇંદુઃ ઉદપાત્રેષુ ભૂતાનિ એકાત્મકાનિ ચ ॥ 32॥

અલબ્ધ્વા ન વિષીદેત કાલે કાલે અશનં ક્વચિત્ ।
લબ્ધ્વા ન હૃષ્યેત્ ધૃતિં આનુભયં દૈવતંત્રિતમ્ ॥ 33॥

આહારાર્થં સમીહેત યુક્તં તત્ પ્રાણધારણમ્ ।
તત્ત્વં વિમૃશ્યતે તેન તત્ વિજ્ઞાય વિમુચ્યતે ॥ 34॥

યત્ ઋચ્છયા ઉપપન્નાત્ અન્નં અદ્યાત્ શ્રેષ્ઠં ઉત અપરમ્ ।
તથા વાસઃ તથા શય્યાં પ્રાપ્તં પ્રાપ્તં ભજેત્ મુનિઃ ॥ 35॥

શૌચં આચમનં સ્નાનં ન તુ ચોદનયા ચરેત્ ।
અન્યાન્ ચ નિયમાન્ જ્ઞાની યથા અહં લીલયા ઈશ્વરઃ ॥ 36॥

નહિ તસ્ય વિકલ્પાખ્યા યા ચ મદ્વીક્ષયા હતા ।
આદેહાંતાત્ ક્વચિત્ ખ્યાતિઃ તતઃ સંપદ્યતે મયા ॥ 37॥

દુઃખ ઉદર્કેષુ કામેષુ જાતનિર્વેદઃ આત્મવાન્ ।
અજિજ્ઞાસિત મદ્ધર્મઃ ગુરું મુનિં ઉપાવ્રજેત્ ॥ 38॥

તાવત્ પરિચરેત્ ભક્તઃ શ્રદ્ધાવાન્ અનસૂયકઃ ।
યાવત્ બ્રહ્મ વિજાનીયાત્ માં એવ ગુરું આદૃતઃ ॥ 39॥

યઃ તુ અસંયત ષડ્વર્ગઃ પ્રચંડ ઇંદ્રિય સારથિઃ ।
જ્ઞાન વૈરાગ્ય રહિતઃ ત્રિદંડં ઉપજીવતિ ॥ 40॥

સુરાન્ આત્માનં આત્મસ્થં નિહ્નુતે માં ચ ધર્મહા ।
અવિપક્વ કષાયઃ અસ્માત્ ઉષ્માત્ ચ વિહીયતે ॥ 41॥

ભિક્ષોઃ ધર્મઃ શમઃ અહિંસા તપઃ ઈક્ષા વનૌકસઃ ।
ગૃહિણઃ ભૂતરક્ષ ઇજ્યાઃ દ્વિજસ્ય આચાર્યસેવનમ્ ॥ 42॥

બ્રહ્મચર્યં તપઃ શૌચં સંતોષઃ ભૂતસૌહૃદમ્ ।
ગૃહસ્થસ્ય અપિ ઋતૌ ગંતુઃ સર્વેષાં મદુપાસનમ્ ॥ 43॥

ઇતિ માં યઃ સ્વધર્મેણ ભજન્ નિત્યં અનન્યભાક્ ।
સર્વભૂતેષુ મદ્ભાવઃ મદ્ભક્તિં વિંદતે અચિરાત્ ॥ 44॥

ભક્ત્યા ઉદ્ધવ અનપાયિન્યા સર્વલોકમહેશ્વરમ્ ।
સર્વ ઉત્પત્તિ અપિ અયં બ્રહ્મ કારણં મા ઉપયાતિ સઃ ॥ 45॥

ઇતિ સ્વધર્મ નિર્ણિક્ત સત્ત્વઃ નિર્જ્ઞાત્ મદ્ગતિઃ ।
જ્ઞાન વિજ્ઞાન સંપન્નઃ ન ચિરાત્ સમુપૈતિ મામ્ ॥ 46॥

વર્ણાશ્રમવતાં ધર્મઃ એષઃ આચારલક્ષણઃ ।
સઃ એવ મદ્ભક્તિયુતઃ નિઃશ્રેયસકરઃ પરઃ ॥ 47॥

એતત્ તે અભિહિતં સાધો ભવાન્ પૃચ્છતિ યત્ ચ મામ્ ।
યથા સ્વધર્મસંયુક્તઃ ભક્તઃ માં સમિયાત્ પરમ્ ॥ 48॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
વાનપ્રસ્થસંન્યાસધર્મનિરૂપણં નામાષ્ટાદશોઽધ્યાયઃ ॥ 18॥

અથ એકોનવિંશઃ અધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
યઃ વિદ્યાશ્રુતસંપન્નઃ આત્મવાન્ ન અનુમાનિકઃ ।
માયામાત્રં ઇદં જ્ઞાત્વા જ્ઞાનં ચ મયિ સંન્યસેત્ ॥ 1॥

જ્ઞાનિનઃ તુ અહં એવ ઇષ્ટઃ સ્વાર્થઃ હેતુઃ ચ સંમતઃ ।
સ્વર્ગઃ ચ એવ અપવર્ગઃ ચ ન અન્યઃ અર્થઃ મદૃતે પ્રિયઃ ॥ 2॥

જ્ઞાનવિજ્ઞાનસંસિદ્ધાઃ પદં શ્રેષ્ઠં વિદુઃ મમ ।
જ્ઞાની પ્રિયતમઃ અતઃ મે જ્ઞાનેન અસૌ બિભર્તિ મામ્ ॥ 3॥

તપઃ તીર્થં જપઃ દાનં પવિત્રાણિ ઇતરાણિ ચ ।
ન અલં કુર્વંતિ તાં સિદ્ધિં યા જ્ઞાનકલયા કૃતા ॥ 4॥

તસ્માત્ જ્ઞાનેન સહિતં જ્ઞાત્વા સ્વાત્માનં ઉદ્ધવ ।
જ્ઞાનવિજ્ઞાનસંપન્નઃ ભજ માં ભક્તિભાવતઃ ॥ 5॥

જ્ઞાનવિજ્ઞાનયજ્ઞેન માં ઇષ્ટ્વા આત્માનં આત્મનિ ।
સર્વયજ્ઞપતિં માં વૈ સંસિદ્ધિં મુનયઃ અગમન્॥ 6॥

ત્વયિ ઉદ્ધવ આશ્રયતિ યઃ ત્રિવિધઃ વિકારઃ
માયાંતરા આપતતિ ન આદિ અપવર્ગયોઃ યત્ ।
જન્માદયઃ અસ્ય યત્ અમી તવ તસ્ય કિં સ્યુઃ
આદિ અંતયોઃ યત્ અસતઃ અસ્તિ તત્ એવ મધ્યે ॥ 7॥

ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
જ્ઞાનં વિશુદ્ધં વિપુલં યથા એતત્
વૈરાગ્યવિજ્ઞાનયુતં પુરાણમ્ ।
આખ્યાહિ વિશ્વેશ્વર વિશ્વમૂર્તે
ત્વત્ ભક્તિયોગં ચ મહત્ વિમૃગ્યમ્ ॥ 8॥

તાપત્રયેણ અભિહતસ્ય ઘોરે
સંતપ્યમાનસ્ય ભવાધ્વનીશ ।
પશ્યામિ ન અન્યત્ શરણં તવાંઘ્રિ
દ્વંદ્વ આતપત્રાત્ અમૃત અભિવર્ષાત્ ॥ 9॥

દષ્ટં જનં સંપતિતં બિલે અસ્મિન્
કાલાહિના ક્ષુદ્રસુખોઃ ઉતર્ષમ્ ।
સમુદ્ધર એનં કૃપયા અપવર્ગ્યૈઃ
વચોભિઃ આસિંચ મહાનુભાવ ॥ 10॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
ઇત્થં એતત્ પુરા રાજા ભીષ્મં ધર્મભૃતાં વરમ્ ।
અજાતશત્રુઃ પપ્રચ્છ સર્વેષાં નઃ અનુશ્રુણ્વતામ્ ॥ 11॥

નિવૃત્તે ભારતે યુદ્ધે સુહૃત્ નિધનવિહ્વલઃ ।
શ્રુત્વા ધર્માન્ બહૂન્ પશ્ચાત્ મોક્ષધર્માન્ અપૃચ્છત ॥

12॥

તાન્ અહં તે અભિધાસ્યામિ દેવવ્રતમુખાત્ શ્રુતાન્ ।
જ્ઞાનવૈરાગ્યવિજ્ઞાનશ્રદ્ધાભક્તિ ઉપબૃંહિતાન્ ॥ 13॥

નવ એકાદશ પંચ ત્રીન્ ભાવાન્ ભૂતેષુ યેન વૈ ।
ઈક્ષેત અથ એકં અપિ એષુ તત્ જ્ઞાનં મમ નિશ્ચિતમ્ ॥ 14॥

એતત્ એવ હિ વિજ્ઞાનં ન તથા એકેન યેન યત્ ।
સ્થિતિ ઉત્પત્તિ અપિ અયાન્ પશ્યેત્ ભાવાનાં ત્રિગુણ આત્મનામ્ ॥

15॥

આદૌ અંતે ચ મધ્યે ચ સૃજ્યાત્ સૃજ્યં યત્ અન્વિયાત્ ।
પુનઃ તત્ પ્રતિસંક્રામે યત્ શિષ્યેત તત્ એવ સત્ ॥ 16॥

શ્રુતિઃ પ્રત્યક્ષં ઐતિહ્યં અનુમાનં ચતુષ્ટયમ્ ।
પ્રમાણેષુ અનવસ્થાનાત્ વિકલ્પાત્ સઃ વિરજ્યતે ॥ 17॥

કર્મણાં પરિણામિત્વાત્ આવિરિંચાત્ અમંગલમ્ ।
વિપશ્ચિત્ નશ્વરં પશ્યેત્ અદૃષ્ટં અપિ દૃષ્ટવત્ ॥ 18॥

ભક્તિયોગઃ પુરા એવ ઉક્તઃ પ્રીયમાણાય તે અનઘ ।
પુનઃ ચ કથયિષ્યામિ મદ્ભક્તેઃ કારણં પરમ્ ॥ 19॥

શ્રદ્ધા અમૃતકથાયાં મે શશ્વત્ મત્ અનુકીર્તનમ્ ।
પરિનિષ્ઠા ચ પૂજાયાં સ્તુતિભિઃ સ્તવનં મમ ॥ 20॥

આદરઃ પરિચર્યાયાં સર્વાંગૈઃ અભિવંદનમ્ ।
મદ્ભક્તપૂજાભ્યધિકા સર્વભૂતેષુ મન્મતિઃ ॥ 21॥

મદર્થેષુ અંગચેષ્ટા ચ વચસા મદ્ગુણેરણમ્ ।
મય્યર્પણં ચ મનસઃ સર્વકામવિવર્જનમ્ ॥ 22॥

મદર્થે અર્થ પરિત્યાગઃ ભોગસ્ય ચ સુખસ્ય ચ ।
ઇષ્ટં દત્તં હુતં જપ્તં મદર્થં યત્ વ્રતં તપઃ ॥ 23॥

એવં ધર્મૈઃ મનુષ્યાણાં ઉદ્ધવ આત્મનિવેદિનામ્ ।
મયિ સંજાયતે ભક્તિઃ કઃ અન્યઃ અર્થઃ અસ્ય અવશિષ્યતે ॥ 24॥

યદા આત્મનિ અર્પિતં ચિત્તં શાંતં સત્ત્વ ઉપબૃંહિતમ્ ।
ધર્મં જ્ઞાનં સવૈરાગ્યં ઐશ્વર્યં ચ અભિપદ્યતે ॥ 25॥

યત્ અર્પિતં તત્ વિકલ્પે ઇંદ્રિયૈઃ પરિધાવતિ ।
રજસ્વલં ચ આસન્ નિષ્ઠં ચિત્તં વિદ્ધિ વિપર્યયમ્ ॥ 26॥

ધર્મઃ મદ્ભક્તિકૃત્ પ્રોક્તઃ જ્ઞાનં ચ એકાત્મ્યદર્શનમ્ ।
ગુણેષુ અસંગઃ વૈરાગ્યં ઐશ્વર્યં ચ અણિં આદયઃ ॥ 27॥

ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
યમઃ કતિવિધઃ પ્રોક્તઃ નિયમઃ વા અરિકર્શન ।
કઃ શમઃ કઃ દમઃ કૃષ્ણ કા તિતિક્ષા ધૃતિઃ પ્રભો ॥ 28॥

કિં દાનં કિં તપઃ શૌર્યં કિં સત્યં ઋતં ઉચ્યતે ।
કઃ ત્યાગઃ કિં ધનં ચેષ્ટં કઃ યજ્ઞઃ કા ચ દક્ષિણા ॥

29॥

પુંસઃ કિંસ્વિત્ બલં શ્રીમન્ ભગઃ લાભઃ ચ કેશવ ।
કા વિદ્યા હ્રીઃ પરા કા શ્રીઃ કિં સુખં દુઃખં એવ ચ ॥

30॥

કઃ પંડિતઃ કઃ ચ મૂર્ખઃ કઃ પંથાઃ ઉત્પથઃ ચ કઃ ।
કઃ સ્વર્ગઃ નરકઃ કઃ સ્વિત્ કઃ બંધુઃ ઉત કિં ગૃહમ્ ॥ 31॥

કઃ આઢ્યઃ કઃ દરિદ્રઃ વા કૃપણઃ કઃ ઈશ્વરઃ ।
એતાન્ પ્રશ્નાન્ મમ બ્રૂહિ વિપરીતાન્ ચ સત્પતે ॥ 32॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
અહિંસા સત્યં અસ્તેયં અસંગઃ હ્રીઃ અસંચયઃ ।
આસ્તિક્યં બ્રહ્મચર્યં ચ મૌનં સ્થૈર્યં ક્ષમા અભયમ્ ॥

33।
શૌચં જપઃ તપઃ હોમઃ શ્રદ્ધા આતિથ્યં મત્ અર્ચનમ્ ।
તીર્થાટનં પરાર્થેહા તુષ્ટિઃ આચાર્યસેવનમ્ ॥ 34॥

એતે યમાઃ સનિયમાઃ ઉભયોઃ દ્વાદશ સ્મૃતાઃ ।
પુંસાં ઉપાસિતાઃ તાત યથાકામં દુહંતિ હિ ॥ 35॥

શમઃ મત્ નિષ્ઠતા બુદ્ધેઃ દમઃ ઇંદ્રિયસંયમઃ ।
તિતિક્ષા દુઃખસંમર્ષઃ જિહ્વા ઉપસ્થજયઃ ધૃતિઃ ॥ 36॥

દંડન્યાસઃ પરં દાનં કામત્યાગઃ તપઃ સ્મૃતમ્ ।
સ્વભાવવિજયઃ શૌર્યં સત્યં ચ સમદર્શનમ્ ॥ 37॥

ઋતં ચ સૂનૃતા વાણી કવિભિઃ પરિકીર્તિતા ।
કર્મસ્વસંગમઃ શૌચં ત્યાગઃ સંન્યાસઃ ઉચ્યતે ॥ 38॥

ધર્મઃ ઇષ્ટં ધનં નૄણાં યજ્ઞઃ અહં ભગવત્તમઃ ।
દક્ષિણા જ્ઞાનસંદેશઃ પ્રાણાયામઃ પરં બલમ્ ॥ 39॥

ભગઃ મે ઐશ્વરઃ ભાવઃ લાભઃ મદ્ભક્તિઃ ઉત્તમઃ ।
વિદ્યા આત્મનિ ભિદ અબાધઃ જુગુપ્સા હ્રીઃ અકર્મસુ ॥ 40॥

શ્રીઃ ગુણાઃ નૈરપેક્ષ્ય આદ્યાઃ સુખં દુઃખસુખ અત્યયઃ ।
દુઃખં કામસુખ અપેક્ષા પંડિતઃ બંધમોક્ષવિત્ ॥ 41॥

મૂર્ખઃ દેહ આદિ અહં બુદ્ધિઃ પંથાઃ મત્ નિગમઃ સ્મૃતઃ ।
ઉત્પથઃ ચિત્તવિક્ષેપઃ સ્વર્ગઃ સત્ત્વગુણ ઉઅદયઃ ॥ 42॥

નરકઃ તમઃ ઉન્નહઃ બંધુઃ ગુરુઃ અહં સખે ।
ગૃહં શરીરં માનુષ્યં ગુણાઢ્યઃ હિ આઢ્યઃ ઉચ્યતે ॥ 43॥

દરિદ્રઃ યઃ તુ અસંતુષ્ટઃ કૃપણઃ યઃ અજિતેંદ્રિયઃ ।
ગુણેષુ અસક્તધીઃ ઈશઃ ગુણસંગઃ વિપર્યયઃ ॥ 44॥

એતઃ ઉદ્ધવ તે પ્રશ્નાઃ સર્વે સાધુ નિરૂપિતાઃ ।
કિં વર્ણિતેન બહુના લક્ષણં ગુણદોષયોઃ ।
ગુણદોષ દૃશિઃ દોષઃ ગુણઃ તુ ઉભયવર્જિતઃ ॥ 45॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે ભગવદુધવસંવાદે
એકોનવિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 19॥

અથ વિંશઃ અધ્યાયઃ ।
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
વિધિઃ ચ પ્રતિષેધઃ ચ નિગમઃ હિ ઈશ્વરસ્ય તે ।
અવેક્ષતે અરવિંદાક્ષ ગુણં દોષં ચ કર્મણામ્ ॥ 1॥

વર્ણાશ્રમ વિકલ્પં ચ પ્રતિલોમ અનુલોમજમ્ ।
દ્રવ્ય દેશ વયઃ કાલાન્ સ્વર્ગં નરકં એવ ચ ॥ 2॥

ગુણ દોષ ભિદા દૃષ્ટિં અંતરેણ વચઃ તવ ।
નિઃશ્રેયસં કથં નૄણાં નિષેધ વિધિ લક્ષણમ્ ॥ 3॥

પિતૃદેવમનુષ્યાણાં વેદઃ ચક્ષુઃ તવ ઈશ્વર ।
શ્રેયઃ તુ અનુપલબ્ધે અર્થે સાધ્યસાધનયોઃ અપિ ॥ 4॥

ગુણદોષભિદાદૃષ્ટિઃ નિગમાત્ તે ન હિ સ્વતઃ ।
નિગમેન અપવાદઃ ચ ભિદાયાઃ ઇતિ હિ ભ્રમઃ ॥ 5॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
યોગાઃ ત્રયઃ મયા પ્રોક્તા નૄણાં શ્રેયોવિધિત્સયા ।
જ્ઞાનં કર્મ ચ ભક્તિઃ ચ ન ઉપાયઃ અન્યઃ અસ્તિ કુત્રચિત્ ॥

6॥

નિર્વિણ્ણાનાં જ્ઞાનયોગઃ ન્યાસિનાં ઇહ કર્મસુ ।
તેષુ અનિર્વિણ્ણચિત્તાનાં કર્મયોગઃ તિ કામિનામ્ ॥ 7॥

યદૃચ્છયા મત્ કથા આદૌ જાતશ્રદ્ધઃ તુ યઃ પુમાન્ ।
ન નિર્વિણ્ણઃ ન અતિસક્તઃ ભક્તિયોગઃ અસ્ય સિદ્ધિદઃ ॥ 8॥

તાવત્ કર્માણિ કુર્વીત ન નિર્વિદ્યેત યાવતા ।
મત્ કથાશ્રવણ આદૌ વા શ્રદ્ધા યાવત્ ન જાયતે ॥ 9॥

સ્વધર્મસ્થઃ યજન્યજ્ઞૈઃ અનાશીઃ કામઃ ઉદ્ધવ ।
ન યાતિ સ્વર્ગનરકૌ યદિ અન્યત્ર સમાચરેત્ ॥ 10॥

અસ્મિન્ લોકે વર્તમાનઃ સ્વધર્મસ્થઃ અનઘઃ શુચિઃ ।
જ્ઞાનં વિશુદ્ધં આપ્નોતિ મદ્ભક્તિં વા યદૃચ્છયા ॥ 11॥

સ્વર્ગિણઃ અપિ એતં ઇચ્છંતિ લોકં નિરયિણઃ તથા ।
સાધકં જ્ઞાનભક્તિભ્યાં ઉભયં તત્ અસાધકમ્ ॥ 12॥

ન નરઃ સ્વર્ગતિં કાંક્ષેત્ નારકીં વા વિચક્ષણઃ ।
ન ઇમં લોકં ચ કાંક્ષેત દેહ આવેશાત્ પ્રમાદ્યતિ ॥ 13॥

એતત્ વિદ્વાન્ પુરા મૃત્યોઃ અભવાય ઘટેત સઃ ।
અપ્રમત્તઃ ઇદં જ્ઞાત્વા મર્ત્યં અપિ અર્થસિદ્ધિદમ્ ॥ 14॥

છિદ્યમાનં યમૈઃ એતૈઃ કૃતનીડં વનસ્પતિમ્ ।
ખગઃ સ્વકેતં ઉત્સૃજ્ય ક્ષેમં યાતિ હિ અલંપટઃ ॥ 15॥

અહોરાત્રૈઃ છિદ્યમાનં બુદ્ધ્વાયુઃ ભયવેપથુઃ ।
મુક્તસંગઃ પરં બુદ્ધ્વા નિરીહ ઉપશામ્યતિ ॥ 16॥

નૃદેહં આદ્યં સુલભં સુદુર્લભમ્
પ્લવં સુકલ્પં ગુરુકર્ણધારમ્ ।
મયા અનુકૂલેન નભસ્વતેરિતમ્
પુમાન્ ભવાબ્ધિં ન તરેત્ સઃ આત્મહા ॥ 17॥

યદા આરંભેષુ નિર્વિણ્ણઃ વિરક્તઃ સંયતેંદ્રિયઃ ।
અભ્યાસેન આત્મનઃ યોગી ધારયેત્ અચલં મનઃ ॥ 18॥

ધાર્યમાણં મનઃ યઃ હિ ભ્રામ્યદાશુ અનવસ્થિતમ્ ।
અતંદ્રિતઃ અનુરોધેન માર્ગેણ આત્મવશં નયેત્ ॥ 19॥

મનોગતિં ન વિસૃજેત્ જિતપ્રાણઃ જિતેંદ્રિયઃ ।
સત્ત્વસંપન્નયા બુદ્ધ્યા મનઃ આત્મવશં નયેત્ ॥ 20॥

એષઃ વૈ પરમઃ યોગઃ મનસઃ સંગ્રહઃ સ્મૃતઃ ।
હૃદયજ્ઞત્વં અન્વિચ્છન્ દમ્યસ્ય એવ અર્વતઃ મુહુઃ ॥ 21॥

સાંખ્યેન સર્વભાવાનાં પ્રતિલોમ અનુલોમતઃ ।
ભવ અપિ અયૌ અનુધ્યયેત્ મનઃ યાવત્ પ્રસીદતિ ॥ 22॥

નિર્વિણ્ણસ્ય વિરક્તસ્ય પુરુષસ્ય ઉક્તવેદિનઃ ।
મનઃ ત્યજતિ દૌરાત્મ્યં ચિંતિતસ્ય અનુચિંતયા ॥ 23॥

યમ આદિભિઃ યોગપથૈઃ આન્વીક્ષિક્યા ચ વિદ્યયા ।
મમ અર્ચોપાસનાભિઃ વા ન અન્યૈઃ યોગ્યં સ્મરેત્ મનઃ ॥ 24॥

યદિ કુર્યાત્ પ્રમાદેન યોગી કર્મ વિગર્હિતમ્ ।
યોગેન એવ દહેત્ અંહઃ ન અન્યત્ તત્ર કદાચન ॥ 25॥

સ્વે સ્વે અધિકારે યા નિષ્ઠા સઃ ગુણઃ પરિકીર્તિતઃ ।
કર્મણાં જાતિ અશુદ્ધાનાં અનેન નિયમઃ કૃતઃ ।
ગુણદોષવિધાનેન સંગાનાં ત્યાજનેચ્છયા ॥ 26॥

જાતશ્રદ્દઃ મત્કથાસુ નિર્વિણ્ણઃ સર્વકર્મસુ ।
વેદ દુઃખાત્મકાન્ કામાન્ પરિત્યાગે અપિ અનીશ્વરઃ ॥ 27॥

તતઃ ભજેત માં પ્રીતઃ શ્રદ્ધાલુઃ દૃઢનિશ્ચયઃ ।
જુષમાણઃ ચ તાન્ કામાન્ દુઃખ ઉદર્કાન્ ચ ગર્હયન્ ॥ 28॥

પ્રોક્તેન ભક્તિયોગેન ભજતઃ મા અસકૃત્ મુનેઃ ।
કામાઃ હૃદય્યાઃ નશ્યંતિ સર્વે મયિ હૃદિ સ્થિતે ॥ 29॥

ભિદ્યતે હૃદયગ્રંથિઃ છિદ્યંતે સર્વસંશયાઃ ।
ક્ષીયંતે ચ અસ્ય કર્માણિ મયિ દૃષ્ટે અખિલ આત્મનિ ॥ 30॥

તસ્માત્ મદ્ભક્તિયુક્તસ્ય યોગિનઃ વૈ મત્ આત્મનઃ ।
ન જ્ઞાનં ન ચ વૈરાગ્યં પ્રાયઃ શ્રેયઃ ભવેત્ ઇહ ॥ 31॥

યત્ કર્મભિઃ યત્ તપસા જ્ઞાનવૈરાગ્યતઃ ચ યત્ ।
યોગેન દાનધર્મેણ શ્રેયોભિઃ ઇતરૈઃ અપિ ॥ 32॥

સર્વં મદ્ભક્તિયોગેન મદ્ભક્તઃ લભતે અંજસા ।
સ્વર્ગ અપવર્ગં મત્ ધામ કથંચિત્ યદિ વાંછતિ ॥ 33॥

ન કિંચિત્ સાધવઃ ધીરાઃ ભક્તાઃ હિ એકાંતિનઃ મમ ।
વાંછતિ અપિ મયા દત્તં કૈવલ્યં અપુનર્ભવમ્ ॥ 34॥

નૈરપેક્ષ્યં પરં પ્રાહુઃ નિઃશ્રેયસં અનલ્પકમ્ ।
તસ્માત્ નિરાશિષઃ ભક્તિઃ નિરપેક્ષસ્ય મે ભવેત્ ॥ 35॥

ન મયિ એકાંતભક્તાનાં ગુણદોષ ઉદ્ભવાઃ ગુણાઃ ।
સાધૂનાં સમચિત્તાનાં બુદ્ધેઃ પરં ઉપેયુષામ્ ॥ 36॥

એવં એતત્ મયા આદિષ્ટાન્ અનુતિષ્ઠંતિ મે પથઃ ।
ક્ષેમં વિંદંતિ મત્ સ્થાનં યત્ બ્રહ્મ પરમં વિદુઃ ॥ 37॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે ભગવદુદ્ધવસંવાદે
વેદત્રયીવિભાગયોગો નામ વિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 20॥

અથ એકવિંશઃ અધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
યઃ એતાન્ મત્પથઃ હિત્વા ભક્તિજ્ઞાનક્રિયાત્મકાન્ ।
ક્ષુદ્રાન્ કામાન્ ચલૈઃ પ્રાણૈઃ જુષંતઃ સંસરંતિ તે ॥ 1॥

સ્વે સ્વે અધિકારે યા નિષ્ઠા સઃ ગુણઃ પરિકીર્તિતઃ ।
વિપર્યયઃ તુ દોષઃ સ્યાત્ ઉભયોઃ એષઃ નિશ્ચયઃ ॥ 2॥

શુદ્ધિ અશુદ્ધી વિધીયેતે સમાનેષુ અપિ વસ્તુષુ ।
દ્રવ્યસ્ય વિચિકિત્સાર્થં ગુણદોષૌ શુભ અશુભૌ ॥ 3॥

ધર્માર્થં વ્યવહારાર્થં યાત્રાર્થં ઇતિ ચ અનઘ ।
દર્શિતઃ અયં મયા આચારઃ ધર્મં ઉદ્વહતાં ધુરમ્ ॥ 4॥

ભૂમિ અંબુ અગ્નિ અનિલ આકાશાઃ ભૂતાનાં પંચ ધાતવઃ ।
આબ્રહ્મ સ્થાવર આદીનાં શરીરાઃ આત્મસંયુતાઃ ॥ 5॥

વેદેન નામરૂપાણિ વિષમાણિ સમેષુ અપિ ।
ધાતુષુ ઉદ્ધવ કલ્પ્યંતઃ એતેષાં સ્વાર્થસિદ્ધયે ॥ 6॥

દેશ કાલ આદિ ભાવાનાં વસ્તૂનાં મમ સત્તમ ।
ગુણદોષૌ વિધીયેતે નિયમાર્થં હિ કર્મણામ્ ॥ 7॥

અકૃષ્ણસારઃ દેશાનાં અબ્રહ્મણ્યઃ અશુચિઃ ભવેત્ ।
કૃષ્ણસારઃ અપિ અસૌવીર કીકટ અસંસ્કૃતેરિણમ્ ॥ 8॥

કર્મણ્યઃ ગુણવાન્ કાલઃ દ્રવ્યતઃ સ્વતઃ એવ વા ।
યતઃ નિવર્તતે કર્મ સઃ દોષઃ અકર્મકઃ સ્મૃતઃ ॥ 9॥

દ્રવ્યસ્ય શુદ્ધિ અશુદ્ધી ચ દ્રવ્યેણ વચનેન ચ ।
સંસ્કારેણ અથ કાલેન મહત્ત્વ અલ્પતયા અથવા ॥ 10॥

શક્ત્યા અશક્ત્યા અથવા બુદ્ધ્યા સમૃદ્ધ્યા ચ યત્ આત્મને ।
અઘં કુર્વંતિ હિ યથા દેશ અવસ્થા અનુસારતઃ ॥ 11॥

ધાન્ય દારુ અસ્થિ તંતૂનાં રસ તૈજસ ચર્મણામ્ ।
કાલ વાયુ અગ્નિ મૃત્તોયૈઃ પાર્થિવાનાં યુત અયુતૈઃ ॥ 12॥

અમેધ્યલિપ્તં યત્ યેન ગંધં લેપં વ્યપોહતિ ।
ભજતે પ્રકૃતિં તસ્ય તત્ શૌચં તાવત્ ઇષ્યતે ॥ 13॥

સ્નાન દાન તપઃ અવસ્થા વીર્ય સંસ્કાર કર્મભિઃ ।
મત્ સ્મૃત્યા ચ આત્મનઃ શૌચં શુદ્ધઃ કર્મ આચરેત્ દ્વિજઃ ॥ 14॥

મંત્રસ્ય ચ પરિજ્ઞાનં કર્મશુદ્ધિઃ મદર્પણમ્ ।
ધર્મઃ સંપદ્યતે ષડ્ભિઃ અધર્મઃ તુ વિપર્યયઃ ॥ 15॥

ક્વચિત્ ગુણઃ અપિ દોષઃ સ્યાત્ દોષઃ અપિ વિધિના ગુણઃ ।
ગુણદોષાર્થનિયમઃ તત્ ભિદાં એવ બાધતે ॥ 16॥

સમાનકર્મ આચરણં પતિતાનાં ન પાતકમ્ ।
ઔત્પત્તિકઃ ગુણઃ સંગઃ ન શયાનઃ પતતિ અધઃ ॥ 17॥

યતઃ યતઃ નિવર્તેત વિમુચ્યેત તતઃ તતઃ ।
એષઃ ધર્મઃ નૄણાં ક્ષેમઃ શોકમોહભય અપહઃ ॥ 18॥

વિષયેષુ ગુણાધ્યાસાત્ પુંસઃ સંગઃ તતઃ ભવેત્ ।
સંગાત્ તત્ર ભવેત્ કામઃ કામાત્ એવ કલિઃ નૄણામ્ ॥ 19॥

કલેઃ દુર્વિષહઃ ક્રોધઃ તમઃ તં અનુવર્તતે ।
તમસા ગ્રસ્યતે પુંસઃ ચેતના વ્યાપિની દ્રુતમ્ ॥ 20॥

તયા વિરહિતઃ સાધો જંતુઃ શૂન્યાય કલ્પતે ।
તતઃ અસ્ય સ્વાર્થવિભ્રંશઃ મૂર્ચ્છિતસ્ય મૃતસ્ય ચ ॥ 21॥

વિષયાભિનિવેશેન ન આત્માનં વેદ ન અપરમ્ ।
વૃક્ષજીવિકયા જીવન્ વ્યર્થં ભસ્ત્ર ઇવ યઃ શ્વસન્ ॥ 22॥

ફલશ્રુતિઃ ઇયં નૄણાં ન શ્રેયઃ રોચનં પરમ્ ।
શ્રેયોવિવક્ષયા પ્રોક્તં યથા ભૈષજ્યરોચનમ્ ॥ 23॥

ઉત્પત્તિ એવ હિ કામેષુ પ્રાણેષુ સ્વજનેષુ ચ ।
આસક્તમનસઃ મર્ત્યા આત્મનઃ અનર્થહેતુષુ ॥ 24॥

ન તાન્ અવિદુષઃ સ્વાર્થં ભ્રામ્યતઃ વૃજિનાધ્વનિ ।
કથં યુંજ્યાત્ પુનઃ તેષુ તાન્ તમઃ વિશતઃ બુધઃ ॥ 25॥

એવં વ્યવસિતં કેચિત્ અવિજ્ઞાય કુબુદ્ધયઃ ।
ફલશ્રુતિં કુસુમિતાં ન વેદજ્ઞાઃ વદંતિ હિ ॥ 26॥

કામિનઃ કૃપણાઃ લુબ્ધાઃ પુષ્પેષુ ફલબુદ્ધયઃ ।
અગ્નિમુગ્ધા ધુમતાંતાઃ સ્વં લોકં ન વિંદંતિ તે ॥ 27॥

ન તે માં અંગઃ જાનંતિ હૃદિસ્થં યઃ ઇદં યતઃ ।
ઉક્થશસ્ત્રાઃ હિ અસુતૃપઃ યથા નીહારચક્ષુષઃ ॥ 28॥

તે મે મતં અવિજ્ઞાય પરોક્ષં વિષયાત્મકાઃ ।
હિંસાયાં યદિ રાગઃ સ્યાત્ યજ્ઞઃ એવ ન ચોદના ॥ 29॥

હિંસાવિહારાઃ હિ અલબ્ધૈઃ પશુભિઃ સ્વસુખેચ્છયા ।
યજંતે દેવતાઃ યજ્ઞૈઃ પિતૃભૂતપતીન્ ખલાઃ ॥ 30॥

સ્વપ્ન્ ઉપમં અમું લોકં અસંતં શ્રવણપ્રિયમ્ ।
આશિષઃ હૃદિ સંકલ્પ્ય ત્યજંતિ અર્થાન્ યથા વણિક્ ॥ 31॥

રજઃસત્ત્વતમોનિષ્ઠાઃ રજઃસત્ત્વતમોજુષઃ ।
ઉપાસતઃ ઇંદ્રમુખ્યાન્ દેવાદીન્ ન તથા એવ મામ્ ॥ 32॥

ઇષ્ટ્વા ઇહ દેવતાઃ યજ્ઞૈઃ ગત્વા રંસ્યામહે દિવિ ।
તસ્ય અંતઃ ઇહ ભૂયાસ્મઃ મહાશાલા મહાકુલાઃ ॥ 33॥

એવં પુષ્પિતયા વાચા વ્યાક્ષિપ્તમનસાં નૄણામ્ ।
માનિનાન્ ચ અતિસ્તબ્ધાનાં મદ્વાર્તા અપિ ન રોચતે ॥ 34॥

વેદાઃ બ્રહ્માત્મવિષયાઃ ત્રિકાંડવિષયાઃ ઇમે ।
પરોક્ષવાદાઃ ઋષયઃ પરોક્ષં મમ ચ પ્રિયમ્ ॥ 35॥

શબ્દબ્રહ્મ સુદુર્બોધં પ્રાણ ઇંદ્રિય મનોમયમ્ ।
અનંતપારં ગંભીરં દુર્વિગાહ્યં સમુદ્રવત્ ॥ 36॥

મયા ઉપબૃંહિતં ભૂમ્ના બ્રહ્મણા અનંતશક્તિના ।
ભૂતેષુ ઘોષરૂપેણ બિસેષુ ઊર્ણ ઇવ લક્ષ્યતે ॥ 37॥

યથા ઊર્ણનાભિઃ હૃદયાત્ ઊર્ણાં ઉદ્વમતે મુખાત્ ।
આકાશાત્ ઘોષવાન્ પ્રાણઃ મનસા સ્પર્શરૂપિણા ॥ 38॥

છંદોમયઃ અમૃતમયઃ સહસ્રપદવીં પ્રભુઃ ।
ઓંકારાત્ વ્યંજિત સ્પર્શ સ્વર ઉષ્મ અંતસ્થ ભૂષિતામ્ ॥

39॥

વિચિત્રભાષાવિતતાં છંદોભિઃ ચતુર ઉત્તરૈઃ ।
અનંતપારાં બૃહતીં સૃજતિ આક્ષિપતે સ્વયમ્ ॥ 40॥

ગાયત્રી ઉષ્ણિક્ અનુષ્ટુપ્ ચ બૃહતી પંક્તિઃ એવ ચ ।
ત્રિષ્ટુપ્ જગતી અતિચ્છંદઃ હિ અત્યષ્ટિ અતિજગત્ વિરાટ્ ॥ 41॥

કિં વિધત્તે કિં આચષ્ટે કિં અનૂદ્ય વિકલ્પયેત્ ।
ઇતિ અસ્યાઃ હૃદયં લોકે ન અન્યઃ મત્ વેદ કશ્ચન ॥42॥

માં વિધત્તે અભિધત્તે માં વિકલ્પ્ય અપોહ્યતે તુ અહમ્ ।
એતાવાન્ સર્વવેદાર્થઃ શબ્દઃ આસ્થાય માં ભિદામ્ ।
માયામાત્રં અનૂદ્ય અંતે પ્રતિષિધ્ય પ્રસીદતિ ॥ 43॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે ભગવદ્દ્ધવસંવાદે
વેદત્રયવિભાગનિરૂપણં નામ એકવિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 21॥

અથ દ્વાવિંશઃ અધ્યાયઃ ।
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
કતિ તત્ત્વાનિ વિશ્વેશ સંખ્યાતાનિ ઋષિભિઃ પ્રભો ।
નવ એકાદશ પંચ ત્રીણિ આત્થ ત્વં ઇહ શુશ્રુમ ॥ 1॥

કેચિત્ ષડ્વિંશતિં પ્રાહુઃ અપરે પંચવિંશતિમ્ ।
સપ્ત એકે નવ ષટ્ કેચિત્ ચત્વારિ એકાદશ અપરે ।
કેચિત્ સપ્તદશ પ્રાહુઃ ષોડશ એકે ત્રયોદશ ॥ 2॥

એતાવત્ ત્વં હિ સંખ્યાનાં ઋષયઃ યત્ વિવક્ષયા ।
ગાયંતિ પૃથક્ આયુષ્મન્ ઇદં નઃ વક્તું અર્હસિ ॥ 3॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
યુક્તં ચ સંતિ સર્વત્ર ભાષંતે બ્રાહ્મણાઃ યથા ।
માયાં મદીયાં ઉદ્ગૃહ્ય વદતાં કિં નુ દુર્ઘટમ્ ॥ 4॥

ન એતત્ એવં યથા આત્થ ત્વં યત્ અહં વચ્મિ તત્ તથા ।
એવં વિવદતાં હેતું શક્તયઃ મે દુરત્યયાઃ ॥ 5॥

યાસાં વ્યતિકરાત્ આસીત્ વિકલ્પઃ વદતાં પદમ્ ।
પ્રાપ્તે શમદમે અપિ એતિ વાદસ્તમનુ શામ્યતિ ॥ 6॥

પરસ્પરાન્ અનુપ્રવેશાત્ તત્ત્વાનાં પુરુષર્ષભ ।
પૌર્વ અપર્ય પ્રસંખ્યાનં યથા વક્તુઃ વિવક્ષિતમ્ ॥ 7॥

એકસ્મિન્ અપિ દૃશ્યંતે પ્રવિષ્ટાનિ ઇતરાણિ ચ ।
પૂર્વસ્મિન્ વા પરસ્મિન્ વા તત્ત્વે તત્ત્વાનિ સર્વશઃ ॥ 8॥

પૌર્વ અપર્યં અતઃ અમીષાં પ્રસંખ્યાનં અભીપ્સતામ્ ।
યથા વિવિક્તં યત્ વક્ત્રં ગૃહ્ણીમઃ યુક્તિસંભવાત્ ॥ 9॥

અનાદિ અવિદ્યાયુક્તસ્ય પુરુષસ્ય આત્મવેદનમ્ ।
સ્વતઃ ન સંભવાત્ અન્યઃ તત્ત્વજ્ઞઃ જ્ઞાનદઃ ભવેત્ ॥ 10॥

પુરુષ ઈશ્વરયોઃ અત્ર ન વૈલક્ષણ્યં અણુ અપિ ।
તત્ અન્યકલ્પનાપાર્થા જ્ઞાનં ચ પ્રકૃતેઃ ગુણઃ ॥ 11॥

પ્રકૃતિઃ ગુણસામ્યં વૈ પ્રકૃતેઃ ન આત્મનઃ ગુણાઃ ।
સત્ત્વં રજઃ તમઃ ઇતિ સ્થિતિ ઉત્પત્તિ અંતહેતવઃ ॥ 12॥

સત્ત્વં જ્ઞાનં રજઃ કર્મ તમઃ અજ્ઞાનં ઇહ ઉચ્યતે ।
ગુણવ્યતિકરઃ કાલઃ સ્વભાવઃ સૂત્રં એવ ચ ॥ 13॥

પુરુષઃ પ્રકૃતિઃ વ્યક્તં અહંકારઃ નભઃ અનિલઃ ।
જ્યોતિઃ આપઃ ક્ષિતિઃ ઇતિ તત્ત્વાનિ ઉક્તાનિ મે નવ ॥ 14॥

શ્રોત્રં ત્વક્ દર્શનં ઘ્રાણઃ જિહ્વા ઇતિ જ્ઞાનશક્તયઃ ।
વાક્ પાણિ ઉપસ્થ પાયુ અંઘ્રિઃ કર્માણ્યંગ ઉભયં મનઃ ॥ 15॥

શબ્દઃ સ્પર્શઃ રસઃ ગંધઃ રૂપં ચ ઇતિ અર્થજાતયઃ ।
ગતિ ઉક્તિ ઉત્સર્ગ શિલ્પાનિ કર્મ આયતન સિદ્ધયઃ ॥ 16॥

સર્ગ આદૌ પ્રકૃતિઃ હિ અસ્ય કાર્ય કારણ રૂપિણી ।
સત્ત્વ આદિભિઃ ગુણૈઃ ધત્તે પુરુષઃ અવ્યક્તઃ ઈક્ષતે ॥ 17॥

વ્યક્ત આદયઃ વિકુર્વાણાઃ ધાતવઃ પુરુષ ઈક્ષયા ।
લબ્ધવીર્યાઃ સૃજંતિ અંડં સંહતાઃ પ્રકૃતેઃ બલાત્ ॥ 18॥

સપ્ત એવ ધાતવઃ ઇતિ તત્ર અર્થાઃ પંચ ખાદયઃ ।
જ્ઞાનં આત્મા ઉભય આધારઃ તતઃ દેહ ઇંદ્રિય આસવઃ ॥ 19॥

ષડ્ ઇતિ અત્ર અપિ ભૂતાનિ પંચ ષષ્ઠઃ પરઃ પુમાન્ ।
તૈઃ યુક્તઃ આત્મસંભૂતૈઃ સૃષ્ટ્વા ઇદં સમુપાવિશત્ ॥ 20॥

ચત્વારિ એવ ઇતિ તત્ર અપિ તેજઃ આપઃ અન્નં આત્મનઃ ।
જાતાનિ તૈઃ ઇદં જાતં જન્મ અવયવિનઃ ખલુ ॥ 21॥

સંખ્યાને સપ્તદશકે ભૂતમાત્ર ઇંદ્રિયાણિ ચ ।
પંચપંચ એક મનસા આત્મા સપ્તદશઃ સ્મૃતઃ ॥ 22॥

તદ્વત્ ષોડશસંખ્યાને આત્મા એવ મનઃ ઉચ્યતે ।
ભૂતેંદ્રિયાણિ પંચ એવ મનઃ આત્મા ત્રયોદશઃ ॥ 23॥

એકાદશત્વઃ આત્મા અસૌ મહાભૂતેંદ્રિયાણિ ચ ।
અષ્ટૌ પ્રકૃતયઃ ચ એવ પુરુષઃ ચ નવ ઇતિ અથ ॥ 24॥

ઇતિ નાના પ્રસંખ્યાનં તત્ત્વાનાં ઋષિભિઃ કૃતમ્ ।
સર્વં ન્યાય્યં યુક્તિમત્વાત્ વિદુષાં કિં અશોભનમ્ ॥ 25॥

ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
પ્રકૃતિઃ પુરુષઃ ચ ઉભૌ યદિ અપિ આત્મવિલક્ષણૌ ।
અન્યોન્ય અપાશ્રયાત્ કૃષ્ણ દૃશ્યતે ન ભિદા તયોઃ ।
પ્રકૃતૌ લક્ષ્યતે હિ આત્મા પ્રકૃતિઃ ચ તથા આત્મનિ ॥ 26॥

એવં મે પુંડરીકાક્ષ મહાંતં સંશયં હૃદિ ।
છેત્તું અર્હસિ સર્વજ્ઞ વચોભિઃ નયનૈપુણૈઃ ॥ 27॥

ત્વત્તઃ જ્ઞાનં હિ જીવાનાં પ્રમોષઃ તે અત્ર શક્તિતઃ ।
ત્વં એવ હિ આત્મ માયાયા ગતિં વેત્થ ન ચ અપરઃ ॥ 28॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
પ્રકૃતિઃ પુરુષઃ ચ ઇતિ વિકલ્પઃ પુરુષર્ષભ ।
એષઃ વૈકારિકઃ સર્ગઃ ગુણવ્યતિકરાત્મકઃ ॥ 29॥

મમ અંગ માયા ગુણમયી અનેકધા
વિકલ્પબુદ્ધીઃ ચ ગુણૈઃ વિધત્તે ।
વૈકારિકઃ ત્રિવિધઃ અધ્યાત્મં એકમ્
અથ અધિદૈવં અધિભૂતં અન્યત્ ॥ 30॥

દૃક્ રૂપં આર્કં વપુઃ અત્ર રંધ્રે
પરસ્પરં સિધ્યતિ યઃ સ્વતઃ ખે ।
આત્મા યત્ એષં અપરઃ યઃ આદ્યઃ
સ્વયા અનુભૂત્ય અખિલસિદ્ધસિદ્ધિઃ ।
એવં ત્વક્ આદિ શ્રવણાદિ ચક્ષુઃ
જિહ્વ આદિ નાસ આદિ ચ ચિત્તયુક્તમ્ ॥ 31॥

યઃ અસૌ ગુણક્ષોભકૃતૌ વિકારઃ
પ્રધાનમૂલાત્ મહતઃ પ્રસૂતઃ ।
અહં ત્રિવૃત્ મોહવિકલ્પહેતુઃ
વૈકારિકઃ તામસઃ ઐંદ્રિયઃ ચ ॥ 32॥

આત્માપરિજ્ઞાનમયઃ વિવાદઃ
હિ અસ્તિ ઇતિ ન અસ્તિ ઇતિ ભિદાર્થનિષ્ઠઃ ।
વ્યર્થઃ અપિ ન એવ ઉપરમેત પુંસાં
મત્તઃ પરાવૃત્તધિયાં સ્વલોકાત્ ॥ 33॥

ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
ત્વત્તઃ પરાવૃત્તધિયઃ સ્વકૃતૈઃ કર્મભિઃ પ્રભો ।
ઉચ્ચ અવચાન્ યથા દેહાન્ ગૃહ્ણંતિ વિસૃજંતિ ચ ॥ 34॥

તત્ મમ આખ્યાહિ ગોવિંદ દુર્વિભાવ્યં અનાત્મભિઃ ।
ન હિ એતત્ પ્રાયશઃ લોકે વિદ્વાંસઃ સંતિ વંચિતાઃ ॥ 35॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
મનઃ કર્મમયં નૃણાં ઇંદ્રિયૈઃ પંચભિઃ યુતમ્ ।
લોકાત્ લોકં પ્રયાતિ અન્યઃ આત્મા તત્ અનુવર્તતે ॥ 36॥

ધ્યાયન્ મનઃ અનુવિષયાન્ દૃષ્ટાન્ વા અનુશ્રુતાન્ અથ ।
ઉદ્યત્ સીદત્ કર્મતંત્રં સ્મૃતિઃ તત્ અનુશામ્યતિ ॥ 37॥

વિષય અભિનિવેશેન ન આત્માનં યત્ સ્મરેત્ પુનઃ ।
જંતોઃ વૈ કસ્યચિત્ હેતોઃ મૃત્યુઃ અત્યંતવિસ્મૃતિઃ ॥ 38॥

જન્મ તુ આત્મતયા પુંસઃ સર્વભાવેન ભૂરિદ ।
વિષય સ્વીકૃતિં પ્રાહુઃ યથા સ્વપ્નમનોરથઃ ॥ 39॥

સ્વપ્નં મનોરથં ચ ઇત્થં પ્રાક્તનં ન સ્મરતિ અસૌ ।
તત્ર પૂર્વં ઇવ આત્માનં અપૂર્વં ચ અનુપશ્યતિ ॥ 40॥

ઇંદ્રિય આયન સૃષ્ટ્યા ઇદં ત્રૈવિધ્યં ભાતિ વસ્તુનિ ।
બહિઃ અંતઃ ભિદાહેતુઃ જનઃ અસત્ જનકૃત્ યથા ॥ 41॥

નિત્યદા હિ અંગઃ ભૂતાનિ ભવંતિ ન ભવંતિ ચ ।
કાલેન અલ્ક્ષ્યવેગેન સૂક્ષ્મત્વાત્ તત્ ન દૃશ્યતે ॥ 42॥

યથા અર્ચિષાં સ્રોતસાં ચ ફલાનાં વા વનસ્પતેઃ ।
તથા એવ સર્વભૂતાનાં વયઃ અવસ્થા આદયઃ કૃતાઃ ॥ 43॥

સઃ અયં દીપઃ અર્ચિષાં યદ્વત્ સ્રોતસાં તત્ ઇદં જલમ્ ।
સઃ અયં પુમાન્ ઇતિ નૃણાં મૃષાઃ ગીઃ ધીઃ મૃષા
આયુષામ્ ॥ 44॥

મા સ્વસ્ય કર્મબીજેન જાયતે સઃ અપિ અયં પુમાન્ ।
મ્રિયતે વામરઃ ભ્રાંત્યા યથા અગ્નિઃ દારુ સંયુતઃ ॥ 45॥

નિષેકગર્ભજન્માનિ બાલ્યકૌમારયૌવનમ્ ।
વયોમધ્યં જરા મૃત્યુઃ ઇતિ અવસ્થાઃ તનોઃ નવ ॥ 46॥

એતાઃ મનોરથમયીઃ હિ અન્યસ્ય ઉચ્ચાવચાઃ તનૂઃ ।
ગુણસંગાત્ ઉપાદત્તે ક્વચિત્ કશ્ચિત્ જહાતિ ચ ॥ 47॥

આત્મનઃ પિતૃપુત્રાભ્યાં અનુમેયૌ ભવાપ્યયૌ ।
ન ભવાપ્યયવસ્તૂનાં અભિજ્ઞઃ દ્વયલક્ષણઃ ॥ 48॥

તરોઃ બીજવિપાકાભ્યાં યઃ વિદ્વાત્ જન્મસંયમૌ ।
તરોઃ વિલક્ષણઃ દ્રષ્ટા એવં દ્રષ્ટા તનોઃ પૃથક્ ॥ 49॥

પ્રકૃતેઃ એવં આત્માનં અવિવિચ્ય અબુધઃ પુમાન્ ।
તત્ત્વેન સ્પર્શસંમૂઢઃ સંસારં પ્રતિપદ્યતે ॥ 50॥

સત્ત્વસંગાત્ ઋષીન્ દેવાન્ રજસા અસુરમાનુષાન્ ।
તમસા ભૂતતિર્યક્ત્વં ભ્રામિતઃ યાતિ કર્મભિઃ ॥ 51॥

નૃત્યતઃ ગાયતઃ પશ્યન્ યથા એવ અનુકરોતિ તાન્ ।
એવં બુદ્ધિગુણાન્ પશ્યન્ અનીહઃ અપિ અનુકાર્યતે ॥ 52॥

યથા અંભસા પ્રચલતા તરવઃ અપિ ચલાઃ ઇવ ।
ચક્ષુષા ભ્રામ્યમાણેન દૃશ્યતે ભ્રમતિ ઇવ ભૂઃ ॥ 53॥

યથા મનોરથધિયઃ વિષયાનુભવઃ મૃષા ।
સ્વપ્નદૃષ્ટાઃ ચ દાશાર્હ તથા સંસારઃ આત્મનઃ ॥ 54॥

અર્થે હિ અવિદ્યમાને અપિ સંસૃતિઃ ન નિવર્તતે ।
ધ્યાયતઃ વિષયાન્ અસ્ય સ્વપ્ને અનર્થ આગમઃ યથા ॥ 55॥

તસ્માત્ ઉદ્ધવ મા ભુંક્ષ્વ વિષયાન્ અસત્ ઇંદ્રિયૈઃ ।
આત્મા અગ્રહણનિર્ભાતં પશ્ય વૈકલ્પિકં ભ્રમમ્ ॥ 56॥

ક્ષિપ્તઃ અવમાનિતઃ અસદ્ભિઃ પ્રલબ્ધઃ અસૂયિતઃ અથવા ।
તાડિતઃ સંનિબદ્ધઃ વા વૃત્ત્યા વા પરિહાપિતઃ ॥ 57॥

નિષ્ઠિતઃ મૂત્રિતઃ બહુધા એવં પ્રકંપિતઃ ।
શ્રેયસ્કામઃ કૃચ્છ્રગતઃ આત્મના આત્માનં ઉદ્ધરેત્ ॥ 58॥

ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
યથા એવં અનુબુદ્ધ્યેયં વદ નઃ વદતાં વર ।
સુદુઃસહં ઇમં મન્યઃ આત્મનિ અસત્ અતિક્રમમ્ ॥ 59॥

વિદુષં અપિ વિશ્વાત્મન્ પ્રકૃતિઃ હિ બલીયસી ।
ઋતે ત્વત્ ધર્મનિરતાન્ શાંતાઃ તે ચરણાલયાન્ ॥ 60॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે ભગવદુદ્ધવસંવાદે
દ્વાવિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 22॥

અથ ત્રયોવિંશઃ અધ્યાયઃ ।
બાદરાયણિઃ ઉવાચ ।
સઃ એવં આશંસિતઃ ઉદ્ધવેન
ભાગવતમુખ્યેન દાશાર્હમુખ્યઃ ।
સભાજયન્ બૃત્યવચઃ મુકુંદઃ
તં આબભાષે શ્રવણીયવીર્યઃ ॥ 1॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
બર્હસ્પત્ય સઃ વૈ ન અત્ર સાધુઃ વૈ દુર્જન્ ઈરિતૈઃ ।
દુરુક્તૈઃ ભિન્નં આત્માનં યઃ સમાધાતું ઈશ્વરઃ ॥ 2॥

ન તથા તપ્યતે વિદ્ધઃ પુમાન્ બાણૈઃ સુમર્મગૈઃ ।
યથા તુદંતિ મર્મસ્થાઃ હિ અસતાં પરુષેષવઃ ॥ 3॥

કથયંતિ મહત્પુણ્યં ઇતિહાસં ઇહ ઉદ્ધવ ।
તં અહં વર્ણયિષ્યામિ નિબોધ સુસમાહિતઃ ॥ 4॥

કેનચિત્ ભિક્ષુણા ગીતં પરિભૂતેન દુર્જનૈઃ ।
સ્મરતાઃ ધૃતિયુક્તેન વિપાકં નિજકર્મણામ્ ॥ 5॥

અવનિષુ દ્વિજઃ કશ્ચિત્ આસીત્ આઢ્યતમઃ શ્રિયા ।
વાર્તાવૃત્તિઃ કદર્યઃ તુ કામી લુબ્ધઃ અતિકોપનઃ ॥ 6॥

જ્ઞાતયઃ અતિથયઃ તસ્ય વાઙ્માત્રેણ અપિ ન અર્ચિતાઃ ।
શૂન્ય અવસથઃ આત્મા અપિ કાલે કામૈઃ અનર્ચિતઃ ॥ 7॥

દુઃશીલસ્ય કદર્યસ્ય દ્રુહ્યંતે પુત્રબાંધવાઃ ।
દારા દુહિતરઃ ભૃત્યાઃ વિષણ્ણાઃ ન આચરન્ પ્રિયમ્ ॥ 8॥

તસ્ય એવં યક્ષવિત્તસ્ય ચ્યુતસ્ય ઉભયલોકતઃ ।
ધર્મકામવિહીનસ્ય ચુક્રુધુઃ પંચભાગિનઃ ॥ 9॥

તત્ અવધ્યાન વિસ્રસ્ત પુણ્ય સ્કંધસ્ય ભૂરિદ ।
અર્થઃ અપિ અગચ્છન્ નિધનં બહુ આયાસ પરિશ્રમઃ ॥ 10॥

જ્ઞાતયઃ જગૃહુઃ કિંચિત્ કિંચિત્ અસ્યવઃ ઉદ્ધવ ।
દૈવતઃ કાલતઃ કિંચિત્ બ્રહ્મબંધોઃ નૃપાર્થિવાત્ ॥ 11॥

સઃ એવં દ્રવિણે નષ્ટે ધર્મકામવિવર્જિતઃ ।
ઉપેક્ષિતઃ ચ સ્વજનૈઃ ચિંતાં આપ દુરત્યયામ્ ॥ 12॥

તસ્ય એવં ધ્યાયતઃ દીર્ઘં નષ્ટરાયઃ તપસ્વિનઃ ।
ખિદ્યતઃ બાષ્પકંઠસ્ય નિર્વેદઃ સુમહાન્ અભૂત્ ॥ 13॥

સઃ ચ આહ ઇદં અહો કષ્ટં વૃથા આત્મા મે અનુતાપિતઃ ।
ન ધર્માય ન કામાય યસ્ય અર્થ આયાસઃ ઈદૃશઃ ॥ 14॥

પ્રાયેણ અર્થાઃ કદર્યાણાં ન સુખાય કદાચન ।
ઇહ ચ આત્મોપતાપાય મૃતસ્ય નરકાય ચ ॥ 15॥

યશઃ યશસ્વિનાં શુદ્ધં શ્લાઘ્યાઃ યે ગુણિનાં ગુણાઃ ।
લોભઃ સ્વલ્પઃ અપિ તાન્ હંતિ શ્વિત્રઃ રૂપં ઇવ ઇપ્સિતમ્ ॥ 16॥

અર્થસ્ય સાધને સિદ્ધઃ ઉત્કર્ષે રક્ષણે વ્યયે ।
નાશ ઉપભોગઃ આયાસઃ ત્રાસઃ ચિંતા ભ્રમઃ નૃણામ્ ॥ 17॥

સ્તેયં હિંસા અનૃતં દંભઃ કામઃ ક્રોધઃ સ્મયઃ મદઃ ।
ભેદઃ વૈરં અવિશ્વાસઃ સંસ્પર્ધા વ્યસનાનિ ચ ॥ 18॥

એતે પંચદશાન્ અર્થાઃ હિ અર્થમૂલાઃ મતાઃ નૃણામ્ ।
તસ્માત્ અનર્થં અર્થાખ્યં શ્રેયઃ અર્થી દૂરતઃ ત્યજેત્ ॥ 19॥

ભિદ્યંતે ભ્રાતરઃ દારાઃ પિતરઃ સુહૃદઃ તથા ।
એકાસ્નિગ્ધાઃ કાકિણિના સદ્યઃ સર્વે અરયઃ કૃતાઃ ॥ 20॥

અર્થેન અલ્પીયસા હિ એતે સંરબ્ધા દીપ્તં અન્યવઃ ।
ત્યજંતિ આશુ સ્પૃધઃ ઘ્નંતિ સહસા ઉત્સૃજ્ય સૌહૃદમ્ ॥

21॥

લબ્ધ્વા જન્મ અમરપ્રાર્થ્યં માનુષ્યં તત્ દ્વિજ અગ્ર્યતામ્ ।
તત્ અનાદૃત્ય યે સ્વાર્થં ઘ્નંતિ યાંતિ અશુભાં ગતિમ્ ॥

22॥

સ્વર્ગ અપવર્ગયોઃ દ્વારં પ્રાપ્ય લોકં ઇમં પુમાન્ ।
દ્રવિણે કઃ અનૂષજ્જેત મર્ત્યઃ અનર્થસ્ય ધામનિ ॥ 23॥

દેવર્ષિ પિતૃ ભૂતાનિ જ્ઞાતીન્ બંધૂન્ ચ ભાગિનઃ ।
અસંવિભજ્ય ચ આત્માનં યક્ષવિત્તઃ પતતિ અધઃ ॥ 24॥

વ્યર્થયા અર્થેહયા વિત્તં પ્રમત્તસ્ય વયઃ બલમ્ ।
કુશલાઃ યેન સિધ્યંતિ જરઠઃ કિં નુ સાધયે ॥ 25॥

કસ્માત્ સંક્લિશ્યતે વિદ્વાન્ વ્યર્થયા અર્થેહયા અસકૃત્ ।
કસ્યચિત્ માયયા નૂનં લોકઃ અયં સુવિમોહિતઃ ॥ 26॥

કિં ધનૈઃ ધનદૈઃ વા કિં કામૈઃ વા કામદૈઃ ઉત ।
મૃત્યુના ગ્રસ્યમાનસ્ય કર્મભિઃ વા ઉત જન્મદૈઃ ॥ 27॥

નૂનં મે ભગવાન્ તુષ્ટઃ સર્વદેવમયઃ હરિઃ ।
યેન નીતઃ દશાં એતાં નિર્વેદઃ ચ આત્મનઃ પ્લવઃ ॥ 28॥

સઃ અહં કલૌ અશેષેણ શોષયિહ્હ્યે અંગં આત્મનઃ ।
અપ્રમત્તઃ અખિલસ્વાર્થે યદિ સ્યાત્ સિદ્ધઃ આત્મનિ ॥ 29॥

તત્ર માં અનુમોદેરન્ દેવાઃ ત્રિભુવનેશ્વરાઃ ।
મુહૂર્તેન બ્રહ્મલોકં ખટ્વાંગઃ સમસાધયત્ ॥ 30॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
ઇતિ અભિપ્રેત્ય મનસા હિ આવંત્યઃ દ્વિજસત્તમઃ ।
ઉન્મુચ્ય હૃદયગ્રંથીન્ શાંતઃ ભિક્ષુઃ અભૂત્ મુનિઃ ॥ 31॥

સઃ ચચાર મહીં એતાં સંયત આત્મેંદ્રિય અનિલઃ ।
ભિક્ષાર્થં નગર ગ્રામાન્ અસંગઃ અલક્ષિતઃ અવિશત્ ॥ 32॥

તં વૈ પ્રવયસં ભિક્ષું અવધૂતં અસજ્જનાઃ ।
દૃષ્ટ્વા પર્યભવન્ ભદ્રઃ બહ્વીભિઃ પરિભૂતિભિઃ ॥ 33॥

કેચિત્ ત્રિવેણું જગૃહુઃ એકે પાત્રં કમંડલુમ્ ।
પીઠં ચ એકે અક્ષસૂત્રં ચ કંથાં ચીરાણિ કેચન ॥ 34॥

પ્રદાય ચ પુનઃ તાનિ દર્શિતાનિ આદદુઃ મુનેઃ ।
અન્નં ચ ભૈક્ષ્યસંપન્નં ભુંજાનસ્ય સરિત્ તટે ॥ 35॥

મૂત્રયંતિ ચ પાપિષ્ઠાઃ ષ્ઠીવંતિ અસ્ય ચ મૂર્ધનિ ।
યતવાચં વાચયંતિ તાડયંતિ ન વક્તિ ચેત્ ॥ 36॥

તર્જયંતિ અપરે વાગ્ભિઃ સ્તેનઃ અયં ઇતિ વાદિનઃ ।
બધ્નંતિ રજ્જ્વા તં કેચિત્ બધ્યતાં બધ્યતાં ઇતિ ॥ 37॥

ક્ષિપંતિ એકે અવજાનંતઃ એષઃ ધર્મધ્વજઃ શઠઃ ।
ક્ષીણવિત્તઃ ઇમાં વૃત્તિં અગ્રહીત્ સ્વજન ઉજ્ઝિતઃ ॥ 38॥

અહો એષઃ મહાસારઃ ધૃતિમાન્ ગિરિઃ આડિવ ।
મૌનેન સાધયતિ અર્થં બકવત્ દૃઢનિશ્ચયઃ ॥ 39॥

ઇતિ એકે વિહસંતિ એનં એકે દુર્વાતયંતિ ચ ।
તં બબંધુઃ નિરુરુધુઃ યથા ક્રીડનકં દ્વિજમ્ ॥ 40॥

એવં સઃ ભૌતિકં દુઃખં દૈવિકં દૈહિકં ચ યત્ ।
ભોક્તવ્યં આત્મનઃ દિષ્ટં પ્રાપ્તં પ્રાપ્તં અબુધ્યત ॥ 41॥

પરિભૂતઃ ઇમાં ગાથાં અગાયત નરાધમૈઃ ।
પાતયદ્ભિઃ સ્વધર્મસ્થઃ ધૃતિં આસ્થાય સાત્વિકીમ્ ॥ 42॥

દ્વિજઃ ઉવાચ ।
ન અયં જનઃ મે સુખદુઃખહેતુઃ
ન દેવતાત્મા ગ્રહકર્મકાલાઃ ।
મનઃ પરં કારણં આમનંતિ
સંસારચક્રં પરિવર્તયેત્ યત્ ॥ 43॥

મનઃ ગુણાન્ વૈ સૃજતે બલીયઃ
તતઃ ચ કર્માણિ વિલક્ષણાનિ ।
શુક્લાનિ કૃષ્ણાનિ અથ લોહિતાનિ
તેભ્યઃ સવર્ણાઃ સૃતયઃ ભવંતિ ॥ 44॥

અનીહઃ આત્મા મનસા સમીહતા
હિરણ્મયઃ મત્સખઃ ઉદ્વિચષ્ટે ।
મનઃ સ્વલિંગં પરિગૃહ્ય કામાન્
જુષન્ નિબદ્ધઃ ગુણસંગતઃ અસૌ ॥ 45॥

દાનં સ્વધર્મઃ નિયમઃ યમઃ ચ
શ્રુતં ચ કર્માણિ ચ સદ્વ્રતાનિ ।
સર્વે મનોનિગ્રહલક્ષણાંતાઃ
પરઃ હિ યોગઃ મનસઃ સમાધિ ॥ 46॥

સમાહિતં યસ્ય મનઃ પ્રશાંતમ્
દાનાદિભિઃ કિં વદ તસ્ય કૃત્યમ્ ।
અસંયતં યસ્ય મનઃ વિનશ્યત્
દાનાદિભિઃ ચેત્ અપરં કિમેભિઃ ॥ 47॥

મનોવશે અન્યે હિ અભવન્ સ્મ દેવાઃ
મનઃ ચ ન અન્યસ્ય વશં સમેતિ ।
ભીષ્મઃ હિ દેવઃ સહસઃ સહીયાન્
યુંજ્યાત્ વશે તં સઃ હિ દેવદેવઃ ॥ 48॥

તં દુર્જયં શત્રું અસહ્યવેગં
મરુંતુદં તત્ ન વિજિત્ય કેચિત્ ।
કુર્વંતિ અસત્ વિગ્રહં અત્ર મર્ત્યૈઃ
મિત્રાણિ ઉદાસીન રિપૂન્ વિમૂઢાઃ ॥ 49॥

દેહં મનોમાત્રં ઇમં ગૃહીત્વા
મમ અહં ઇતિ અંધ ધિયઃ મનુષ્યાઃ ।
એષઃ અહં અન્યઃ અયં ઇતિ ભ્રમેણ
દુરંતપારે તમસિ ભ્રમંતિ ॥ 50॥

જનઃ તુ હેતુઃ સુખદુઃખયોઃ ચેત્
કિં આત્મનઃ ચ અત્ર હ ભૌમયોઃ તત્ ।
જિહ્વાં ક્વચિત્ સંદશતિ સ્વદદ્ભિઃ
તત્ વેદનાયાં કતમાય કુપ્યેત્ ॥ 51॥

દુઃખસ્ય હેતુઃ યદિ દેવતાઃ તુ
કિં આત્મનઃ તત્ર વિકારયોઃ તત્ ।
યત્ અંગં અંગેન નિહન્યતે ક્વચિત્
ક્રુધ્યેત કસ્મૈ પુરુષઃ સ્વદેહે ॥ 52॥

આત્મા યદિ સ્યાત્ સુખદુઃખહેતુઃ
કિં અન્યતઃ તત્ર નિજસ્વભાવઃ ।
ન હિ આત્મનઃ અન્યત્ યદિ તત્ મૃષા સ્યાત્
ક્રુધ્યેત કસ્માત્ ન સુખં ન દુઃખમ્ ॥ 53॥

ગ્રહાઃ નિમિત્તં સુખદુઃખયોઃ ચેત્
કિં આત્મનઃ અજસ્ય જનસ્ય તે વૈ ।
ગ્રહૈઃ ગ્રહસ્ય એવ વદંતિ પીડામ્
ક્રુધ્યેત કસ્મૈ પુરુષઃ તતઃ અન્યઃ ॥ 54॥

કર્માઃ તુ હેતુઃ સુખદુઃખયોઃ ચેત્
કિં આત્મનઃ તત્ હિ જડાજડત્વે ।
દેહઃ તુ અચિત્પુરુષઃ અયં સુપર્ણઃ
ક્રુધ્યેત કસ્મૈ ન હિ કર્મમૂલમ્ ॥ 55॥

કાલઃ તુ હેતુઃ સુખદુઃખયોઃ ચેત્
કિં આત્મનઃ તત્ર તત્ આત્મકઃ અસૌ ।
ન અગ્નેઃ હિ તાપઃ ન હિમસ્ય તત્ સ્યાત્
ક્રુધ્યેત કસ્મૈ ન પરસ્ય દ્વંદ્વમ્ ॥ 56॥

ન કેનચિત્ ક્વ અપિ કથંચન અસ્ય
દ્વંદ્વ ઉપરાગઃ પરતઃ પરસ્ય ।
યથાહમઃ સંસૃતિરૂપિણઃ સ્યાત્
એવં પ્રબુદ્ધઃ ન બિભેતિ ભૂતૈઃ ॥ 57॥

એતાં સઃ આસ્થાય પરાત્મનિષ્ઠામ્
અધ્યાસિતાં પૂર્વતમૈઃ મહર્ષિભિઃ ।
અહં તરિષ્યામિ દુરંતપારમ્
તમઃ મુકુંદ અંઘ્રિનિષેવયા એવ ॥ 58॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
નિર્વિદ્ય નષ્ટદ્રવિણઃ ગતક્લમઃ
પ્રવ્રજ્ય ગાં પર્યટમાનઃ ઇત્થમ્ ।
નિરાકૃતઃ અસદ્ભિઃ અપિ સ્વધર્માત્
અકંપિતઃ અમું મુનિઃ આહ ગાથામ્ ॥ 59॥

સુખદુઃખપ્રદઃ ન અન્યઃ પુરુષસ્ય આત્મવિભ્રમઃ ।
મિત્ર ઉદાસીનરિપવઃ સંસારઃ તમસઃ કૃતઃ ॥ 60॥

તસ્માત્ સર્વાત્મના તાત નિગૃહાણ મનો ધિયા ।
મયિ આવેશિતયા યુક્તઃ એતાવાન્ યોગસંગ્રહઃ ॥ 61॥

યઃ એતાં ભિક્ષુણા ગીતાં બ્રહ્મનિષ્ઠાં સમાહિતઃ ।
ધારયન્ શ્રાવયન્ શ્રુણ્વન્ દ્વંદ્વૈઃ ન એવ અભિભૂયતે ॥ 62॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે ભગવદુદ્ધવસંવાદે
બિક્ષુગીતનિરૂપણં નામ ત્રયોવિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 23॥

અથ ચતુર્વિંશોઽધ્યાઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
અથ તે સંપ્રવક્ષ્યામિ સાંખ્યં પૂર્વૈઃ વિનિશ્ચિતમ્ ।
યત્ વિજ્ઞાય પુમાન્ સદ્યઃ જહ્યાત્ વૈકલ્પિકં ભ્રમમ્ ॥ 1॥

આસીત્ જ્ઞાનં અથઃ હિ અર્થઃ એકં એવ અવિકલ્પિતમ્ ।
યદા વિવેકનિપુણાઃ આદૌ કૃતયુગે અયુગે ॥ 2॥

તત્ માયાફલરૂપેણ કેવલં નિર્વિકલ્પિતમ્ ।
વાઙ્મનઃ અગોચરં સત્યં દ્વિધા સમભવત્ બૃહત્ ॥ 3॥

તયોઃ એકતરઃ હિ અર્થઃ પ્રકૃતિઃ સોભયાત્મિકા ।
જ્ઞાનં તુ અન્યતરઃ ભાવઃ પુરુષઃ સઃ અભિધીયતે ॥ 4॥

તમઃ રજઃ સત્ત્વં ઇતિ પ્રકૃતેઃ અભવન્ ગુણાઃ ।
મયા પ્રક્ષોભ્યમાણાયાઃ પુરુષ અનુમતેન ચ ॥ 5॥

તેભ્યઃ સમભવત્ સૂત્રં મહાન્ સૂત્રેણ સંયુતઃ ।
તતઃ વિકુર્વતઃ જાતઃ યઃ અહંકારઃ વિમોહનઃ ॥ 6॥

વૈકારિકઃ તૈજસઃ ચ તામસઃ ચ ઇતિ અહં ત્રિવૃત્ ।
તન્માત્ર ઇંદ્રિય મનસાં કારણં ચિત્ અચિત્ મયઃ ॥ 7॥

અર્થઃ તન્માત્રિકાત્ જજ્ઞે તામસાત્ ઇંદ્રિયાણિ ચ ।
તૈજસાત્ દેવતાઃ આસન્ એકાદશ ચ વૈકૃતાત્ ॥ 8॥

મયા સંચોદિતાઃ ભાવાઃ સર્વે સંહતિ અકારિણઃ ।
અંડં ઉત્પાદયામાસુઃ મમ આયતનં ઉત્તમમ્ ॥ 9॥

તસ્મિન્ અહં સમભવં અંડે સલિલસંસ્થિતૌ ।
મમ નાભ્યાં અભૂત્ પદ્મં વિશ્વાખ્યં તત્ર ચ આત્મભૂઃ ॥

10॥

સઃ અસૃજત્ તપસા યુક્તઃ રજસા મત્ અનુગ્રહાત્ ।
લોકાન્ સપાલાન્ વિશ્વાત્મા ભૂઃ ભુવઃ સ્વઃ ઇતિ ત્રિધા ॥ 11॥

દેવાનાં ઓકઃ આસીત્ સ્વઃ ભૂતાનાં ચ ભુવઃ પદમ્ ।
મર્ત્ય આદીનાં ચ ભૂઃ લોકઃ સિદ્ધાનાં ત્રિતયાત્ પરમ્ ॥

12॥

અધઃ અસુરાણાં નાગાનાં ભૂમેઃ ઓકઃ અસૃજત્ પ્રભુઃ ।
ત્રિલોક્યાં ગતયઃ સર્વાઃ કર્મણાં ત્રિગુણ આત્મનામ્ ॥ 13॥

યોગસ્ય તપસઃ ચ એવ ન્યાસસ્ય ગતયઃ અમલાઃ ।
મહઃ જનઃ તપઃ સત્યં ભક્તિયોગસ્ય મદ્ગતિઃ ॥ 14॥

મયા કાલાત્મના ધાત્રા કર્મયુક્તં ઇદં જગત્ ।
ગુણપ્રવાહઃ એતસ્મિન્ ઉન્મજ્જતિ નિમજ્જતિ ॥ 15॥

અણુઃ બૃહત્ કૃશઃ સ્થૂલઃ યઃ યઃ ભાવઃ પ્રસિધ્યતિ ।
સર્વઃ અપિ ઉભયસંયુક્તઃ પ્રકૃત્યા પુરુષેણ ચ ॥ 16॥

યઃ તુ યસ્ય આદિઃ અંતઃ ચ સઃ વૈ મધ્યં ચ તસ્ય સન્ ।
વિકારઃ વ્યવહારાર્થઃ યથા તૈજસ પાર્થિવાઃ ॥ 17॥

યત્ ઉપાદાય પૂર્વઃ તુ ભાવઃ વિકુરુતે અપરમ્ ।
આદિઃ અંતઃ યદા યસ્ય તત્ સત્યં અભિધીયતે ॥ 18॥

પ્રકૃતિઃ હિ અસ્ય ઉપાદાનં આધારઃ પુરુષઃ પરઃ ।
સતઃ અભિવ્યંજકઃ કાલઃ બ્રહ્મ તત્ ત્રિતયં તુ અહમ્ ॥ 19॥

સર્ગઃ પ્રવર્તતે તાવત્ પૌર્વ અપર્યેણ નિત્યશઃ ।
મહાન્ ગુણવિસર્ગ અર્થઃ સ્થિતિ અંતઃ યાવત્ ઈક્ષણમ્ ॥ 20॥

વિરાટ્ મયા આસાદ્યમાનઃ લોકકલ્પવિકલ્પકઃ ।
પંચત્વાય વિશેષાય કલ્પતે ભુવનૈઃ સહ ॥ 21॥

અન્ને પ્રલીયતે મર્ત્યં અન્નં ધાનાસુ લીયતે ।
ધાનાઃ ભૂમૌ પ્રલીયંતે ભૂમિઃ ગંધે પ્રલીયતે ॥ 22॥

અપ્સુ પ્રલીયંતે ગંધઃ આપઃ ચ સ્વગુણે રસે ।
લીયતે જ્યોતિષિ રસઃ જ્યોતી રૂપે પ્રલીયતે ॥ 23॥

રૂપં વાયૌ સઃ ચ સ્પર્શે લીયતે સઃ અપિ ચ અંબરે ।
અંબરં શબ્દતન્માત્રઃ ઇંદ્રિયાણિ સ્વયોનિષુ ॥ 24॥

યોનિઃ વૈકારિકે સૌમ્ય લીયતે મનસિ ઈશ્વરે ।
શબ્દઃ ભૂતાદિં અપિ એતિ ભૂતાદિઃ મહતિ પ્રભુઃ ॥ 25॥

સઃ લીયતે મહાન્ સ્વેષુ ગુણેષુ ગુણવત્તમઃ ।
તે અવ્યક્તે સંપ્રલીયંતે તત્કલે લીયતે અવ્યયે ॥ 26॥

કાલઃ માયામયે જીવે જીવઃ આત્મનિ મયિ અજે ।
આત્મા કેવલઃ આત્મસ્થઃ વિકલ્પ અપાય લક્ષણઃ ॥ 27॥

એવં અન્વીક્ષમાણસ્ય કથં વૈકલ્પિકઃ ભ્રમઃ ।
મનસઃ હૃદિ તિષ્ઠેત વ્યોમ્નિ ઇવ અર્ક ઉદયે તમઃ ॥ 28॥

એષઃ સાંખ્યવિધિઃ પ્રોક્તઃ સંશયગ્રંથિભેદનઃ ।
પ્રતિલોમ અનુલોમાભ્યાં પરાવરદૃશા મયા ॥ 29॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
પ્રકૃતિપુરુષસાંખ્યયોગો નામ ચતુર્વિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 24॥

અથ પંચવિંશોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
ગુણાનાં અસમિશ્રાણાં પુમાન્યેન યથા ભવેત્ ।
તન્મે પુરુષવર્ય ઇઅદં ઉપધારય શંસતઃ ॥ 1॥

સમઃ દમઃ તિતિક્ષા ઈક્ષા તપઃ સત્યં દયા સ્મૃતિઃ ।
તુષ્ટિઃ ત્યાગઃ અસ્પૃહા શ્રદ્ધા હ્રીઃ દયા આદિઃ સ્વનિર્વૃતિઃ ॥ 2॥

કામઃ ઈહા મદઃ તૃષ્ણા સ્તંભઃ આશીઃ ભિદા સુખમ્ ।
મદ ઉત્સાહઃ યશઃ પ્રીતિઃ હાસ્યં વીર્યં બલ ઉદ્યમઃ ॥ 3॥

ક્રોધઃ લોભઃ અનૃતં હિંસા યાંચા દંભઃ ક્લમઃ કલિઃ ।
શોકમોહૌ વિષાદાર્તી નિદ્રા આશા ભીઃ અનુદ્યમઃ ॥ 4॥

સત્ત્વસ્ય રજસઃ ચ એતાઃ તમસઃ ચ અનુમૂર્વશઃ ।
વૃત્તયઃ વર્ણિતપ્રાયાઃ સંનિપાતં અથઃ શ્રુણુ ॥ 5॥

સંનિપાતઃ તુ અહં ઇતિ મમ ઇતિ ઉદ્ધવ યા મતિઃ ।
વ્યવહારઃ સંનિપાતઃ મનોમાત્ર ઇંદ્રિયાસુભિઃ ॥ 6॥

ધર્મે ચ અર્થે ચ કામે ચ યદા અસૌ પરિનિષ્ઠિતઃ ।
ગુણાનાં સંનિકર્ષઃ અયં શ્રદ્ધાઃ અતિધનાવહઃ ॥ 7॥

પ્રવૃત્તિલક્ષણે નિષ્ઠા પુમાન્ યઃ હિ ગૃહાશ્રમે ।
સ્વધર્મે ચ અનુતિષ્ઠેત ગુણાનાં સમિતિઃ હિ સા ॥ 8॥

પુરુષં સત્ત્વસંયુક્તં અનુમીયાત્ શમ આદિભિઃ ।
કામાદિભી રજોયુક્તં ક્રોધાદ્યૈઃ તમસા યુતમ્ ॥ 9॥

યદા ભજતિ માં ભક્ત્યા નિરપેક્ષઃ સ્વકર્મભિઃ ।
તં સત્ત્વપ્રકૃતિં વિદ્યાત્ પુરુષં સ્ત્રિયં એવ વા ॥ 10॥

યદા આશિષઃ આશાસ્ય માં ભજેત સ્વકર્મભિઃ ।
તં રજઃપ્રકૃતિં વિદ્યાત્ હિંસાં આશાસ્ય તામસમ્ ॥ 11॥

સત્ત્વં રજઃ તમઃ ઇતિ ગુણાઃ જીવસ્ય ન એવ મે ।
ચિત્તજા યૈઃ તુ ભૂતાનાં સજ્જમાનઃ નિબધ્યતે ॥ 12॥

યદેતરૌ જયેત્ સત્ત્વં ભાસ્વરં વિશદં શિવમ્ ।
તદા સુખેન યુજ્યેત ધર્મજ્ઞાન આદિભિઃ પુમાન્ ॥ 13॥

યદા જયેત્ તમઃ સત્ત્વં રજઃ સંગં ભિદા ચલમ્ ।
તદા દુઃખેન યુજ્યેત કર્મણા યશસા શ્રિયા ॥ 14॥

યદા જયેત્ રજઃ સત્ત્વં તમઃ મૂઢઃ લયં જડમ્ ।
યુજ્યેત શોકમોહાભ્યાં નિદ્રયા હિંસયા આશયા ॥ 15॥

યદા ચિત્તં પ્રસીદેત ઇંદ્રિયાણાં ચ નિર્વૃતિઃ ।
દેહે અભયં મનોસંગં તત્ સત્ત્વં વિદ્ધિ મત્પદમ્ ॥ 16॥

વિકુર્વન્ ક્રિયયા ચ અધીર નિર્વૃતિઃ ચ ચેતસામ્ ।
ગાત્રાસ્વાસ્થ્યં મનઃ ભ્રાંતં રજઃ એતૈઃ નિશામય ॥ 17॥

સીદત્ ચિત્તં વિલીયેત ચેતસઃ ગ્રહણે અક્ષમમ્ ।
મનઃ નષ્ટં તમઃ ગ્લાનિઃ તમઃ તત્ ઉપધારય ॥ 18॥

એધમાને ગુણે સત્ત્વે દેવાનાં બલં એધતે ।
અસુરાણાં ચ રજસિ તમસિ ઉદ્ધવ રક્ષસામ્ ॥ 19॥

સત્ત્વાત્ જગરણં વિદ્યાત્ રજસા સ્વપ્નં આદિશેત્ ।
પ્રસ્વાપં તમસા જંતોઃ તુરીયં ત્રિષુ સંતતમ્ ॥ 20॥

ઉપર્યુપરિ ગચ્છંતિ સત્ત્વેન આબ્રહ્મણઃ જનાઃ ।
તમસા અધઃ અધઃ આમુખ્યાત્ રજસા અંતરચારિણઃ ॥ 21॥

સત્ત્વે પ્રલીનાઃ સ્વઃ યાંતિ નરલોકં રજોલયાઃ ।
તમોલયાઃ તુ નિરયં યાંતિ માં એવ નિર્ગુણાઃ ॥ 22॥

મદર્પણં નિષ્ફલં વા સાત્વિકં નિજકર્મ તત્ ।
રાજસં ફલસંકલ્પં હિંસાપ્રાયાદિ તામસમ્ ॥ 23॥

કૈવલ્યં સાત્વિકં જ્ઞાનં રજઃ વૈકલ્પિકં ચ યત્ ।
પ્રાકૃતં તામસં જ્ઞાનં મન્નિષ્ઠં નિર્ગુણં સ્મૃતમ્ ॥ 24॥

વનં તુ સાત્વિકઃ વાસઃ ગ્રામઃ રાજસઃ ઉચ્યતે ।
તામસં દ્યૂતસદનં મન્નિકેતનં તુ નિર્ગુણમ્ ॥ 25॥

સાત્વિકઃ કારકઃ અસંગી રાગાંધઃ રાજસઃ સ્મૃતઃ ।
તામસઃ સ્મૃતિવિભ્રષ્ટઃ નિર્ગુણઃ મદપાશ્રયઃ ॥ 26॥

સાત્ત્વિકી આધ્યાત્મિકી શ્રદ્ધા કર્મશ્રદ્ધા તુ રાજસી ।
તામસ્યધર્મે યા શ્રદ્ધા મત્સેવાયાં તુ નિર્ગુણા ॥ 27॥

પથ્યં પૂતં અનાયઃ તં આહાર્યં સાત્ત્વિકં સ્મૃતમ્ ।
રાજસં ચ ઇંદ્રિયપ્રેષ્ઠં તામસં ચ આર્તિદ અશુચિ ॥ 28॥

સાત્ત્વિકં સુખં આત્મોત્થં વિષયોત્થં તુ રાજસમ્ ।
તામસં મોહદૈનોત્થં નિર્ગુણં મદપાશ્રયમ્ ॥ 29॥

દ્રવ્યં દેશઃ ફલં કાલઃ જ્ઞાનં કર્મ ચ કારકાઃ ।
શ્રદ્ધા અવસ્થા આકૃતિઃ નિષ્ઠા ત્રૈગુણ્યઃ સર્વઃ એવ હિ ॥

30॥

સર્વે ગુણમયાઃ ભાવાઃ પુરુષ અવ્યક્ત ધિષ્ઠિતાઃ ॥ 31॥

એતાઃ સંસૃતયઃ પુંસઃ ગુણકર્મનિબંધનાઃ ।
યેન ઇમે નિર્જિતાઃ સૌમ્ય ગુણાઃ જીવેન ચિત્તજાઃ ।
ભક્તિયોગેન મન્નિષ્ઠઃ મદ્ભાવાય પ્રપદ્યતે ॥ 32॥

તસ્માત્ અહં ઇમં લબ્ધ્વા જ્ઞાનવિજ્ઞાનસંભવમ્ ।
ગુણસંગં વિનિર્ધૂય માં ભજંતુ વિચક્ષણાઃ ॥ 33॥

નિઃસંગઃ માં ભજેત્ વિદ્વાન્ અપ્રમત્તઃ જિતેંદ્રિયઃ ।
રજઃ તમઃ ચ અભિજયેત્ સત્ત્વસંસેવયા મુનિઃ ॥ 34॥

સત્ત્વં ચ અભિજયેત્ યુક્તઃ નૈરપેક્ષ્યેણ શાંતધીઃ ।
સંપદ્યતે ગુણૈઃ મુક્તઃ જીવઃ જીવં વિહાય મામ્ ॥ 35॥

જીવઃ જીવવિનિર્મુક્તઃ ગુણૈઃ ચ આશયસંભવૈઃ ।
મયા એવ બ્રહ્મણા પૂર્ણઃ ન બહિઃ ન અંતરઃ ચરેત્ ॥ 36॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
ગુણનિર્ગુણનિરૂપણં નામ પંચવિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 25॥

અથ ષડ્વિંશોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
મત્ લક્ષણં ઇમં કાયં લબ્ધ્વા મદ્ધર્મઃ આસ્થિતઃ ।
આનંદં પરમાત્માનં આત્મસ્થં સમુપૈતિ મામ્ ॥1॥

ગુણમય્યાઃ જીવયોન્યાઃ વિમુક્તઃ જ્ઞાનનિષ્ઠયા ।
ગુણેષુ માયામાત્રેષુ દૃશ્યમાનેષુ અવસ્તુતઃ ।
વર્તમાનઃ અપિ ન પુમાન્ યુજ્યતે અવસ્તુભિઃ ગુણૈઃ ॥ 2॥

સંગં ન કુર્યાત્ અસતાં શિશ્ન ઉદર તૃપાં ક્વચિત્ ।
તસ્ય અનુગતઃ તમસિ અંધે પતતિ અંધ અનુગાંધવત્ ॥ 3॥

ઐલઃ સમ્રાટ્ ઇમાં ગાથાં અગાયત બૃહચ્છ્રવાઃ ।
ઉર્વશી વિરહાત્ મુહ્યન્ નિર્વિણ્ણઃ શોકસંયમે ॥ 4॥

ત્યક્ત્વા આત્માનં વ્રજંતીં તાં નગ્નઃ ઉન્મત્તવત્ નૃપઃ ।
વિલપન્ અન્વગાત્ જાયે ઘોરે તિષ્ઠ ઇતિ વિક્લવઃ ॥ 5॥

કામાન્ અતૃપ્તઃ અનુજુષન્ ક્ષુલ્લકાન્ વર્ષયામિનીઃ ।
ન વેદ યાંતીઃ ન અયાંતીઃ ઉર્વશી આકૃષ્ટચેઅતનઃ ॥ 6॥

ઐલઃ ઉવાચ ।
અહો મે મોહવિસ્તારઃ કામકષ્મલચેતસઃ ।
દેવ્યાઃ ગૃહીતકંઠસ્ય ન આયુઃખંડાઃ ઇમે સ્મૃતાઃ ॥ 7॥

ન અહં વેદ અભિનિર્મુક્તઃ સૂર્યઃ વા અભ્યુદિતઃ અમુયા ।
મુષિતઃ વર્ષપૂગાનાં બત અહાનિ ગતાનિ ઉત ॥ 8॥

અહો મે આત્મસંમોહઃ યેન આત્મા યોષિતાં કૃતઃ ।
ક્રીડામૃગઃ ચક્રવર્તી નરદેવશિખામણિઃ ॥ 9॥

સપરિચ્છદં આત્માનં હિત્વા તૃણં ઇવ ઈશ્વરમ્ ।
યાંતીં સ્ત્રિયં ચ અન્વગમં નગ્નઃ ઉન્મત્તવત્ રુદન્ ॥ 10॥

કુતઃ તસ્ય અનુભાવઃ સ્યાત્ તેજઃ ઈશત્વં એવ વા ।
યઃ અન્વગચ્છં સ્ત્રિયં યાંતીં ખરવત્ પાદતાડિતઃ ॥ 11॥

કિં વિદ્યયા કિં તપસા કિં ત્યાગેન શ્રુતેન વા ।
કિં વિવિક્તેન મૌનેન સ્ત્રીભિઃ યસ્ય મનઃ હૃતમ્ ॥ 12॥

સ્વાર્થસ્ય અકોવિદં ધિઙ્ માં મૂર્ખં પંડિત માનિનમ્ ।
યઃ અહં ઈશ્વરતાં પ્રાપ્ય સ્ત્રીભિઃ ગો ખરવત્ જિતઃ ॥ 13॥

સેવતઃ વર્ષપૂગાત્ મે ઉર્વશ્યઃ અધરાસવમ્ ।
ન તૃપ્યતિ આત્મભૂઃ કામઃ વહ્નિઃ આહુતિભિઃ યથા ॥ 14॥

પુંશ્ચલ્યા અપહૃતં ચિત્તં કોન્વન્યઃ મોચિતું પ્રભુઃ ।
આત્મારામેશ્વરં ઋતે ભગવંતં અધોક્ષજમ્ ॥ 15॥

બોધિતસ્ય અપિ દેવ્યા મે સૂક્તવાક્યેન દુર્મતેઃ ।
મનોગતઃ મહામોહઃ ન અપયાતિ અજિતાત્મનઃ ॥ 16॥

કિં એતયા નઃ અપકૃતં રજ્જ્વા વા સર્પચેતસઃ ।
રજ્જુસ્વરૂપ અવિદુષઃ યઃ અહં યત્ અજિતેંદ્રિયઃ ॥ 17॥

ક્વ અયં મલોમસઃ કાયઃ દૌર્ગંધિ આદિ આત્મકઃ અશુચિઃ ।
ક્વ ગુણાઃ સૌમનસ્ય આદ્યાઃ હિ અધ્યાસઃ અવિદ્યયા કૃતઃ ॥ 18॥

પિત્રોઃ કિં સ્વં નુ ભાર્યાયાઃ સ્વામિનઃ અગ્નેઃ શ્વગૃધ્રયોઃ ।
કિં આત્મનઃ કિં સુહૃદાં ઇતિ યઃ ન અવસીયતે ॥ 19॥

તસ્મિન્ કલેવરે અમેધ્યે તુચ્છનિષ્ઠે વિષજ્જતે ।
અહો સુભદ્રં સુનસં સુસ્મિતં ચ મુખં સ્ત્રિયઃ ॥ 20॥

ત્વઙ્ માંસ રુધિર સ્નાયુ મેદો મજ્જા અસ્થિ સંહતૌ ।
વિણ્મૂત્રપૂયે રમતાં કૃમીણાં કિયત્ અંતરમ્ ॥ 21॥

અથ અપિ ન ઉપસજ્જેત સ્ત્રીષુ સ્ત્રૈણેષુ ચ અર્થવિત્ ।
વિષય ઇંદ્રિય સંયોગાત્ મનઃ ક્ષુભ્યતિ ન અન્યથા ॥ 22॥

અદૃષ્ટાત્ અશ્રુતાત્ ભાવાત્ ન ભાવઃ ઉપજાયતે ।
અસંપ્રયુંજતઃ પ્રાણાન્ શામ્યતિ સ્તિમિતં મનઃ ॥ 23॥

તસ્માત્ સંગઃ ન કર્તવ્યઃ સ્ત્રીષુ સ્ત્રૈણેષુ ચ ઇંદ્રિયૈઃ ।
વિદુષાં ચ અપિ અવિશ્રબ્ધઃ ષડ્વર્ગઃ કિમુ માદૃશામ્ ॥

24॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
એવં પ્રગાયન્ નૃપદેવદેવઃ
સઃ ઉર્વશીલોકં અથઃ વિહાય ।
આત્માનં આત્મનિ અવગમ્ય માં વૈ
ઉપારમત્ જ્ઞાનવિધૂતમોહઃ ॥ 25॥

તતઃ દુઃસંગં ઉત્સૃજ્ય સત્સુ સજ્જેત બુદ્ધિમાન્ ।
સંતઃ એતસ્ય છિંદંતિ મનોવ્યાસંગમુક્તિભિઃ ॥ 26॥

સંતઃ અનપેક્ષાઃ મચ્ચિત્તાઃ પ્રશાંતાઃ સમદર્શિનઃ ।
નિર્મમાઃ નિરહંકારાઃ નિર્દ્વંદ્વાઃ નિષ્પરિગ્રહાઃ ॥ 27॥

તેષુ નિત્યં મહાભાગઃ મહાભાગેષુ મત્કથાઃ ।
સંભવંતિ હિતા નૄણાં જુષતાં પ્રપુનંતિ અઘમ્ ॥ 28॥

તાઃ યે શ્રુણ્વંતિ ગાયંતિ હિ અનુમોદંતિ ચ અદૃતાઃ ।
મત્પરાઃ શ્રદ્દધાનાઃ ચ ભક્તિં વિંદંતિ તે મયિ ॥ 29॥

ભક્તિં લબ્ધવતઃ સાધોઃ કિં અન્યત્ અવશિષ્યતે ।
મયિ અનંતગુણે બ્રહ્મણિ આનંદ અનુભવ આત્મનિ ॥ 30॥

યથા ઉપશ્રયમાણસ્ય ભગવંતં વિભાવસુમ્ ।
શીતં ભયં તમઃ અપિ એતિ સાધૂન્ સંસેવતઃ તથા ॥ 31॥

નિમજ્જ્ય ઉન્મજ્જ્યતાં ઘોરે ભવાબ્ધૌ પરમ અયનમ્ ।
સંતઃ બ્રહ્મવિદઃ શાંતાઃ નૌઃ દૃઢ ઇવ અપ્સુ મજ્જતામ્ ॥ 32॥

અન્નં હિ પ્રાણિનાં પ્રાણઃ આર્તાનાં શરણં તુ અહમ્ ।
ધર્મઃ વિત્તં નૃણાં પ્રેત્ય સંતઃ અર્વાક્ બિભ્યતઃ અરણમ્ ॥

33॥

સંતઃ દિશંતિ ચક્ષૂંષિ બહિઃ અર્કઃ સમુત્થિતઃ ।
દેવતાઃ બાંધવાઃ સંતઃ સંતઃ આત્મા અહં એવ ચ ॥ 34॥

વૈતસેનઃ તતઃ અપિ એવં ઉર્વશ્યા લોકનિઃસ્પૃહઃ ।
મુક્તસંગઃ મહીં એતાં આત્મારામઃ ચચાર હ ॥ 35॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
ઐલગીતં નામ ષડ્વિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 26॥

અથ સપ્તવિંશોઽધ્યાયઃ ।
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
ક્રિયાયોગં સમાચક્ષ્વ ભવત્ આરાધનં પ્રભો ।
યસ્માત્ ત્વાં યે યથા અર્ચંતિ સાત્વતાઃ સાત્વતર્ષભ ॥ 1॥

એતત્ વદંતિ મુનયઃ મુહુઃ નિઃશ્રેયસં નૃણામ્ ।
નારદઃ ભગવાન્ વ્યાસઃ આચાર્યઃ અંગિરસઃ સુતઃ ॥ 2॥

નિઃસૃતં તે મુખાંભોજાદ્યત્ આહ ભગવાન્ અજઃ ।
પુત્રેભ્યઃ ભૃગુમુખ્યેભ્યઃ દેવ્યૈ ચ ભગવાન્ ભવઃ ॥ 3॥

એતત્ વૈ સર્વવર્ણાનાં આશ્રમાણાં ચ સંમતમ્ ।
શ્રેયસાં ઉત્તમં મન્યે સ્ત્રીશૂદ્રાણાં ચ માનદ ॥ 4॥

એતત્ કમલપત્રાક્ષ કર્મબંધવિમોચનમ્ ।
ભક્તાય ચ અનુરક્તાય બ્રૂહિ વિશ્વેશ્વર ઈશ્વર ॥ 5॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
નહિ અંતઃ અનંતપારસ્ય કર્મકાંડસ્ય ચ ઉદ્ધવ ।
સંક્ષિપ્તં વર્ણયિષ્યામિ યથાવત્ અનુપૂર્વશઃ ॥ 6॥

વૈદિકઃ તાંત્રિકઃ મિશ્રઃ ઇતિ મે ત્રિવિધઃ મખઃ ।
ત્રયાણાં ઈપ્સિતેન એવ વિધિના માં સમર્ચયેત્ ॥ 7॥

યદા સ્વનિગમેન ઉક્તં દ્વિજત્વં પ્રાપ્ય પૂરુષઃ ।
યથા યજેત માં ભક્ત્યા શ્રદ્ધયા તત્ નિબોધ મે ॥ 8॥

અર્ચાયાં સ્થંડિલે અગ્નૌ વા સૂર્યે વા અપ્સુ હૃદિ દ્વિજઃ ।
દ્રવ્યેણ ભક્તિયુક્તઃ અર્ચેત્ સ્વગુરું માં અમાયયા ॥ 9॥

પૂર્વં સ્નાનં પ્રકુર્વીત ધૌતદંતઃ અંગશુદ્ધયે ।
ઉભયૈઃ અપિ ચ સ્નાનં મંત્રૈઃ મૃદ્ગ્રહણાદિના ॥ 10॥

સંધ્યા ઉપાસ્તિ આદિ કર્માણિ વેદેન અચોદિતાનિ મે ।
પૂજાં તૈઃ કલ્પયેત્ સમ્યક્ સંકલ્પઃ કર્મપાવનીમ્ ॥ 11॥

શૈલી દારુમયી લૌહી લેપ્યા લેખ્યા ચ સૈકતી ।
મનોમયી મણિમયી પ્રતિમા અષ્ટવિધા સ્મૃતા ॥ 12॥

ચલ અચલ ઇતિ દ્વિવિધા પ્રતિષ્ઠા જીવમંદિરમ્ ।
ઉદ્વાસ આવાહને ન સ્તઃ સ્થિરાયાં ઉદ્ધવ અર્ચને ॥ 13॥

અસ્થિરાયાં વિકલ્પઃ સ્યાત્ સ્થંડિલે તુ ભવેત્ દ્વયમ્ ।
સ્નપનં તુ અવિલેપ્યાયાં અન્યત્ર પરિમાર્જનમ્ ॥ 14॥

દ્રવ્યૈઃ પ્રસિદ્ધ્યૈઃ મત્ યાગઃ પ્રતિમાદિષુ અમાયિનઃ ।
ભક્તસ્ય ચ યથાલબ્ધૈઃ હૃદિ ભાવેન ચ એવ હિ ॥ 15॥

સ્નાન અલંકરણં પ્રેષ્ઠં અર્ચાયાં એવ તુ ઉદ્ધવ ।
સ્થંડિલે તત્ત્વવિન્યાસઃ વહ્નૌ આજ્યપ્લુતં હવિઃ ॥ 16॥

સૂર્યે ચ અભ્યર્હણં પ્રેષ્ઠં સલિલે સલિલ આદિભિઃ ।
શ્રદ્ધયા ઉપાહૃતં પ્રેષ્ઠં ભક્તેન મમ વારિ અપિ ॥ 17॥

ભૂર્યપિ અભક્ત ઉપહૃતં ન મે તોષાય કલ્પતે ।
ગંધઃ ધૂપઃ સુમનસઃ દીપઃ અન્ન આદ્ય ચ કિં પુનઃ ॥ 18॥

શુચિઃ સંભૃતસંભારઃ પ્રાક્ દર્ભૈઃ કલ્પિત આસનઃ ।
આસીનઃ પ્રાક્ ઉદક્ વા અર્ચેત્ અર્ચાયાં અથ સંમુખઃ ॥ 19॥

કૃતન્યાસઃ કૃતન્યાસાં મદર્ચાં પાણિના મૃજેત્ ।
કલશં પ્રોક્ષણીયં ચ યથાવત્ ઉપસાધયેત્ ॥ 20॥

તત્ અદ્ભિઃ દેવયજનં દ્રવ્યાણિ આત્માનં એવ ચ ।
પ્રોક્ષ્ય પાત્રાણિ ત્રીણિ અદ્ભિઃ તૈઃ તૈઃ દ્રવ્યૈઃ ચ સાધયેત્ ॥ 21॥

પાદ્ય અર્ઘ આચમનીયાર્થં ત્રીણિ પાત્રાણિ દૈશિકઃ ।
હૃદા શીર્ષ્ણા અથ શિખયા ગાયત્ર્યા ચ અભિમંત્રયેત્ ॥

22॥

પિંડે વાયુ અગ્નિ સંશુદ્ધે હૃત્પદ્મસ્થાં પરાં મમ ।
અણ્વીં જીવકલાં ધ્યાયેત્ નાદ અંતે સિદ્ધભાવિતામ્ ॥ 23॥

તયા આત્મભૂતયા પિંડે વ્યાપ્તે સંપૂજ્ય તન્મયઃ ।
આવાહ્ય અર્ચ આદિષુ સ્થાપ્ય ન્યસ્ત અંગં માં પ્રપૂજયેત્ ॥

24॥

પાદ્ય ઉપસ્પર્શ અર્હણ આદીન્ ઉપચારાન્ પ્રકલ્પયેત્ ।
ધર્માદિભિઃ ચ નવભિઃ કલ્પયિત્વા આસનં મમ ॥ 25॥

પદ્મં અષ્ટદલં તત્ર કર્ણિકાકેસર ઉજ્જ્વલમ્ ।
ઉભાભ્યાં વેદતંત્રાભ્યાં મહ્યં તુ ઉભયસિદ્ધયે ॥ 26॥

સુદર્શનં પાંચજન્યં ગદાસીષુધનુઃ હલાન્ ।
મુસલં કૌસ્તુભં માલાં શ્રીવત્સં ચ અનુપૂજયેત્ ॥ 27॥

નંદં સુનંદં ગરુડં પ્રચંડં ચંડં એવ ચ ।
મહાબલં બલં ચ એવ કુમુદં કુમુદેક્ષણમ્ ॥ 28॥

દુર્ગાં વિનાયકં વ્યાસં વિષ્વક્સેનં ગુરૂન્ સુરાન્ ।
સ્વે સ્વે સ્થાને તુ અભિમુખાન્ પૂજયેત્ પ્રોક્ષણ આદિભિઃ ॥ 29॥

ચંદન ઉશીર કર્પૂર કુંકુમ અગરુ વાસિતૈઃ ।
સલિલૈઃ સ્નાપયેત્ મંત્રૈઃ નિત્યદા વિભવે સતિ ॥ 30॥

સ્વર્ણઘર્મ અનુવાકેન મહાપુરુષવિદ્યયા ।
પૌરુષેણ અપિ સૂક્તેન સામભીઃ રાજનાદિભિઃ ॥ 31॥

વસ્ત્ર ઉપવીત આભરણ પત્ર સ્રક્ ગંધ લેપનૈઃ ।
અલંકુર્વીત સપ્રેમ મદ્ભક્તઃ માં યથા ઉચિતમ્ ॥ 32॥

પાદ્યં આચમનીયં ચ ગંધં સુમનસઃ અક્ષતાન્ ।
ધૂપ દીપ ઉપહાર્યાણિ દદ્યાત્ મે શ્રદ્ધયા અર્ચકઃ ॥ 33॥

ગુડપાયસસર્પીંષિ શષ્કુલિ આપૂપ મોદકાન્ ।
સંયાવ દધિ સૂપાં ચ નૈવેદ્યં સતિ કલ્પયેત્ ॥ 34॥

અભ્યંગ ઉન્મર્દન આદર્શ દંતધૌ અભિષેચનમ્ ।
અન્નદ્ય ગીત નૃત્યાદિ પર્વણિ સ્યુઃ ઉતાન્વહમ્ ॥ 35॥

વિધિના વિહિતે કુંડે મેખલાગર્તવેદિભિઃ ।
અગ્નિં આધાય પરિતઃ સમૂહેત્ પાણિના ઉદિતમ્ ॥ 36॥

પરિસ્તીર્ય અથ પર્યુક્ષેત્ અન્વાધાય યથાવિધિ ।
પ્રોક્ષણ્યા આસાદ્ય દ્રવ્યાણિ પ્રોક્ષ્યાગ્નૌ ભાવયેત મામ્ ॥ 37॥

તપ્તજાંબૂનદપ્રખ્યં શંખચક્રગદાંબુજૈઃ ।
લસત્ ચતુર્ભુજં શાંતં પદ્મકિંજલ્કવાસસમ્ ॥ 38॥

સ્ફુરત્ કિરીટ કટક કટિસૂત્રવર અંગદમ્ ।
શ્રીવત્સવક્ષસં ભ્રાજત્ કૌસ્તુભં વનમાલિનમ્ ॥ 39॥

ધ્યાયન્ અભ્યર્ચ્ય દારૂણિ હવિષા અભિઘૃતાનિ ચ ।
પ્રાસ્ય આજ્યભાગૌ આઘારૌ દત્ત્વા ચ આજ્યપ્લુતં હવિઃ ॥ 40॥

જુહુયાત્ મૂલમંત્રેણ ષોડશર્ચ અવદાનતઃ ।
ધર્માદિભ્યઃ યથાન્યાયં મંત્રૈઃ સ્વિષ્ટિકૃતં બુધઃ ॥ 41॥

અભ્યર્ચ્ય અથ નમસ્કૃત્ય પાર્ષદેભ્યઃ બલિં હરેત્ ।
મૂલમંત્રં જપેત્ બ્રહ્મ સ્મરન્ નારાયણ આત્મકમ્ ॥ 42॥

દત્ત્વા આચમનં ઉચ્છેષં વિષ્વક્સેનાય કલ્પયેત્ ।
મુખવાસં સુરભિમત્ તાંબૂલાદ્યં અથ અર્હયેત્ ॥ 42॥

ઉપગાયન્ ગૃણન્ નૃત્યન્ કર્માણિ અભિનયન્ મમ ।
મત્કથાઃ શ્રાવયન્ શ્રુણ્વન્ મુહૂર્તં ક્ષણિકઃ ભવેત્ ॥ 44।
સ્તવૈઃ ઉચ્ચાવચૈઃ સ્તોત્રૈઃ પૌરાણૈઃ પ્રકૃતૈઃ અપિ ।
સ્તુત્વા પ્રસીદ ભગવન્ ઇતિ વંદેત દંડવત્ ॥ 45॥

શિરઃ મત્ પાદયોઃ કૃત્વા બાહુભ્યાં ચ પરસ્પરમ્ ।
પ્રપન્નં પાહિ માં ઈશ ભીતં મૃત્યુગ્રહ અર્ણવાત્ ॥ 46॥

ઇતિ શેષાં મયા દત્તાં શિરસિ આધાય સાદરમ્ ।
ઉદ્વાસયેત્ ચેત્ ઉદ્વાસ્યં જ્યોતિઃ જ્યોતિષિ તત્ પુનઃ ॥ 47॥

અર્ચાદિષુ યદા યત્ર શ્રદ્ધા માં તત્ર ચ અર્ચયેત્ ।
સર્વભૂતેષુ આત્મનિ ચ સર્વ આત્મા અહં અવસ્થિતઃ ॥ 48॥

એવં ક્રિયાયોગપથૈઃ પુમાન્ વૈદિકતાંત્રિકૈઃ ।
અર્ચન્ ઉભયતઃ સિદ્ધિં મત્તઃ વિંદતિ અભીપ્સિતામ્ ॥ 49॥

મદર્ચાં સંપ્રતિષ્ઠાપ્ય મંદિરં કારયેત્ દૃઢમ્ ।
પુષ્પ ઉદ્યાનાનિ રમ્યાણિ પૂજા યાત્રા ઉત્સવ આશ્રિતાન્ ॥ 50॥

પૂજાદીનાં પ્રવાહાર્થં મહાપર્વસુ અથ અન્વહમ્ ।
ક્ષેત્રાપણપુરગ્રામાન્ દત્ત્વા મત્ સાર્ષ્ટિતાં ઇયાત્ ॥ 51॥

પ્રતિષ્ઠયા સાર્વભૌમંસદ્મના ભુવનત્રયમ્ ।
પૂજાદિના બ્રહ્મલોકં ત્રિભિઃ મત્ સામ્યતાં ઇયાત્ ॥ 52॥

માં એવ નૈરપેક્ષ્યેણ ભક્તિયોગેન વિંદતિ ।
ભક્તિયોગં સઃ લભતે એવં યઃ પૂજયેત મામ્ ॥ 53॥

યઃ સ્વદત્તાં પરૈઃ દત્તં હરેત સુરવિપ્રયોઃ ।
વૃત્તિં સઃ જાયતે વિડ્ભુક્ વર્ષાણાં અયુતાયુતમ્ ॥ 54॥

કર્તુઃ ચ સારથેઃ હેતોઃ અનુમોદિતુઃ એવ ચ ।
કર્મણાં ભાગિનઃ પ્રેત્ય ભૂયઃ ભૂયસિ તત્ફલમ્ ॥ 55॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
સપ્તવિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 27॥

અથ અષ્ટવિંશઃ અધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
પરસ્વભાવકર્માણિ ન પ્રશંસેત્ ન ગર્હયેત્ ।
વિશ્વં એકાત્મકં પશ્યન્ પ્રકૃત્યા પુરુષેણ ચ ॥ 1॥

પરસ્વભાવકર્માણિ યઃ પ્રશંસતિ નિંદતિ ।
સઃ આશુ ભ્રશ્યતે સ્વાર્થાત્ અસત્ય અભિનિવેશતઃ ॥ 2॥

તૈજસે નિદ્રયા આપન્ને પિંડસ્થઃ નષ્ટચેતનઃ ।
માયાં પ્રાપ્નોતિ મૃત્યું વા તદ્વત્ નાનાર્થદૃક્ પુમાન્ ॥ 3॥

કિં ભદ્રં કિં અભદ્રં વા દ્વૈતસ્ય અવસ્તુનઃ કિયત્ ।
વાચા ઉદિતં તત્ અનૃતં મનસા ધ્યાતં એવ ચ ॥ 4॥

છાયાપ્રત્યાહ્વયાભાસા હિ અસંતઃ અપિ અર્થકારિણઃ ।
એવં દેહાદયઃ ભાવાઃ યચ્છંતિ આમૃત્યુતઃ ભયમ્ ॥ 5॥

આત્મા એવ તત્ ઇદં વિશ્વં સૃજ્યતે સૃજતિ પ્રભુઃ ।
ત્રાયતે ત્રાતિ વિશ્વાત્મા હ્રિયતે હરતિ ઈશ્વરઃ ॥ 6॥

તસ્માત્ નહિ આત્મનઃ અન્યસ્માત્ અન્યઃ ભાવઃ નિરૂપિતઃ ।
નિરૂપિતેયં ત્રિવિધા નિર્મૂલા ભાતિઃ આત્મનિ ।
ઇદં ગુણમયં વિદ્ધિ ત્રિવિધં માયયા કૃતમ્ ॥ 7॥

એતત્ વિદ્વાન્ મદુદિતં જ્ઞાનવિજ્ઞાનનૈપુણમ્ ।
ન નિંદતિ ન ચ સ્તૌતિ લોકે ચરતિ સૂર્યવત્ ॥ 8॥

પ્રત્યક્ષેણ અનુમાનેન નિગમેન આત્મસંવિદા ।
આદિ અંતવત્ અસત્ જ્ઞાત્વા નિઃસંગઃ વિચરેત્ ઇહ ॥ 9॥

ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
ન એવ આત્મનઃ ન દેહસ્ય સંસૃતિઃ દ્રષ્ટૃદૃશ્યયોઃ ।
અનાત્મસ્વદૃશોઃ ઈશ કસ્ય સ્યાત્ ઉપલભ્યતે ॥ 10॥

આત્મા અવ્યયઃ અગુણઃ શુદ્ધઃ સ્વયંજ્યોતિઃ અનાવૃતઃ ।
અગ્નિવત્ દારુવત્ દેહઃ કસ્ય ઇહ સંસૃતિઃ ॥ 11॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
યાવત્ દેહ ઇંદ્રિય પ્રાણૈઃ આત્મનઃ સંનિકર્ષણમ્ ।
સંસારઃ ફલવાન્ તાવત્ અપાર્થઃ અપિ અવિવેકિનઃ ॥ 12॥

અર્થે હિ અવિદ્યમાને અપિ સંસૃતિઃ ન નિવર્તતે ।
ધ્યાયતઃ વિષયાન્ અસ્ય સ્વપ્ને અનર્થ આગમઃ યથા ॥ 13॥

યથા હિ અપ્રતિબુદ્ધસ્ય પ્રસ્વાપઃ બહુ અનર્થભૃત્ ।
સઃ એવ પ્રતિબુદ્ધસ્ય ન વૈ મોહાય કલ્પતે ॥ 14॥

શોક હર્ષ ભય ક્રોધ લોભ મોહ સ્પૃહાદયઃ ।
અહંકારસ્ય દૃશ્યંતે જન્મ મૃત્યુઃ ચ ન આત્મનઃ ॥ 15॥

દેહ ઇંદ્રિય પ્રાણ મનઃ અભિમાનઃ
જીવઃ અંતરાત્મા ગુણકર્મ મૂર્તિઃ ।
સૂત્રં મહાન્ ઇતિ ઉરુધા ઇવ ગીતઃ
સંસારઃ આધાવતિ કાલતંત્રઃ ॥ 16॥

અમૂલં એતત્ બહુરૂપ રૂપિતં
મનોવચઃપ્રાણશરીરકર્મ ।
જ્ઞાનાસિના ઉપાસનયા શિતેન
છિત્ત્વા મુનિઃ ગાં વિચરતિ અતૃષ્ણઃ ॥ 17॥

જ્ઞાનં વિવેકઃ નિગમઃ તપઃ ચ
પ્રત્યક્ષં ઐતિહ્યં અથ અનુમાનમ્ ।
આદિ અંતયોઃ અસ્ય યત્ એવ કેવલમ્
કાલઃ ચ હેતુઃ ચ તત્ એવ મધ્યે ॥ 18॥

યથા હિરણ્યં સ્વકૃતં પુરસ્તાત્
પશ્ચાત્ ચ સર્વસ્ય હિરણ્મયસ્ય ।
તત્ એવ મધ્યે વ્યવહાર્યમાણમ્
નાનાપદેશૈઃ અહં અસ્ય તદ્વત્ ॥ 19॥

વિજ્ઞાનં એતત્ ત્રિયવસ્તં અંગ
ગુણત્રયં કારણ કાર્ય કર્તૃ ।
સમન્વયેન વ્યતિરેકતઃ ચ
યેન એવ તુર્યેણ તત્ એવ સત્યમ્ ॥ 20॥

ન યત્ પુરસ્તાત્ ઉત યત્ ન પશ્ચાત્
મધ્યે ચ તત્ ન વ્યપદેશમાત્રમ્ ।
ભૂતં પ્રસિદ્ધં ચ પરેણ યદ્યત્
તત્ એવ તત્ સ્યાત્ ઇતિ મે મનીષા ॥ 21॥

અવિદ્યમાનઃ અપિ અવભાસતે યઃ
વૈકારિકઃ રાજસસર્ગઃ એષઃ ।
બ્રહ્મ સ્વયંજ્યોતિઃ અતઃ વિભાતિ
બ્રહ્મ ઇંદ્રિય અર્થ આત્મ વિકાર ચિત્રમ્ ॥ 22॥

એવં સ્ફુટં બ્રહ્મવિવેકહેતુભિઃ
પરાપવાદેન વિશારદેન ।
છિત્ત્વા આત્મસંદેહં ઉપારમેત
સ્વાનંદતુષ્ટઃ અખિલ કામુકેભ્યઃ ॥ 23॥

ન આત્મા વપુઃ પાર્થિવં ઇંદ્રિયાણિ
દેવાઃ હિ અસુઃ વાયુજલં હુતાશઃ ।
મનઃ અન્નમાત્રં ધિષણા ચ સત્ત્વમ્
અહંકૃતિઃ ખં ક્ષિતિઃ અર્થસામ્યમ્ ॥ 24॥

સમાહિતૈઃ કઃ કરણૈઃ ગુણાત્મભિઃ
ગુણઃ ભવેત્ મત્સુવિવિક્તધામ્નઃ ।
વિક્ષિપ્યમાણૈઃ ઉત કિં ન દૂષણમ્
ઘનૈઃ ઉપેતૈઃ વિગતૈઃ રવેઃ કિમ્ ॥ 25॥

યથા નભઃ વાયુ અનલ અંબુ ભૂ ગુણૈઃ
ગતાગતૈઃ વર્તુગુણૈઃ ન સજ્જતે ।
તથા અક્ષરં સત્ત્વ રજઃ તમઃ મલૈઃ
અહંમતેઃ સંસૃતિહેતુભિઃ પરમ્ ॥ 26॥

તથાપિ સંગઃ પરિવર્જનીયઃ
ગુણેષુ માયારચિતેષુ તાવત્ ।
મદ્ભક્તિયોગેન દૃઢેન યાવત્
રજઃ નિરસ્યેત મનઃકષાયઃ ॥ 27॥

યથા આમયઃ અસાધુ ચિકિત્સિતઃ નૃણામ્
પુનઃ પુનઃ સંતુદતિ પ્રરોહન્ ।
એવં મનઃ અપક્વ કષય કર્મ
કુયોગિનં વિધ્યતિ સર્વસંગમ્ ॥ 28॥

કુયોગિનઃ યે વિહિત અંતરાયૈઃ
મનુષ્યભૂતૈઃ ત્રિદશ ઉપસૃષ્ટૈઃ ।
તે પ્રાક્તન અભ્યાસબલેન ભૂયઃ
યુંજંતિ યોગં ન તુ કર્મતંત્રમ્ ॥ 29॥

કરોતિ કર્મ ક્રિયતે ચ જંતુઃ
કેનાપિ અસૌ ચોદિતઃ આનિપાતાત્ ।
ન તત્ર વિદ્વાન્પ્રકૃતૌ સ્થિતઃ અપિ
નિવૃત્ત તૃષ્ણઃ સ્વસુખ અનુભૂત્યા ॥ 30॥

તિષ્ઠંતં આસીનં ઉત વ્રજંતમ્
શયાનં ઉક્ષંતં અદંતં અન્નમ્ ।
સ્વભાવં અન્યત્ કિં અપિ ઇહમાનમ્
આત્માનં આત્મસ્થમતિઃ ન વેદ ॥ 31॥

યદિ સ્મ પશ્યતિ અસત્ ઇંદ્રિય અથ
નાના અનુમાનેન વિરુદ્ધં અન્યત્ ।
ન મન્યતે વસ્તુતયા મનીષી
સ્વાપ્નં યથા ઉત્થાય તિરોદધાનમ્ ॥ 32॥

પૂર્વં ગૃહીતં ગુણકર્મચિત્રમ્
અજ્ઞાનં આત્મનિ અવિવિક્તં અંગ ।
નિવર્તતે તત્ પુનઃ ઈક્ષયા એવ
ન ગૃહ્યતે ન અપિ વિસૃજ્ય આત્મા ॥ 33॥

યથા હિ ભાનોઃ ઉદયઃ નૃચક્ષુષામ્
તમઃ નિહન્યાત્ ન તુ સદ્વિધત્તે ।
એવં સમીક્ષા નિપુણા સતી મે
હન્યાત્ તમિસ્રં પુરુષસ્ય બુદ્ધેઃ ॥ 34॥

એષઃ સ્વયંજ્યોતિઃ અજઃ અપ્રમેયઃ
મહાનુભૂતિઃ સકલાનુભૂતિઃ ।
એકઃ અદ્વિતીયઃ વચસાં વિરામે
યેન ઈશિતા વાક્ અસવઃ ચરંતિ ॥ 35॥

એતાવાન્ આત્મસંમોહઃ યત્ વિકલ્પઃ તુ કેવલે ।
આત્મન્ નૃતે સ્વમાત્માનં અવલંબઃ ન યસ્ય હિ ॥36॥

યત્ નામ આકૃતિભિઃ ગ્રાહ્યં પંચવર્ણં અબાધિતમ્ ।
વ્યર્થેન અપિ અર્થવાદઃ અયં દ્વયં પંડિતમાનિનામ્ ॥ 37॥

યોગિનઃ અપક્વયોગસ્ય યુંજતઃ કાયઃ ઉત્થિતૈઃ ।
ઉપસર્ગૈઃ વિહન્યેત તત્ર અયં વિહિતઃ વિધિઃ ॥ 38॥

યોગધારણયા કાંશ્ચિત્ આસનૈઃ ધારણ અન્વિતૈઃ ।
તપોમંત્રૌષધૈઃ કાંશ્ચિત્ ઉપસર્ગાન્ વિનિર્દહેત્ ॥ 39॥

કાંશ્ચિત્ મમ અનુધ્યાનેન નામસંકીર્તન આદિભિઃ ।
યોગેશ્વર અનુવૃત્ત્યા વા હન્યાત્ અશુભદાન્ શનૈઃ ॥ 40॥

કેચિત્ દેહં ઇમં ધીરાઃ સુકલ્પં વયસિ સ્થિરમ્ ।
વિધાય વિવિધ ઉપાયૈઃ અથ યુંજંતિ સિદ્ધયે ॥ 41॥

ન હિ તત્ કુશલાત્ દૃત્યં તત્ આયાસઃ હિ અપાર્થકઃ ।
અંતવત્ત્વાત્ શરીરસ્ય ફલસ્ય ઇવ વનસ્પતેઃ ॥ 42॥

યોગં નિષેવતઃ નિત્યં કાયઃ ચેત્ કલ્પતાં ઇયાત્ ।
તત્ શ્રદ્દધ્યાત્ ન મતિમાન્ યોગં ઉત્સૃજ્ય મત્પરઃ ॥ 43॥

યોગચર્યાં ઇમાં યોગી વિચરન્ મત્ વ્યપાશ્રયઃ ।
ન અંતરાયૈઃ વિહન્યેત નિઃસ્પૃહઃ સ્વસુખાનુભૂઃ ॥ 44॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે ભગવદુદ્ધવસંવાદે
પરમાર્થનિર્ણયો નામ અષ્ટાવિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 28॥

અથ એકોનત્રિંશઃ અધ્યાયઃ ।
સુદુસ્તરાં ઇમાં મન્યે યોગચર્યાં અનાત્મનઃ ।
યથા અંજસા પુમાન્ સિહ્યેત્ તત્ મે બ્રૂહિ અંજસા અચ્યુત ॥ 1॥

પ્રાયશઃ પુંડરીકાક્ષ યુંજંતઃ યોગિનઃ મનઃ ।
વિષીદંતિ અસમાધાનાત્ મનોનિગ્રહકર્શિતાઃ ॥ 2॥

અથ અતઃ આનંદદુઘં પદાંબુજમ્
હંસાઃ શ્રયેરન્ અરવિંદલોચન ।
સુખં નુ વિશ્વેશ્વર યોગકર્મભિઃ
ત્વત્ માયયા અમી વિહતાઃ ન માનિનઃ ॥ 3॥

કિં ચિત્રં અચ્યુત તવ એતત્ અશેષબંધઃ
દાસેષુ અનન્યશરણેષુ યત્ આત્મ સાત્ત્વમ્ ।
યઃ અરોચયત્સહ મૃગૈઃ સ્વયં ઈશ્વરાણામ્
શ્રીમત્ કિરીટ તટ પીડિત પાદ પીઠઃ ॥ 4॥

તં ત્વા અખિલ આત્મદયિત ઈશ્વરં આશ્રિતાનામ્
સર્વ અર્થદં સ્વકૃતવિત્ વિસૃજેત કઃ નુ ।
કઃ વા ભજેત્ કિં અપિ વિસ્મૃતયે અનુ ભૂત્યૈ
કિં વા ભવેત્ ન તવ પાદરજોજુષાં નઃ ॥ 5॥

ન એવ ઉપયંતિ અપચિતિં કવયઃ તવ ઈશ
બ્રહ્માયુષા અપિ કૃતં ઋધમુદઃ સ્મરંતઃ ।
યઃ અંતર્બહિઃ તનુભૃતાં અશુભં વિધુન્વન્
આચાર્યચૈત્યવપુષા સ્વગતં વ્યનક્તિ ॥ 6॥

શ્રીશુકઃ ઉવાચ ।
ઇતિ ઉદ્ધવેન અતિ અનુરક્ત ચેતસા
પૃષ્ટઃ જગત્ક્રીડનકઃ સ્વશક્તિભિઃ ।
ગૃહીત મૂર્તિત્રયઃ ઈશ્વર ઈશ્વરઃ
જગાદ સપ્રેમ મનોહરસ્મિતઃ ॥ 7॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
હંત તે કથયિષ્યામિ મમ ધર્માન્ સુમંગલામ્ ।
યાન્ શ્રદ્ધયા આચરન્ મર્ત્યઃ મૃત્યું જયતિ દુર્જયમ્ ॥ 8॥

કુર્યાત્ સર્વાણિ કર્માણિ મદર્થં શનકૈઃ સ્મરન્ ।
મયિ અર્પિત મનઃ ચિત્તઃ મત્ ધર્મ આત્મમનોરતિઃ ॥ 9॥

દેશાન્ પુણ્યાન્ આશ્રયેત મદ્ભક્તૈઃ સાધુભિઃ શ્રિતાન્ ।
દેવ આસુર મનુષ્યેષુ મદ્ભક્ત આચરિતાનિ ચ ॥ 10॥

પૃથક્ સત્રેણ વા મહ્યં પર્વયાત્રા મહોત્સવાન્ ।
કારયેત્ ગીતનૃત્ય આદ્યૈઃ મહારાજ વિભૂતિભિઃ ॥ 11॥

માં એવ સર્વભૂતેષુ બહિઃ અંતઃ અપાવૃતમ્ ।
ઈક્ષેત આત્મનિ ચ આત્માનં યથા ખં અમલ આશયઃ ॥ 12॥

ઇતિ સર્વાણિ ભૂતાનિ મદ્ભાવેન મહાદ્યુતે ।
સભાજયન્ મન્યમાનઃ જ્ઞાનં કેવલં આશ્રિતઃ ॥ 13॥

બ્રાહ્મણે પુલ્કસે સ્તેને બ્રહ્મણ્યે અર્કે સ્ફુલિંગકે ।
અક્રૂરે ક્રૂરકે ચ એવ સમદૃક્ પંડિતઃ મતઃ ॥ 14॥

નરેષુ અભીક્ષ્ણં મદ્ભાવં પુંસઃ ભાવયતઃ અચિરાત્ ।
સ્પર્ધા અસૂયા તિરસ્કારાઃ સાહંકારાઃ વિયંતિ હિ ॥ 15॥

વિસૃજ્ય સ્મયમાનાન્ સ્વાન્ દૃશં વ્રીડાં ચ દૈહિકીમ્ ।
પ્રણમેત્ દંડવત્ ભૂમૌ આશ્વ ચાંડાલ ગો ખરમ્ ॥ 16॥

યાવત્ સર્વેષુ ભૂતેષુ મદ્ભાવઃ ન ઉપજાયતે ।
તાવત્ એવં ઉપાસીત વાઙ્ મન કાય વૃત્તિભિઃ ॥ 17॥

સર્વં બ્રહ્માત્મકં તસ્ય વિદ્યયા આત્મ મનીષયા ।
પરિપશ્યન્ ઉપરમેત્ સર્વતઃ મુક્ત સંશયઃ ॥ 18॥

અયં હિ સર્વકલ્પાનાં સધ્રીચીનઃ મતઃ મમ ।
મદ્ભાવઃ સર્વભૂતેષુ મનોવાક્કાયવૃત્તિભિઃ ॥ 19॥

ન હિ અંગ ઉપક્રમે ધ્વંસઃ મદ્ધર્મસ્ય ઉદ્ધવ અણુ અપિ ।
મયા વ્યવસિતઃ સમ્યક્ નિર્ગુણત્વાત્ અનાશિષઃ ॥ 20॥

યઃ યઃ મયિ પરે ધર્મઃ કલ્પ્યતે નિષ્ફલાય ચેત્ ।
તત્ આયાસઃ નિરર્થઃ સ્યાત્ ભયાદેઃ ઇવ સત્ત્મ ॥ 21॥

એષા બુદ્ધિમતાં બુદ્ધિઃ મનીષા ચ મનીષિણામ્ ।
યત્ સત્યં અનૃતેન ઇહ મર્ત્યેન આપ્નોતિ મા અમૃતમ્ ॥ 22॥

એષ તે અભિહિતઃ કૃત્સ્નઃ બ્રહ્મવાદસ્ય સંગ્રહઃ ।
સમાસવ્યાસવિધિના દેવાનાં અપિ દુર્ગમઃ ॥ 23॥

અભીક્ષ્ણશઃ તે ગદિતં જ્ઞાનં વિસ્પષ્ટયુક્તિમત્ ।
એતત્ વિજ્ઞાય મુચ્યેત પુરુષઃ નષ્ટસંશયઃ ॥ 24॥

સુવિવિક્તં તવ પ્રશ્નં મયા એતત્ અપિ ધારયેત્ ।
સનાતનં બ્રહ્મગુહ્યં પરં બ્રહ્મ અધિગચ્છતિ ॥ 25॥

યઃ એતત્ મમ ભક્તેષુ સંપ્રદદ્યાત્ સુપુષ્કલમ્ ।
તસ્ય અહં બ્રહ્મદાયસ્ય દદામિ આત્માનં આત્મના ॥ 26॥

યઃ એતત્ સમધીયીત પવિત્રં પરમં શુચિ ।
સઃ પૂયેત અહઃ અહઃ માં જ્ઞાનદીપેન દર્શયન્ ॥ 27॥

યઃ એતત્ શ્રદ્ધયા નિત્યં અવ્યગ્રઃ શ્રુણુયાત્ નરઃ ।
મયિ ભક્તિં પરાં કુર્વન્ કર્મભિઃ ન સઃ બધ્યતે ॥ 28॥

અપિ ઉદ્ધવ ત્વયા બ્રહ્મ સખે સમવધારિતમ્ ।
અપિ તે વિગતઃ મોહઃ શોકઃ ચ અસૌ મનોભવઃ ॥ 29॥

ન એતત્ ત્વયા દાંભિકાય નાસ્તિકાય શઠાય ચ ।
અશુશ્રૂષોઃ અભક્તાય દુર્વિનીતાય દીયતામ્ ॥ 30॥

એતૈઃ દોષૈઃ વિહીનાય બ્રહ્મણ્યાય પ્રિયાય ચ ।
સાધવે શુચયે બ્રૂયાત્ ભક્તિઃ સ્યાત્ શૂદ્ર યોષિતામ્ ॥ 31॥

ન એતત્ વિજ્ઞાય જિજ્ઞાસોઃ જ્ઞાતવ્યં અવશિષ્યતે ।
પીત્વા પીયૂષં અમૃતં પાતવ્યં ન અવશિષ્યતે ॥ 32॥

જ્ઞાને કર્મણિ યોગે ચ વાર્તાયાં દંડધારણે ।
યાવાન્ અર્થઃ નૃણાં તાત તાવાન્ તે અહં ચતુર્વિધઃ ॥ 33॥

મર્ત્યઃ યદા ત્યક્ત સમસ્તકર્મા
નિવેદિતાત્મા વિચિકીર્ષિતઃ મે ।
તદા અમૃતત્વં પ્રતિપદ્યમાનઃ
મયા આત્મભૂયાય ચ કલ્પતે વૈ ॥ 34॥

શ્રીશુકઃ ઉવાચ ।
સઃ એવં આદર્શિત યોગમાર્ગઃ
તદા ઉત્તમ શ્લોકવચઃ નિશમ્ય ।
બદ્ધ અંજલિઃ પ્રીતિ ઉપરુદ્ધ કંઠઃ
ન કિંચિત્ ઊચેઃ અશ્રુ પરિપ્લુત અક્ષઃ ॥ 35॥

વિષ્ટભ્ય ચિત્તં પ્રણય અવઘૂર્ણમ્
ધૈર્યેણ રાજન્ બહુ મન્યમાનઃ ।
કૃતાંજલિઃ પ્રાહ યદુપ્રવીરમ્
શીર્ષ્ણા સ્પૃશન્ તત્ ચરણ અરવિંદમ્ ॥ 36॥

ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
વિદ્રાવિતઃ મોહ મહા અંધકારઃ
યઃ આશ્રિતઃ મે તવ સન્નિધાનાત્ ।
વિભાવસોઃ કિં નુ સમીપગસ્ય
શીતં તમઃ ભીઃ પ્રભવંતિ અજ અદ્ય ॥ 37॥

પ્રત્યર્પિતઃ મે ભવતા અનુકંપિના
ભૃત્યાય વિજ્ઞાનમયઃ પ્રદીપઃ ।
હિત્વા કૃતજ્ઞઃ તવ પાદમૂલમ્
કઃ અન્યત્ સમીયાત્ શરણં ત્વદીયમ્ ॥ 38॥

વૃક્ણઃ ચ મે સુદૃઢઃ સ્નેહપાશઃ
દાશાર્હ વૃષ્ણિ અંધક સાત્વતેષુ ।
પ્રસારિતઃ સૃષ્ટિવિવૃદ્ધયે ત્વયા
સ્વમાયયા હિ આત્મ સુબોધ હેતિના ॥ 39॥

નમઃ અસ્તુ તે મહાયોગિન્ પ્રપન્નં અનુશાધિ મામ્ ।
યથા ત્વત્ ચરણ અંભોજે રતિઃ સ્યાત્ અનપાયિની ॥ 40॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
ગચ્છ ઉદ્ધવ મયા આદિષ્ટઃ બદરિ આખ્યં મમ આશ્રમમ્ ।
તત્ર મત્ પાદ તીર્થોદે સ્નાન ઉપસ્પર્શનૈઃ શુચિઃ ॥ 41॥

ઈક્ષયા અલકનંદાયા વિધૂત અશેષ કલ્મષઃ ।
વસાનઃ વલ્કલાનિ અંગ વન્યભુક્ સુખ નિઃસ્પૃહઃ ॥ 42॥

તિતિક્ષૌઃ દ્વંદ્વમાત્રાણાં સુશીલઃ સંયતેંદ્રિયઃ ।
શાંતઃ સમાહિતધિયા જ્ઞાનવિજ્ઞાનસંયુતઃ ॥ 43॥

મત્તઃ અનુશિક્ષિતં યત્ તે વિવિક્તમનુભાવયન્ ।
મયિ આવેશિત વાક્ ચિત્તઃ મદ્ધર્મ નિરતઃ ભવ ।
અતિવ્રજ્ય ગતીઃ તિસ્રઃ માં એષ્યસિ તતઃ પરમ્ ॥ 44॥

શ્રીશુકઃ ઉવાચ ।
સઃ એવં ઉક્તઃ હરિમેધસા ઉદ્ધવઃ
પ્રદક્ષિણં તં પરિસૃત્ય પાદયોઃ ।
શિરઃ નિધાય અશ્રુકલાભિઃ આર્દ્રધીઃ
ન્યષિંચત્ અદ્વંદ્વપરઃ અપિ ઉપક્રમે ॥ 45॥

સુદુસ્ત્યજ સ્નેહ વિયોગ કાતરઃ
ન શક્નુવન્ તં પરિહાતું આતુરઃ ।
કૃચ્છ્રં યયૌ મૂર્ધનિ ભર્તૃપાદુકે
બિભ્રન્ નમસ્કૃત્ય યયૌ પુનઃ પુનઃ ॥ 46॥

તતઃ તં અંતર્હૃદિ સંનિવેશ્ય
ગતઃ મહાભાગવતઃ વિશાલામ્ ।
યથા ઉપદિષ્ટાં જગત્ એકબંધુના
તતઃ સમાસ્થાય હરેઃ અગાત્ ગતિમ્ ॥ 47॥

યઃ એઅતત્ આનંદ સમુદ્ર સંભૃતમ્
જ્ઞાનામૃતં ભાગવતાય ભાષિતમ્ ।
કૃષ્ણેણ યોગેશ્વર સેવિતાંઘ્રિણા
સચ્છ્રદ્ધયા આસેવ્ય જગત્ વિમુચ્યતે ॥ 48॥

ભવભય અપહંતું જ્ઞાનવિજ્ઞાનસારમ્
નિગમકૃત્ ઉપજહે ભૃંગવત્ વેદસારમ્ ।
અમૃતં ઉદધિતઃ ચ અપાયયત્ ભૃત્યવર્ગાન્
પુરુષં ઋષભં આદ્યં કૃષ્ણસંજ્ઞં નતઃ અસ્મિ ॥ 49॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે ભગવદુદ્ધવસંવાદે
પરમાર્થપ્રાપ્તિસુગમોપાયકથનોદ્ધવબદરિકાશ્રમપ્રવેશો
નામ એકોનત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 29॥

અથ ત્રિંશઃ અધ્યાયઃ ।
રાજા ઉવાચ ।
તતઃ મહાભાગવતે ઉદ્ધવે નિર્ગતે વનમ્ ।
દ્વારવત્યાં કિં અકરોત્ ભગવાન્ ભૂતભાવનઃ ॥ 1॥

બ્રહ્મશાપ ઉપસંસૃષ્ટે સ્વકુલે યાદવર્ષભઃ ।
પ્રેયસીં સર્વનેત્રાણાં તનું સઃ કથં અત્યજત્ ॥ 2॥

પ્રત્યાક્રષ્ટું નયનં અબલા યત્ર લગ્નં ન શેકુઃ
કર્ણાવિષ્ટં ન સરતિ તતઃ યત્ સતાં આત્મલગ્નમ્ ।
યત્ શ્રીઃ વાચાં જનયતિ રતિં કિં નુ માનં કવીનામ્
દૃષ્ટ્વા જિષ્ણોઃ યુધિ રથગતં યત્ ચ તત્ સામ્યમ્
ઈયુઃ ॥ 3॥

ઋષિઃ ઉવાચ ।
દિવિ ભુવિ અંતરિક્ષે ચ મહોત્પાતાન્ સમુત્થિતાન્ ।
દૃષ્ટ્વા આસીનાન્ સુધર્માયાં કૃષ્ણઃ પ્રાહ યદૂન્ ઇદમ્ ॥ 4॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
એતે ઘોરાઃ મહોત્પાતાઃ દ્વાર્વત્યાં યમકેતવઃ ।
મુહૂર્તં અપિ ન સ્થેયં અત્ર નઃ યદુપુંગવાઃ ॥ 5॥

સ્ત્રિયઃ બાલાઃ ચ વૃદ્ધાઃ ચ શંખોદ્ધારં વ્રજંત્વિતઃ ।
વયં પ્રભાસં યાસ્યામઃ યત્ર પ્રત્યક્ સરસ્વતી ॥ 6॥

તત્ર અભિષિચ્ય શુચય ઉપોષ્ય સુસમાહિતાઃ ।
દેવતાઃ પૂજયિષ્યામઃ સ્નપન આલેપન અર્હણૈઃ ॥7॥

બ્રાહ્મણાન્ તુ મહાભાગાન્ કૃતસ્વસ્ત્યયના વયમ્ ।
ગો ભૂ હિરણ્ય વાસોભિઃ ગજ અશ્વરથ વેશ્મભિઃ ॥ 8॥

વિધિઃ એષઃ હિ અરિષ્ટઘ્નઃ મંગલ આયનં ઉત્તમમ્ ।
દેવ દ્વિજ ગવાં પૂજા ભૂતેષુ પરમઃ ભવઃ ॥ 9॥

ઇતિ સર્વે સમાકર્ણ્ય યદુવૃદ્ધાઃ મધુદ્વિષઃ ।
તથા ઇતિ નૌભિઃ ઉત્તીર્ય પ્રભાસં પ્રયયૂ રથૈઃ ॥ 10॥

તસ્મિન્ ભગવતા આદિષ્ટં યદુદેવેન યાદવા ।
ચક્રુઃ પરભયા ભક્ત્યા સર્વશ્રેય ઉપબૃંહિતમ્ ॥ 11॥

તતઃ તસ્મિન્ મહાપાનં પપુઃ મૈરેયકં મધુ ।
દિષ્ટ વિભ્રંશિત ધિયઃ યત્ દ્રવૈઃ ભ્રશ્યતે મતિઃ ॥ 12॥

મહાપાન અભિમત્તાનાં વીરાણાં દૃપ્તચેતસામ્ ।
કૃષ્ણમાયા વિમૂઢાનાં સંઘર્ષઃ સુમહાન્ અભૂત્ ॥ 13॥

યુયુધુઃ ક્રોધસંરબ્ધા વેલાયાં આતતાયિનઃ ।
ધનુભિઃ અસિભિઃ મલ્લૈઃ ગદાભિઃ તાં અરર્ષ્ટિભિઃ ॥ 14॥

પતત્પતાકૈ રથકુંજરાદિભિઃ
ખર ઉષ્ટ્ર ગોભિઃ મહિષૈઃ નરૈઃ અપિ ।
મિથઃ સમેત્ય અશ્વતરૈઃ સુદુર્મદા
ન્યહન્ શરર્દદ્ભિઃ ઇવ દ્વિપા વને ॥ 15॥

પ્રદ્યુમ્ન સાંબૌ યુધિ રૂઢમત્સરૌ
અક્રૂર ભોજૌ અનિરુદ્ધ સાત્યકી ।
સુભદ્ર સંગ્રામજિતૌ સુદારુણૌ
ગદૌ સુમિત્રા સુરથૌ સમીયતુઃ ॥ 16॥

અન્યે ચ યે વૈ નિશઠ ઉલ્મુક આદયઃ
સહસ્રજિત્ શતજિત્ ભાનુ મુખ્યાઃ ।
અન્યોન્યં આસાદ્ય મદાંધકારિતા
જઘ્નુઃ મુકુંદેન વિમોહિતા ભૃશમ્ ॥ 17॥

દાશાર્હ વૃષ્ણિ અંધક ભોજ સાત્વતા
મધુ અર્બુદા માથુરશૂરસેનાઃ ।
વિસર્જનાઃ કુકુરાઃ કુંતયઃ ચ
મિથઃ તતઃ તે અથ વિસૃજ્ય સૌહૃદમ્ ॥ 18॥

પુત્રાઃ અયુધ્યન્ પિતૃભિઃ ભ્રાતૃભિઃ ચ
સ્વસ્ત્રીય દૌહિત્ર પિતૃવ્યમાતુલૈઃ ।
મિત્રાણિ મિત્રૈઃ સુહૃદઃ સુહૃદ્ભિઃ
જ્ઞાતીંસ્ત્વહન્ જ્ઞાતયઃ એવ મૂઢાઃ ॥ 19॥

શરેષુ ક્ષીયમાણેષુ ભજ્યમાનેષુ ધન્વસુ ।
શસ્ત્રેષુ ક્ષીયમાણેષુ મુષ્ટિભિઃ જહ્રુઃ એરકાઃ ॥ 20॥

તાઃ વજ્રકલ્પાઃ હિ અભવન્ પરિઘાઃ મુષ્ટિનાઃ ભૃતાઃ ।
જઘ્નુઃ દ્વિષઃ તૈઃ કૃષ્ણેન વાર્યમાણાઃ તુ તં ચ તે ॥ 21॥

પ્રત્યનીકં મન્યમાનાઃ બલભદ્રં ચ મોહિતાઃ ।
હંતું કૃતધિયઃ રાજન્ આપન્નાઃ આતતાયિનઃ ॥ 22॥

અથ તૌ અપિ સંક્રુદ્ધૌ ઉદ્યમ્ય કુરુનંદન ।
એરકા મુષ્ટિ પરિઘૌ જરંતૌ જઘ્નતુઃ યુધિ ॥ 23॥

બ્રહ્મશાપ ઉપસૃષ્ટાનાં કૃષ્ણમાયાવૃત આત્મનામ્ ।
સ્પર્ધાક્રોધઃ ક્ષયં નિન્યે વૈણવઃ અગ્નિઃ યથા વનમ્ ॥ 24॥

એવં નષ્ટેષુ સર્વેષુ કુલેષુ સ્વેષુ કેશવઃ ।
અવતારિતઃ ભુવઃ ભારઃ ઇતિ મેને અવશેષિતઃ ॥ 25॥

રામઃ સમુદ્રવેલાયાં યોગં આસ્થાય પૌરુષમ્ ।
તત્ ત્યાજ લોકં માનુષ્યં સંયોજ્ય આત્માનં આત્મનિ ॥ 26॥

રામનિર્યાણં આલોક્ય ભગવાન્ દેવકીસુતઃ ।
નિષસાદ ધરોપસ્થે તૂષ્ણીં આસાદ્ય પિપ્પલમ્ ॥ 27॥

બિભ્રત્ ચતુર્ભુજં રૂપં ભ્રાજિષ્ણુ પ્રભયા સ્વયા ।
દિશઃ વિતિમારાઃ કુર્વન્ વિધૂમઃ ઇવ પાવકઃ ॥ 28॥

શ્રીવત્સાંકં ઘનશ્યામં તપ્ત હાટક વર્ચસમ્ ।
કૌશેય અંબર યુગ્મેન પરિવીતં સુમંગલમ્ ॥ 29॥

સુંદર સ્મિત વક્ત્ર અબ્જં નીલ કુંતલ મંડિતમ્ ।
પુંડરીક અભિરામાક્ષં સ્ફુરન્ મકર કુંડલમ્ ॥ 30॥

કટિસૂત્ર બ્રહ્મસૂત્ર કિરીટ કટક અંગદૈઃ ।
હાર નૂપુર મુદ્રાભિઃ કૌસ્તુભેન વિરાજિતમ્ ॥ 31॥

વનમાલા પરીતાંગં મૂર્તિમદ્ભિઃ નિજ આયુધૈઃ ।
કૃત્વા ઉરૌ દક્ષિણે પાદં આસીનં પંકજ અરુણમ્ ॥ 32॥

મુસલૌ અશેષાયઃ ખંડકૃતેષુઃ લુબ્ધકઃ જરાઃ ।
મૃગાસ્ય આકારં તત્ ચરણં વિવ્યાધ મૃગશંકયા ॥ 33॥

ચતુર્ભુજં તં પુરુષં દૃષ્ટ્વા સઃ કૃત કિલ્બિષઃ ।
ભીતઃ પપાત શિરસા પાદયોઃ અસુરદ્વિષઃ ॥ 34॥

અજાનતા કૃતં ઇદં પાપેન મધુસૂદન ।
ક્ષંતું અર્હસિ પાપસ્ય ઉત્તમશ્લોકઃ મે અનઘ ॥ 35॥

યસ્ય અનુસ્મરણં નૄણાં અજ્ઞાન ધ્વાંત નાશનમ્ ।
વદંતિ તસ્ય તે વિષ્ણો મયા અસાધુ કૃતં પ્રભો ॥ 36॥

તત્ મા આશુ જહિ વૈકુંઠ પાપ્માનં મૃગ લુબ્ધકમ્ ।
યથા પુનઃ અહં તુ એવં ન કુર્યાં સત્ અતિક્રમમ્ ॥ 37॥

યસ્ય આત્મ યોગ રચિતં ન વિદુઃ વિરિંચઃ
રુદ્ર આદયઃ અસ્ય તનયાઃ પતયઃ ગિરાં યે ।
ત્વત્ માયયા પિહિત દૃષ્ટયઃ એતત્ અંજઃ
કિં તસ્ય તે વયં અસત્ ગતયઃ ગૃણીમઃ ॥ 38॥

શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
મા ભૈઃ જરે ત્વં ઉત્તિષ્ઠ કામઃ એષઃ કૃતઃ હિ મે ।
યાહિ ત્વં મત્ અનુજ્ઞાતઃ સ્વર્ગં સુકૃતિનાં પદમ્ ॥ 39॥

ઇતિ આદિષ્ટઃ ભગવતા કૃષ્ણેન ઇચ્છા શરીરિણા ।
ત્રિઃ પરિક્રમ્ય તં નત્વા વિમાનેન દિવં યયૌ ॥ 40॥

દારુકઃ કૃષ્ણપદવીં અન્વિચ્છન્ અધિગમ્યતામ્ ।
વાયું તુલસિકામોદં આઘ્રાય અભિમુખં યયૌ ॥ 41॥

તં તત્ર તિગ્મદ્યુભિઃ આયુધૈઃ વૃતમ્
હિ અશ્વત્થમૂલે કૃતકેતનં પતિમ્ ।
સ્નેહપ્લુતાત્મા નિપપાત પાદયો
રથાત્ અવપ્લુત્ય સબાષ્પલોચનઃ ॥ 42॥

અપશ્યતઃ ત્વત્ ચરણ અંબુજં પ્રભો
દૃષ્ટિઃ પ્રણષ્ટા તમસિ પ્રવિષ્ટા ।
દિશઃ ન જાને ન લભે ચ શાંતિમ્
યથા નિશાયં ઉડુપે પ્રણષ્ટે ॥ 43॥

ઇતિ બ્રુવતે સૂતે વૈ રથઃ ગરુડલાંછનઃ ।
ખં ઉત્પપાત રાજેંદ્ર સાશ્વધ્વજઃ ઉદીક્ષતઃ ॥ 44॥

તં અન્વગચ્છન્ દિવ્યાનિ વિષ્ણુપ્રહરણાનિ ચ ।
તેન અતિ વિસ્મિત આત્માનં સૂતં આહ જનાર્દનઃ ॥ 45॥

ગચ્છ દ્વારવતીં સૂત જ્ઞાતીનાં નિધનં મિથઃ ।
સંકર્ષણસ્ય નિર્યાણં બંધુભ્યઃ બ્રૂહિ મત્ દશામ્ ॥ 46॥

દ્વારકાયાં ચ ન સ્થેયં ભવદ્ભિઃ ચ સ્વબંધુભિઃ ।
મયા ત્યક્તાં યદુપુરીં સમુદ્રઃ પ્લાવયિષ્યતિ ॥ 47॥

સ્વં સ્વં પરિગ્રહં સર્વે આદાય પિતરૌ ચ નઃ ।
અર્જુનેન આવિતાઃ સર્વ ઇંદ્રપ્રસ્થં ગમિષ્યથ ॥ 48॥

ત્વં તુ મત્ ધર્મં આસ્થાય જ્ઞાનનિષ્ઠઃ ઉપેક્ષકઃ ।
મન્માયા રચનાં એતાં વિજ્ઞાય ઉપશમં વ્રજ ॥ 49॥

ઇતિ ઉક્તઃ તં પરિક્રમ્ય નમસ્કૃત્ય પુનઃ પુનઃ ।
તત્ પાદૌ શીર્ષ્ણિ ઉપાધાય દુર્મનાઃ પ્રયયૌ પુરીમ્ ॥ 50॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે યદુકુલસંક્ષયો નામ
ત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 30॥

અથ એકત્રિંશઃ અધ્યાયઃ ।
શ્રીશુકઃ ઉવાચ ।
અથ તત્ર આગમત્ બ્રહ્મા ભવાન્યા ચ સમં ભવઃ ।
મહેંદ્રપ્રમુખાઃ દેવાઃ મુનયઃ સપ્રજેશ્વરાઃ ॥ 1॥

પિતરઃ સિદ્ધગંધર્વાઃ વિદ્યાધર મહોરગાઃ ।
ચારણાઃ યક્ષરક્ષાંસિ કિંનર અપ્સરસઃ દ્વિજાઃ ॥ 2॥

દ્રષ્ટુકામાઃ ભગવતઃ નિર્વાણં પરમ ઉત્સુકાઃ ।
ગાયંતઃ ચ ગૃણંતઃ ચ શૌરેઃ કર્માણિ જન્મ ચ ॥ 3॥

વવર્ષુઃ પુષ્પવર્ષાણિ વિમાન આવલિભિઃ નભઃ ।
કુર્વંતઃ સંકુલં રાજન્ ભક્ત્યા પરમયા યુતાઃ ॥ 4॥

ભગવાન્ પિતામહં વીક્ષ્ય વિભૂતિઃ આત્મનઃ વિભુઃ ।
સંયોજ્ય આત્મનિ ચ આત્માનં પદ્મનેત્રે ન્યમીલયત્ ॥ 5॥

લોકાભિરામાં સ્વતનું ધારણા ધ્યાન મંગલમ્ ।
યોગધારણયા આગ્નેય્યા અદગ્ધ્વા ધામ આવિશત્ સ્વકમ્ ॥ 6॥

દિવિ દુંદુભયઃ નેદુઃ પેતુઃ સુમનઃ ચ ખાત્ ।
સત્યં ધર્મઃ ધૃતિઃ ભૂમેઃ કીર્તિઃ શ્રીઃ ચ અનુ તં વયુઃ ॥ 7॥

દેવ આદયઃ બ્રહ્મમુખ્યાઃ ન વિશંતં સ્વધામનિ ।
અવિજ્ઞાતગતિં કૃષ્ણં દદૃશુઃ ચ અતિવિસ્મિતાઃ ॥ 8॥

સૌદામન્યાઃ યથા આકાશે યાંત્યાઃ હિત્વા અભ્રમંડલમ્ ।
ગતિઃ ન લક્ષ્યતે મર્ત્યૈઃ તથા કૃષ્ણસ્ય દૈવતૈઃ ॥ 9॥

બ્રહ્મ રુદ્ર આદયઃ તે તુ દૃષ્ટ્વા યોગગતિં હરેઃ ।
વિસ્મિતાઃ તાં પ્રશંસંતઃ સ્વં સ્વં લોકં યયુઃ તદા ॥ 10॥

રાજન્ પરસ્ય તનુભૃત્ જનનાપ્યયેહા
માયાવિડંબનં અવેહિ યથા નટસ્ય ।
સૃષ્ટ્વા આત્મના ઇદં અનુવિશ્ય વિહૃત્ય ચ અંતે
સંહૃત્ય ચ આત્મ મહિના ઉપરતઃ સઃ આસ્તે ॥ 11॥

મર્ત્યેન યઃ ગુરુસુતં યમલોકનીતમ્
ત્વાં ચ આનયત્ શરણદઃ પરમ અસ્ત્ર દગ્ધમ્ ।
જિગ્યે અંતક અંતકં અપિ ઈશં અસૌ અવનીશઃ
કિં સ્વાવને સ્વરનયન્ મૃગયું સદેહમ્ ॥ 12॥

તથા અપિ અશેશા સ્થિતિ સંભવ અપિ
અયેષુ અનન્ય હેતુઃ યત્ અશેષ શક્તિધૃક્ ।
ન ઇચ્છત્ પ્રણેતું વપુઃ અત્ર શેષિતમ્
મર્ત્યેન કિં સ્વસ્થગતિં પ્રદર્શયન્ ॥ 13॥

યઃ એતાં પ્રાતઃ ઉત્થાય કૃષ્ણસ્ય પદવીં પરામ્ ।
પ્રયતઃ કીર્તયેત્ ભક્ત્યા તાં એવ આપ્નોતિ અનુત્તમામ્ ॥ 14॥

દારુકઃ દ્વારકાં એત્ય વસુદેવ ઉગ્રસેનયોઃ ।
પતિત્વા ચરણાવસ્રૈઃ ન્યષિંચત્ કૃષ્ણવિચ્યુતઃ ॥ 15॥

કથયામાસ નિધનં વૃષ્ણીનાં કૃત્સ્નશઃ નૃપ ।
તત્ શ્રુત્વા ઉદ્વિગ્ન હૃદયાઃ જનાઃ શોક વિમૂર્ચ્છિતાઃ ॥ 16॥

તત્ર સ્મ ત્વરિતા જગ્મુઃ કૃષ્ણ વિશ્લેષ વિહ્વલાઃ ।
વ્યસવાઃ શેરતે યત્ર જ્ઞાતયઃ ઘ્નંતઃ આનનમ્ ॥ 17॥

દેવકી રોહિણી ચ એવ વસુદેવઃ તથા સુતૌ ।
કૃષ્ણ રામ અવપશ્યંતઃ શોક આર્તાઃ વિજહુઃ સ્મૃતિમ્ ॥ 18॥

પ્રાણાન્ ચ વિજહુઃ તત્ર ભગવત્ વિરહ આતુરાઃ ।
ઉપગુહ્ય પતીન્ તાત ચિતાં આરુરુહુઃ સ્ત્રિયઃ ॥ 19॥

રામપત્ન્યઃ ચ તત્ દેહં ઉપગુહ્ય અગ્નિં આવિશન્ ।
વસુદેવપત્ન્યઃ તત્ ગાત્રં પ્રદ્યુમ્ન આદીન્ હરેઃ સ્નુષાઃ ।
કૃષ્ણપત્ન્યઃ આવિશન્ અગ્નિં રુક્મિણિ આદ્યાઃ તદાત્મિકાઃ ॥ 20॥

અર્જુનઃ પ્રેયસઃ સખ્યુઃ કૃષ્ણસ્ય વિરહ આતુરઃ ।
આત્માનં સાંત્વયામાસ કૃષ્ણગીતૈઃ સદુક્તિભિઃ ॥ 21॥

બંધૂનાં નષ્ટગોત્રાણાં અર્જુનઃ સાંપરાયિકમ્ ।
હતાનાં કારયામાસ યથાવત્ અનુપૂર્વશઃ ॥ 22॥

દ્વારકાં હરિણા ત્યક્તા સમુદ્રઃ અપ્લાવયત્ ક્ષણાત્ ।
વર્જયિત્વા મહારાજ શ્રીમત્ ભગવત્ આલયમ્ ॥ 23॥

નિત્યં સંનિહિતઃ તત્ર ભગવાન્ મધુસૂદનઃ ।
સ્મૃત્યા અશેષા અશુભહરં સર્વ મંગલં અમંગલમ્ ॥ 24॥

સ્ત્રી બાલ વૃદ્ધાન્ આદાય હતશેષાન્ ધનંજયઃ ।
ઇંદ્રપ્રસ્થં સમાવેશ્ય વજ્ર તત્ર અભ્યષેચયત્ ॥ 25॥

શ્રુત્વા સુહૃત્ વધં રાજન્ અર્જુનાત્ તે પિતામહાઃ ।
ત્વાં તુ વંશધરં કૃત્વા જગ્મુઃ સર્વે મહાપથમ્ ॥ 26॥

યઃ એતત્ દેવદેવસ્ય વિષ્ણોઃ કર્માણિ જન્મ ચ ।
કીર્તયેત્ શ્રદ્ધયા મર્ત્યઃ સર્વપાપૈઃ પ્રમુચ્યતે ॥ 27॥

ઇત્થં હરેઃ ભગવતઃ રુચિર અવતાર
વીર્યાણિ બાલચરિતાનિ ચ શંતમાનિ ।
અન્યત્ર ચ ઇહ ચ શ્રુતાનિ ગૃણન્ મનુષ્યઃ
ભક્તિં પરાં પરમહંસગતૌ લભેત ॥ 28॥

ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે મૌસલોપાખ્યાનં નામ
એકત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 31॥

॥ ઇતિ ઉદ્ધવગીતા નામ એકાદશસ્કંધઃ સમાપ્તઃ ॥