અથ તૃતીયોઽધ્યાયઃ ।
પરસ્ય વિષ્ણોઃ ઈશસ્ય માયિનામ અપિ મોહિનીમ્ ।
માયાં વેદિતું ઇચ્છામઃ ભગવંતઃ બ્રુવંતુ નઃ ॥ 1॥
ન અનુતૃપ્યે જુષન્ યુષ્મત્ વચઃ હરિકથા અમૃતમ્ ।
સંસારતાપનિઃતપ્તઃ મર્ત્યઃ તત્ તાપ ભેષજમ્ ॥ 2॥
અંતરિક્ષઃ ઉવાચ ।
એભિઃ ભૂતાનિ ભૂતાત્મા મહાભૂતૈઃ મહાભુજ ।
સસર્જોત્ ચ અવચાનિ આદ્યઃ સ્વમાત્રપ્રસિદ્ધયે ॥ 3॥
એવં સૃષ્ટાનિ ભૂતાનિ પ્રવિષ્ટઃ પંચધાતુભિઃ ।
એકધા દશધા આત્માનં વિભજન્ જુષતે ગુણાન્ ॥ 4॥
ગુણૈઃ ગુણાન્ સઃ ભુંજાનઃ આત્મપ્રદ્યોદિતૈઃ પ્રભુઃ ।
મન્યમાનઃ ઇદં સૃષ્ટં આત્માનં ઇહ સજ્જતે ॥ 5॥
કર્માણિ કર્મભિઃ કુર્વન્ સનિમિત્તાનિ દેહભૃત્ ।
તત્ તત્ કર્મફલં ગૃહ્ણન્ ભ્રમતિ ઇહ સુખૈતરમ્ ॥ 6॥
ઇત્થં કર્મગતીઃ ગચ્છન્ બહ્વભદ્રવહાઃ પુમાન્ ।
આભૂતસંપ્લવાત્ સર્ગપ્રલયૌ અશ્નુતે અવશઃ ॥ 7॥
ધાતુ ઉપપ્લવઃ આસન્ને વ્યક્તં દ્રવ્યગુણાત્મકમ્ ।
અનાદિનિધનઃ કાલઃ હિ અવ્યક્તાય અપકર્ષતિ ॥ 8॥
શતવર્ષાઃ હિ અનાવૃષ્ટિઃ ભવિષ્યતિ ઉલ્બણા ભુવિ ।
તત્ કાલ ઉપચિત ઉષ્ણ અર્કઃ લોકાન્ ત્રીન્ પ્રતપિષ્યતિ ॥9॥
પાતાલતલં આરભ્ય સંકર્ષણમુખ અનલઃ ।
દહન્ ઊર્ધ્વશિખઃ વિષ્વક્ વર્ધતે વાયુના ઈરિતઃ ॥ 10॥
સાંવર્તકઃ મેઘગણઃ વર્ષતિ સ્મ શતં સમાઃ ।
ધારાભિઃ હસ્તિહસ્તાભિઃ લીયતે સલિલે વિરાટ્ ॥ 11॥
તતઃ વિરાજં ઉત્સૃજ્ય વૈરાજઃ પુરુષઃ નૃપ ।
અવ્યક્તં વિશતે સૂક્ષ્મં નિરિંધનઃ ઇવ અનલઃ ॥ 12॥
વાયુના હૃતગંધા ભૂઃ સલિલત્વાય કલ્પતે ।
સલિલં તત્ ધૃતરસં જ્યોતિષ્ટ્વાય ઉપકલ્પતે ॥ 13॥
હૃતરૂપં તુ તમસા વાયૌ જ્યોતિઃ પ્રલીયતે ।
હૃતસ્પર્શઃ અવકાશેન વાયુઃ નભસિ લીયતે ।
કાલાત્મના હૃતગુણં નવઃ આત્મનિ લીયતે ॥ 14॥
ઇંદ્રિયાણિ મનઃ બુદ્ધિઃ સહ વૈકારિકૈઃ નૃપ ।
પ્રવિશંતિ હિ અહંકારં સ્વગુણૈઃ અહં આત્મનિ ॥ 15॥
એષા માયા ભગવતઃ સર્ગસ્થિતિ અંતકારિણી ।
ત્રિવર્ણા વર્ણિતા અસ્માભિઃ કિં ભૂયઃ શ્રોતું ઇચ્છસિ ॥ 16॥
રાજા ઉવાચ ।
યથા એતાં ઐશ્વરીં માયાં દુસ્તરાં અકૃતાત્મભિઃ ।
તરંતિ અંજઃ સ્થૂલધિયઃ મહર્ષઃ ઇદં ઉચ્યતામ્ ॥ 17॥
પ્રબુદ્ધઃ ઉવાચ ।
કર્માણિ આરભમાણાનાં દુઃખહત્યૈ સુખાય ચ ।
પશ્યેત્ પાકવિપર્યાસં મિથુનીચારિણાં નૃણામ્ ॥ 18॥
નિત્યાર્તિદેન વિત્તેન દુર્લભેન આત્મમૃત્યુના ।
ગૃહ અપત્યાપ્તપશુભિઃ કા પ્રીતિઃ સાધિતૈઃ ચલૈઃ ॥
19॥
એવં લોકં પરં વિદ્યાત્ નશ્વરં કર્મનિર્મિતમ્ ।
સતુલ્ય અતિશય ધ્વંસં યથા મંડલવર્તિનામ્ ॥ 20॥
તસ્માત્ ગુરું પ્રપદ્યેત જિજ્ઞાસુઃ શ્રેયઃ ઉત્તમમ્ ।
શાબ્દે પરે ચ નિષ્ણાતં બ્રહ્મણિ ઉપશમાશ્રયમ્ ॥ 21॥
તત્ર ભાગવતાન્ ધર્માન્ શિક્ષેત્ ગુરુઆત્મદૈવતઃ ।
અમાયયા અનુવૃત્યા યૈઃ તુષ્યેત્ આત્મા આત્મદઃ હરિઃ ॥ 22॥
સર્વતઃ મનસઃ અસંગં આદૌ સંગં ચ સાધુષુ ।
દયાં મૈત્રીં પ્રશ્રયં ચ ભૂતેષુ અદ્ધા યથા ઉચિતમ્ ॥ 23॥
શૌચં તપઃ તિતિક્ષાં ચ મૌનં સ્વાધ્યાયં આર્જવમ્ ।
બ્રહ્મચર્યં અહિંસાં ચ સમત્વં દ્વંદ્વસંજ્ઞયોઃ ॥ 24॥
સર્વત્ર આત્મેશ્વર અન્વીક્ષાં કૈવલ્યં અનિકેતતામ્ ।
વિવિક્તચીરવસનં સંતોષં યેન કેનચિત્ ॥ 25॥
શ્રદ્ધાં ભાગવતે શાસ્ત્રે અનિંદાં અન્યત્ર ચ અપિ હિ ।
મનોવાક્ કર્મદંડં ચ સત્યં શમદમૌ અપિ ॥ 26॥
શ્રવણં કીર્તનં ધ્યાનં હરેઃ અદ્ભુતકર્મણઃ ।
જન્મકર્મગુણાનાં ચ તદર્થે અખિલચેષ્ટિતમ્ ॥ 27॥
ઇષ્ટં દત્તં તપઃ જપ્તં વૃત્તં યત્ ચ આત્મનઃ પ્રિયમ્ ।
દારાન્ સુતાન્ ગૃહાન્ પ્રાણાન્ યત્ પરસ્મૈ નિવેદનમ્ ॥ 28॥
એવં કૃષ્ણાત્મનાથેષુ મનુષ્યેષુ ચ સૌહૃદમ્ ।
પરિચર્યાં ચ ઉભયત્ર મહત્સુ નૃષુ સાધુષુ ॥ 29॥
પરસ્પર અનુકથનં પાવનં ભગવત્ યશઃ ।
મિથઃ રતિઃ મિથઃ તુષ્ટિઃ નિવૃત્તિઃ મિથઃ આત્મનઃ ॥ 30॥
સ્મરંતઃ સ્મારયંતઃ ચ મિથઃ અઘૌઘહરં હરિમ્ ।
ભક્ત્યા સંજાતયા ભક્ત્યા બિભ્રતિ ઉત્પુલકાં તનુમ્ ॥ 31॥
ક્વચિત્ રુદંતિ અચ્યુતચિંતયા ક્વચિત્
હસંતિ નંદંતિ વદંતિ અલૌકિકાઃ ।
નૃત્યંતિ ગાયંતિ અનુશીલયંતિ
અજં ભવંતિ તૂષ્ણીં પરં એત્ય નિર્વૃતાઃ ॥ 32॥
ઇતિ ભાગવતાન્ ધર્માન્ શિક્ષન્ ભક્ત્યા તદુત્થયા ।
નારાયણપરઃ માયં અંજઃ તરતિ દુસ્તરામ્ ॥ 33॥
રાજા ઉવાચ ।
નારાયણ અભિધાનસ્ય બ્રહ્મણઃ પરમાત્મનઃ ।
નિષ્ઠાં અર્હથ નઃ વક્તું યૂયં હિ બ્રહ્મવિત્તમાઃ ॥ 34॥
પિપ્પલાયનઃ ઉવાચ ।
સ્થિતિ ઉદ્ભવપ્રલયહેતુઃ અહેતુઃ અસ્ય
યત્ સ્વપ્નજાગરસુષુપ્તિષુ સત્ બહિઃ ચ ।
દેહ ઇંદ્રિયાસુહૃદયાનિ ચરંતિ યેન
સંજીવિતાનિ તત્ અવેહિ પરં નરેંદ્ર ॥ 35॥
ન એતત્ મનઃ વિશતિ વાગુત ચક્ષુઃ આત્મા
પ્રાણેંદ્રિયાણિ ચ યથા અનલં અર્ચિષઃ સ્વાઃ ।
શબ્દઃ અપિ બોધકનિષેધતયા આત્મમૂલમ્
અર્થ ઉક્તં આહ યદૃતે ન નિષેધસિદ્ધિઃ ॥ 36॥
સત્વં રજઃ તમઃ ઇતિ ત્રિવૃદેકં આદૌ
સૂત્રં મહાન્ અહં ઇતિ પ્રવદંતિ જીવમ્ ।
જ્ઞાનક્રિયા અર્થફલરૂપતયોઃ ઉશક્તિ
બ્રહ્મ એવ ભાતિ સત્ અસત્ ચ તયોઃ પરં યત્ ॥ 37॥
ન આત્મા જજાન ન મરિષ્યતિ ન એધતે અસૌ
ન ક્ષીયતે સવનવિત્ વ્યભિચારિણાં હિ ।
સર્વત્ર શસ્વદનપાયિ ઉપલબ્ધિમાત્રં
પ્રાણઃ યથા ઇંદ્રિયવલેન વિકલ્પિતં સત્ ॥ 38॥
અંડેષુ પેશિષુ તરુષુ અવિનિશ્ચિતેષુ
પ્રાણઃ હિ જીવં ઉપધાવતિ તત્ર તત્ર ।
સન્ને યત્ ઇંદ્રિયગણે અહમિ ચ પ્રસુપ્તે
કૂટસ્થઃ આશયમૃતે તત્ અનુસ્મૃતિઃ નઃ ॥ 39॥
યઃ હિ અબ્જ નાભ ચરણ એષણયોઃ ઉભક્ત્યા
ચેતોમલાનિ વિધમેત્ ગુણકર્મજાનિ ।
તસ્મિન્ વિશુદ્ધઃ ઉપલભ્યતઃ આત્મતત્ત્વમ્
સાક્ષાત્ યથા અમલદૃશઃ સવિતૃપ્રકાશઃ ॥ 40॥
કર્મયોગં વદત નઃ પુરુષઃ યેન સંસ્કૃતઃ ।
વિધૂય ઇહ આશુ કર્માણિ નૈષ્કર્મ્યં વિંદતે પરમ્ ॥ 41॥
એવં પ્રશ્નં ઋષિન્ પૂર્વં અપૃચ્છં પિતુઃ અંતિકે ।
ન અબ્રુવન્ બ્રહ્મણઃ પુત્રાઃ તત્ર કારણં ઉચ્યતામ્ ॥ 42॥
આવિર્હોત્રઃ ઉવાચ ।
કર્મ અકર્મવિકર્મ ઇતિ વેદવાદઃ ન લૌકિકઃ ।
વેદસ્ય ચ ઈશ્વરાત્મત્વાત્ તત્ર મુહ્યંતિ સૂરયઃ ॥ 43॥
પરોક્ષવાદઃ વેદઃ અયં બાલાનાં અનુશાસનમ્ ।
કર્મમોક્ષાય કર્માણિ વિધત્તે હિ અગદં યથા ॥ 44॥
ન આચરેત્ યઃ તુ વેદ ઉક્તં સ્વયં અજ્ઞઃ અજિતેંદ્રિયઃ ।
વિકર્મણા હિ અધર્મેણ મૃત્યોઃ મૃત્યું ઉપૈતિ સઃ ॥ 45॥
વેદ ઉક્તં એવ કુર્વાણઃ નિઃસંગઃ અર્પિતં ઈશ્વરે ।
નૈષ્કર્મ્યાં લભતે સિદ્ધિં રોચનાર્થા ફલશ્રુતિઃ ॥ 46॥
યઃ આશુ હૃદયગ્રંથિં નિર્જિહીષુઃ પરાત્મનઃ ।
વિધિના ઉપચરેત્ દેવં તંત્ર ઉક્તેન ચ કેશવમ્ ॥ 47॥
લબ્ધ અનુગ્રહઃ આચાર્યાત્ તેન સંદર્શિતાગમઃ ।
મહાપુરુષં અભ્યર્ચેત્ મૂર્ત્યા અભિમતયા આત્મનઃ ॥ 48॥
શુચિઃ સંમુખં આસીનઃ પ્રાણસંયમનાદિભિઃ ।
પિંડં વિશોધ્ય સંન્યાસકૃતરક્ષઃ અર્ચયેત્ હરિમ્ ॥ 49॥
અર્ચાદૌ હૃદયે ચ અપિ યથાલબ્ધ ઉપચારકૈઃ ।
દ્રવ્યક્ષિતિઆત્મલિંગાનિ નિષ્પાદ્ય પ્રોક્ષ્ય ચ આસનમ્ ॥ 50॥
પાદ્યાદીન્ ઉપકલ્પ્યા અથ સંનિધાપ્ય સમાહિતઃ ।
હૃત્ આદિભિઃ કૃતન્યાસઃ મૂલમંત્રેણ ચ અર્ચયેત્ ॥ 51॥
સાંગોપાંગાં સપાર્ષદાં તાં તાં મૂર્તિં સ્વમંત્રતઃ ।
પાદ્ય અર્ઘ્યાચમનીયાદ્યૈઃ સ્નાનવાસઃવિભૂષણૈઃ ॥ 52॥
ગંધમાલ્યાક્ષતસ્રગ્ભિઃ ધૂપદીપહારકૈઃ ।
સાંગં સંપૂજ્ય વિધિવત્ સ્તવૈઃ સ્તુત્વા નમેત્ હરિમ્ ॥ 53॥
આત્માં તન્મયં ધ્યાયન્ મૂર્તિં સંપૂજયેત્ હરેઃ ।
શેષાં આધાય શિરસિ સ્વધામ્નિ ઉદ્વાસ્ય સત્કૃતમ્ ॥ 54॥
એવં અગ્નિ અર્કતોયાદૌ અતિથૌ હૃદયે ચ યઃ ।
યજતિ ઈશ્વરં આત્માનં અચિરાત્ મુચ્યતે હિ સઃ ॥ 55॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે નિમિજાયંતસંવાદે
માયાકર્મબ્રહ્મનિરૂપણં તૃતીયોઽધ્યાયઃ ॥