અથ દશમોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
મયા ઉદિતેષુ અવહિતઃ સ્વધર્મેષુ મદાશ્રયઃ ।
વર્ણાશ્રમકુલ આચારં અકામાત્મા સમાચરેત્ ॥ 1॥
અન્વીક્ષેત વિશુદ્ધાત્મા દેહિનાં વિષયાત્મનામ્ ।
ગુણેષુ તત્ત્વધ્યાનેન સર્વારંભવિપર્યયમ્ ॥ 2॥
સુપ્તસ્ય વિષયાલોકઃ ધ્યાયતઃ વા મનોરથઃ ।
નાનામકત્વાત્ વિફલઃ તથા ભેદાત્મદીઃ ગુણૈઃ ॥ 3॥
નિવૃત્તં કર્મ સેવેત પ્રવૃત્તં મત્પરઃ ત્યજેત્ ।
જિજ્ઞાસાયાં સંપ્રવૃત્તઃ ન અદ્રિયેત્ કર્મ ચોદનામ્ ॥ 4॥
યમાનભીક્ષ્ણં સેવેત નિયમાન્ મત્પરઃ ક્વચિત્ ।
મદભિજ્ઞં ગુરં શાંતં ઉપાસીત મદાત્મકમ્ ॥ 5॥
અમાન્યમત્સરઃ દક્ષઃ નિર્મમઃ દૃઢસૌહૃદઃ ।
અસત્વરઃ અર્થજિજ્ઞાસુઃ અનસૂયૌઃ અમોઘવાક્ ॥ 6॥
જાયાપત્યગૃહક્ષેત્રસ્વજનદ્રવિણ આદિષુ ।
ઉદાસીનઃ સમં પશ્યન્ સર્વેષુ અર્થં ઇવ આત્મનઃ ॥ 7॥
વિલક્ષણઃ સ્થૂલસૂક્ષ્માત્ દેહાત્ આત્મેક્ષિતા સ્વદૃક્ ।
યથાગ્નિઃ દારુણઃ દાહ્યાત્ દાહકઃ અન્યઃ પ્રકાશકઃ ॥ 8॥
નિરોધ ઉત્પત્તિ અણુ બૃહન્ નાનાત્વં તત્કૃતાન્ ગુણાન્ ।
અંતઃ પ્રવિષ્ટઃ આધત્તઃ એવં દેહગુણાન્ પરઃ ॥ 9॥
યઃ અસૌ ગુણૈઃ વિરચિતઃ દેહઃ અયં પુરુષસ્ય હિ ।
સંસારઃ તત્ નિબંધઃ અયં પુંસઃ વિદ્યાત્ છિદાત્મનઃ ॥ 10॥
તસ્માત્ જિજ્ઞાસયા આત્માનં આત્મસ્થં પરમ્ ।
સંગમ્ય નિરસેત્ એતત્ વસ્તુબુદ્ધિં યથાક્રમમ્ ॥ 11॥
આચાર્યઃ અરણિઃ આદ્યઃ સ્યાત્ અંતેવાસિ ઉત્તર અરણિઃ ।
તત્ સંધાનં પ્રવચનં વિદ્યા સંધિઃ સુખાવહઃ ॥ 12॥
વૈશારદી સા અતિવિશુદ્ધબુદ્ધિઃ
ધુનોતિ માયાં ગુણસંપ્રસૂતામ્ ।
ગુણાન્ ચ સંદહ્ય યત્ આત્મં એતત્
સ્વયં ચ શામ્યતિ અસમિદ્ યથા અગ્નિઃ ॥ 13॥
અથ એષાં કર્મકર્તૄણાં ભોક્તૄણાં સુખદુઃખયોઃ ।
નાનાત્વં અથ નિત્યત્વં લોકકાલાગમ આત્મનામ્ ॥ 14॥
મન્યસે સર્વભાવાનાં સંસ્થા હિ ઔત્પત્તિકી યથા ।
તત્ તત્ આકૃતિભેદેન જાયતે ભિદ્યતે ચ ધીઃ ॥ 15॥
એવં અપિ અંગ સર્વેષાં દેહિનાં દેહયોગતઃ ।
કાલ અવયવતઃ સંતિ ભાવા જન્માદયોઃ અસકૃત્ ॥ 16॥
અત્ર અપિ કર્મણાં કર્તુઃ અસ્વાતંત્ર્યં ચ લક્ષ્યતે ।
ભોક્તુઃ ચ દુઃખસુખયોઃ કઃ અન્વર્થઃ વિવશં ભજેત્ ॥ 17॥
ન દેહિનાં સુખં કિંચિત્ વિદ્યતે વિદુષાં અપિ ।
તથા ચ દુઃખં મૂઢાનાં વૃથા અહંકરણં પરમ્ ॥ 18॥
યદિ પ્રાપ્તિં વિઘાતં ચ જાનંતિ સુખદુઃખયોઃ ।
તે અપિ અદ્ધા ન વિદુઃ યોગં મૃત્યુઃ ન પ્રભવેત્ યથા ॥ 19॥
કઃ અન્વર્થઃ સુખયતિ એનં કામઃ વા મૃત્યુઃ અંતિકે ।
આઘાતં નીયમાનસ્ય વધ્યસિ એવ ન તુષ્ટિદઃ ॥ 20॥
શ્રુતં ચ દૃષ્ટવત્ દુષ્ટં સ્પર્ધા અસૂયા અત્યયવ્યયૈઃ ।
બહુ અંતરાય કામત્વાત્ કૃષિવત્ ચ અપિ નિષ્ફલમ્ ॥ 21॥
અંતરાયૈઃ અવિહતઃ યદિ ધર્મઃ સ્વનુષ્ઠિતઃ ।
તેનાપિ નિર્જિતં સ્થાનં યથા ગચ્છતિ તત્ શ્રુણુ ॥ 22॥
ઇષ્ત્વા ઇહ દેવતાઃ યજ્ઞૈઃ સ્વર્લોકં યાતિ યાજ્ઞિકઃ ।
ભુંજીત દેવવત્ તત્ર ભોગાન્ દિવ્યાન્ નિજ અર્જિતાન્ ॥ 23॥
સ્વપુણ્ય ઉપચિતે શુભ્રે વિમાનઃ ઉપગીયતે ।
ગંધર્વૈઃ વિહરન્મધ્યે દેવીનાં હૃદ્યવેષધૃક્ ॥ 24॥
સ્ત્રીભિઃ કામગયાનેન કિંકિણીજાલમાલિના ।
ક્રીડન્ ન વેદ આત્મપાતં સુરાક્રીડેષુ નિર્વૃતઃ ॥ 25॥
તાવત્ પ્રમોદતે સ્વર્ગે યાવત્ પુણ્યં સમાપ્યતે ।
ક્ષીણપુણ્યઃ પતતિ અર્વાક્ અનિચ્છન્ કાલચાલિતઃ ॥ 26॥
યદિ અધર્મરતઃ સંગાત્ અસતાં વા અજિતેંદ્રિયઃ ।
કામાત્મા કૃપણઃ લુબ્ધઃ સ્ત્રૈણઃ ભૂતવિહિંસકઃ ॥ 27॥
પશૂન્ અવિધિના આલભ્ય પ્રેતભૂતગણાન્ યજન્ ।
નરકાન્ અવશઃ જંતુઃ ગત્વા યાતિ ઉલ્બણં તમઃ ॥ 28॥
કર્માણિ દુઃખ ઉદર્કાણિ કુર્વન્ દેહેન તૈઃ પુનઃ ।
દેહં આભજતે તત્ર કિં સુખં મર્ત્યધર્મિણઃ ॥ 29॥
લોકાનાં લોક પાલાનાં મદ્ભયં કલ્પજીવિનામ્ ।
બ્રહ્મણઃ અપિ ભયં મત્તઃ દ્વિપરાધપર આયુષઃ ॥ 30॥
ગુણાઃ સૃજંતિ કર્માણિ ગુણઃ અનુસૃજતે ગુણાન્ ।
જીવઃ તુ ગુણસંયુક્તઃ ભુંક્તે કર્મફલાનિ અસૌ ॥ 31॥
યાવત્ સ્યાત્ ગુણવૈષમ્યં તાવત્ નાનાત્વં આત્મનઃ ।
નાનાત્વં આત્મનઃ યાવત્ પારતંત્ર્યં તદા એવ હિ ॥ 32॥
યાવત્ અસ્ય અસ્વતંત્રત્વં તાવત્ ઈશ્વરતઃ ભયમ્ ।
યઃ એતત્ સમુપાસીરન્ તે મુહ્યંતિ શુચાર્પિતાઃ ॥ 33॥
કાલઃ આત્મા આગમઃ લોકઃ સ્વભાવઃ ધર્મઃ એવ ચ ।
ઇતિ માં બહુધા પ્રાહુઃ ગુણવ્યતિકરે સતિ ॥ 34॥
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
ગુણેષુ વર્તમાનઃ અપિ દેહજેષુ અનપાવૃતાઃ ।
ગુણૈઃ ન બધ્યતે દેહી બધ્યતે વા કથં વિભો ॥ 35॥
કથં વર્તેત વિહરેત્ કૈઃ વા જ્ઞાયેત લક્ષણૈઃ ।
કિં ભુંજીત ઉત વિસૃજેત્ શયીત આસીત યાતિ વા ॥ 36॥
એતત્ અચ્યુત મે બ્રૂહિ પ્રશ્નં પ્રશ્નવિદાં વર ।
નિત્યમુક્તઃ નિત્યબદ્ધઃ એકઃ એવ ઇતિ મે ભ્રમઃ ॥ 37॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કંધે ભગવદુદ્ધવસંવાદે
દશમોઽધ્યાયઃ ॥