અથ દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીશુકઃ ઉવાચ ।
ગોવિંદભુજગુપ્તાયાં દ્વારવત્યાં કુરૂદ્વહ ।
અવાત્સીત્ નારદઃ અભીક્ષ્ણં કૃષ્ણૌપાસનલાલસઃ ॥ 1॥
કો નુ રાજન્ ઇંદ્રિયવાન્ મુકુંદચરણાંબુજમ્ ।
ન ભજેત્ સર્વતઃ મૃત્યુઃ ઉપાસ્યં અમરૌત્તમૈઃ ॥ 2॥
તં એકદા દેવર્ષિં વસુદેવઃ ગૃહ આગતમ્ ।
અર્ચિતં સુખં આસીનં અભિવાદ્ય ઇદં અબ્રવીત્ ॥ 3॥
વસુદેવઃ ઉવાચ ।
ભગવન્ ભવતઃ યાત્રા સ્વસ્તયે સર્વદેહિનામ્ ।
કૃપણાનાં યથા પિત્રોઃ ઉત્તમશ્લોકવર્ત્મનામ્ ॥ 4॥
ભૂતાનાં દેવચરિતં દુઃખાય ચ સુખાય ચ ।
સુખાય એવ હિ સાધૂનાં ત્વાદૃશાં અચ્યુત આત્મનામ્ ॥ 5॥
ભજંતિ યે યથા દેવાન્ દેવાઃ અપિ તથા એવ તાન્ ।
છાયા ઇવ કર્મસચિવાઃ સાધવઃ દીનવત્સલાઃ ॥ 6॥
બ્રહ્મન્ તથા અપિ પૃચ્છામઃ ધર્માન્ ભાગવતાન્ તવ ।
યાન્ શ્રુત્વા શ્રદ્ધયા મર્ત્યઃ મુચ્યતે સર્વતઃ ભયાત્ ॥ 7॥
અહં કિલ પુરા અનંતં પ્રજાર્થઃ ભુવિ મુક્તિદમ્ ।
અપૂજયં ન મોક્ષાય મોહિતઃ દેવમાયયા ॥ 8॥
યયા વિચિત્રવ્યસનાત્ ભવદ્ભિઃ વિશ્વતઃ ભયાત્ ।
મુચ્યેમ હિ અંજસા એવ અદ્ધા તથા નઃ શાધિ સુવ્રત ॥ 9॥
શ્રીશુકઃ ઉવાચ ।
રાજન્ એવં કૃતપ્રશ્નઃ વસુદેવેન ધીમતા ।
પ્રીતઃ તં આહ દેવર્ષિઃ હરેઃ સંસ્મારિતઃ ગુણૈઃ ॥ 10॥
નારદઃ ઉવાચ ।
સમ્યક્ એતત્ વ્યવસિતં ભવતા સાત્વતર્ષભ ।
યત્ પૃચ્છસે ભાગવતાન્ ધર્માન્ ત્વં વિશ્વભાવનાન્ ॥
11॥
શ્રુતઃ અનુપઠિતઃ ધ્યાતઃ આદૃતઃ વા અનુમોદિતઃ ।
સદ્યઃ પુનાતિ સદ્ધર્મઃ દેવવિશ્વદ્રુહઃ અપિ ॥ 12॥
ત્વયા પરમકલ્યાણઃ પુણ્યશ્રવણકીર્તનઃ ।
સ્મારિતઃ ભગવાન્ અદ્ય દેવઃ નારાયણઃ મમ ॥ 13॥
અત્ર અપિ ઉદાહરંતિ ઇમં ઇતિહાસં પુરાતનમ્ ।
આર્ષભાણાં ચ સંવાદં વિદેહસ્ય મહાત્મનઃ ॥ 14॥
પ્રિયવ્રતઃ નામ સુતઃ મનોઃ સ્વાયંભુવસ્ય યઃ ।
તસ્ય અગ્નીધ્રઃ તતઃ નાભિઃ ઋષભઃ તત્ સુતઃ સ્મૃતઃ ॥ 15॥
તં આહુઃ વાસુદેવાંશં મોક્ષધર્મવિવક્ષયા ।
અવતીર્ણં સુતશતં તસ્ય આસીત્ વેદપારગમ્ ॥ 16॥
તેષાં વૈ ભરતઃ જ્યેષ્ઠઃ નારાયણપરાયણઃ ।
વિખ્યાતં વર્ષં એતત્ યત્ નામ્ના ભારતં અદ્ભુતમ્ ॥ 17॥
સઃ ભુક્તભોગાં ત્યક્ત્વા ઇમાં નિર્ગતઃ તપસા હરિમ્ ।
ઉપાસીનઃ તત્ પદવીં લેભે વૈ જન્મભિઃ ત્રિભિઃ ॥ 18॥
તેષાં નવ નવદ્વીપપતયઃ અસ્ય સમંતતઃ ।
કર્મતંત્રપ્રણેતારઃ એકાશીતિઃ દ્વિજાતયઃ ॥ 19॥
નવ અભવન્ મહાભાગાઃ મુનયઃ હિ અર્થશંસિનઃ ।
શ્રમણાઃ વાતઃ અશનાઃ આત્મવિદ્યાવિશારદાઃ ॥ 20॥
કવિઃ હરિઃ અંતરિક્ષઃ પ્રબુદ્ધઃ પિપ્પલાયનઃ ।
આવિર્હોત્રઃ અથ દ્રુમિલઃ ચમસઃ કરભાજનઃ ॥ 21॥
એતે વૈ ભગવદ્રૂપં વિશ્વં સદસદ્ આત્મકમ્ ।
આત્મનઃ અવ્યતિરેકેણ પશ્યંતઃ વ્યચરત્ મહીમ્ ॥ 22॥
અવ્યાહત ઇષ્ટગતયાઃ સુરસિદ્ધસિદ્ધસાધ્ય
ગંધર્વયક્ષનરકિન્નરનાગલોકાન્ ।
મુક્તાઃ ચરંતિ મુનિચારણભૂતનાથ
વિદ્યાધરદ્વિજગવાં ભુવનાનિ કામમ્ ॥ 23॥
તઃ એકદા નિમેઃ સત્રં ઉપજગ્મુઃ યત્ ઋચ્છયા ।
વિતાયમાનં ઋષિભિઃ અજનાભે મહાત્મનઃ ॥ 24॥
તાન્ દૃષ્ટ્વા સૂર્યસંકાશાન્ મહાભગવતાન્ નૃપઃ ।
યજમાનઃ અગ્નયઃ વિપ્રાઃ સર્વઃ એવ ઉપતસ્થિરે ॥ 25॥
વિદેહઃ તાન્ અભિપ્રેત્ય નારાયણપરાયણાન્ ।
પ્રીતઃ સંપૂજયાન્ ચક્રે આસનસ્થાન્ યથા અર્હતઃ ॥ 26॥
તાન્ રોચમાનાન્ સ્વરુચા બ્રહ્મપુત્રૌપમાન્ નવ ।
પપ્રચ્છ પરમપ્રીતઃ પ્રશ્રય અવનતઃ નૃપઃ ॥ 27॥
વિદેહઃ ઉવાચ ।
મન્યે ભગવતઃ સાક્ષાત્ પાર્ષદાન્ વઃ મધુદ્વિષઃ ।
વિષ્ણોઃ ભૂતાનિ લોકાનાં પાવનાય ચરંતિ હિ ॥ 28॥
દુર્લભઃ માનુષઃ દેહઃ દેહિનાં ક્ષણભંગુરઃ ।
તત્ર અપિ દુર્લભં મન્યે વૈકુંઠપ્રિયદર્શનમ્ ॥ 29॥
અતઃ આત્યંતિકં કહેમં પૃચ્છામઃ ભવતઃ અનઘાઃ ।
સંસારે અસ્મિન્ ક્ષણાર્ધઃ અપિ સત્સંગઃ શેવધિઃ નૃણામ્ ॥
30॥
ધર્માન્ ભાગવતાન્ બ્રૂત યદિ નઃ શ્રુતયે ક્ષમમ્ ।
યૈઃ પ્રસન્નઃ પ્રપન્નાય દાસ્યતિ આત્માનં અપિ અજઃ ॥ 31॥
શ્રીનારદઃ ઉવાચ ।
એવં તે નિમિના પૃષ્ટા વસુદેવ મહત્તમાઃ ।
પ્રતિપૂજ્ય અબ્રુવન્ પ્રીત્યા સસદસિ ઋત્વિજં નૃપમ્ ॥ 32॥
કવિઃ ઉવાચ ।
મન્યે અકુતશ્ચિત્ ભયં અચ્યુતસ્ય
પાદાંબુજૌપાસનં અત્ર નિત્યમ્ ।
ઉદ્વિગ્નબુદ્ધેઃ અસત્ આત્મભાવાત્
વિશ્વાત્મના યત્ર નિવર્તતે ભીઃ ॥ 33॥
યે વૈ ભગવતા પ્રોક્તાઃ ઉપાયાઃ હિ આત્મલબ્ધયે ।
અંજઃ પુંસાં અવિદુષાં વિદ્ધિ ભાગવતાન્ હિ તાન્ ॥ 34॥
યાન્ આસ્થાય નરઃ રાજન્ ન પ્રમાદ્યેત કર્હિચિત્ ।
ધાવન્ નિમીલ્ય વા નેત્રે ન સ્ખલેન પતેત્ ઇહ ॥ 35॥
કાયેન વાચા મનસા ઇંદ્રિયૈઃ વા
બુદ્ધ્યા આત્મના વા અનુસૃતસ્વભાવાત્ ।
કરોતિ યત્ યત્ સકલં પરસ્મૈ
નારાયણાય ઇતિ સમર્પયેત્ તત્ ॥ 36॥
ભયં દ્વિતીયાભિનિવેશતઃ સ્યાત્
ઈશાત્ અપેતસ્ય વિપર્યયઃ અસ્મૃતિઃ ।
તત્ માયયા અતઃ બુધઃ આભજેત્ તં
ભક્ત્યા એક ઈશં ગુરુદેવતાત્મા ॥ 37।
અવિદ્યમાનઃ અપિ અવભાતિ હિ દ્વયોઃ
ધ્યાતુઃ ધિયા સ્વપ્નમનોરથૌ યથા ।
તત્ કર્મસંકલ્પવિકલ્પકં મનઃ
બુધઃ નિરુંધ્યાત્ અભયં તતઃ સ્યાત્ ॥ 38॥
શ્રુણ્વન્ સુભદ્રાણિ રથાંગપાણેઃ
જન્માનિ કર્માણિ ચ યાનિ લોકે ।
ગીતાનિ નામાનિ તત્ અર્થકાનિ
ગાયન્ વિલજ્જઃ વિચરેત્ અસંગઃ ॥ 39॥
એવં વ્રતઃ સ્વપ્રિયનામકીર્ત્યા
જાતાનુરાગઃ દ્રુતચિત્તઃ ઉચ્ચૈઃ ।
હસતિ અથઃ રોદિતિ રૌતિ ગાયતિ
ઉન્માદવત્ નૃત્યતિ લોકબાહ્યઃ ॥ 40॥
ખં વાયું અગ્નિં સલિલં મહીં ચ
જ્યોતીંષિ સત્ત્વાનિ દિશઃ દ્રુમાદીન્ ।
સરિત્ સમુદ્રાન્ ચ હરેઃ શરીરં
યત્કિંચ ભૂતં પ્રણમેત્ અનન્યઃ ॥ 41॥
ભક્તિઃ પરેશ અનુભવઃ વિરક્તિઃ
અન્યત્ર એષ ત્રિકઃ એકકાલઃ ।
પ્રપદ્યમાનસ્ય યથા અશ્નતઃ સ્યુઃ
તુષ્ટિઃ પુષ્ટિઃ ક્ષુત્ અપાયઃ અનુઘાસમ્ ॥ 42॥
ઇતિ અચ્યુત અંઘ્રિં ભજતઃ અનુવૃત્ત્યા
ભક્તિઃ વિરક્તિઃ ભગવત્ પ્રબોધઃ ।
ભવંતિ વૈ ભાગવતસ્ય રાજન્
તતઃ પરાં શાંતિં ઉપૈતિ સાક્ષાત્ ॥ 43॥
રાજા ઉવાચ ।
અથ ભાગવતં બ્રૂત યત્ ધર્મઃ યાદૃશઃ નૃણામ્ ।
યથા ચરતિ યત્ બ્રૂતે યૈઃ લિંગૈઃ ભગવત્ પ્રિયઃ ॥ 44॥
હરિઃ ઉવાચ ।
સર્વભૂતેષુ યઃ પશ્યેત્ ભગવત્ ભાવ આત્મનઃ ।
ભૂતાનિ ભાગવતિ આત્મનિ એષ ભાગવતૌત્તમઃ ॥ 45॥
ઈશ્વરે તત્ અધીનેષુ બાલિશેષુ દ્વિષત્સુ ચ ।
પ્રેમમૈત્રીકૃપાઉપેક્ષા યઃ કરોતિ સ મધ્યમઃ ॥ 46॥
અર્ચાયાં એવ હરયે પૂજાં યઃ શ્રદ્ધયા ઈહતે ।
ન તત્ ભક્તેષુ ચ અન્યેષુ સઃ ભક્તઃ પ્રાકૃતઃ સ્મૃતઃ ॥
47॥
ગૃહીત્વા અપિ ઇંદ્રિયૈઃ અર્થાન્યઃ ન દ્વેષ્ટિ ન હૃષ્યતિ ।
વિષ્ણોઃ માયાં ઇદં પશ્યન્ સઃ વૈ ભાગવત ઉત્તમઃ ॥ 48॥
દેહૈંદ્રિયપ્રાણમનઃધિયાં યઃ
જન્માપિઅયક્ષુત્ ભયતર્ષકૃચ્છ્રૈઃ ।
સંસારધર્મૈઃ અવિમુહ્યમાનઃ
સ્મૃત્યા હરેઃ ભાગવતપ્રધાનઃ ॥ 49॥
ન કામકર્મબીજાનાં યસ્ય ચેતસિ સંભવઃ ।
વાસુદેવેકનિલયઃ સઃ વૈ ભાગવત ઉત્તમઃ ॥ 50॥
ન યસ્ય જન્મકર્મભ્યાં ન વર્ણાશ્રમજાતિભિઃ ।
સજ્જતે અસ્મિન્ અહંભાવઃ દેહે વૈ સઃ હરેઃ પ્રિયઃ ॥ 51॥
ન યસ્ય સ્વઃ પરઃ ઇતિ વિત્તેષુ આત્મનિ વા ભિદા ।
સર્વભૂતસમઃ શાંતઃ સઃ વૌ ભાગવત ઉત્તમઃ ॥ 52॥
ત્રિભુવનવિભવહેતવે અપિ અકુંઠસ્મૃતિઃ
અજિતાત્મસુરાદિભિઃ વિમૃગ્યાત્ ।
ન ચલતિ ભગવત્ પદ અરવિંદાત્
લવનિમિષ અર્ધં અપિ યઃ સઃ વૈષ્ણવ અગ્ર્યઃ ॥ 53॥
ભગવતઃ ઉરુવિક્રમ અંઘ્રિશાખા
નખમણિચંદ્રિકયા નિરસ્તતાપે ।
હૃદિ કથં ઉપસીદતાં પુનઃ સઃ
પ્રભવતિ ચંદ્રઃ ઇવ ઉદિતે અર્કતાપઃ ॥ 54॥
વિસૃજતિ હૃદયં ન યસ્ય સાક્ષાત્
હરિઃ અવશ અભિહિતઃ અપિ અઘૌઘનાશઃ ।
પ્રણયઃ અશનયા ધૃત અંઘ્રિપદ્મઃ
સઃ ભવતિ ભાગવતપ્રધાનઃ ઉક્તઃ ॥ 55॥
ઇતિ શ્રીમત્ ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયાં એકાદશસ્કંધે નિમિજાયંતસંવાદે દ્વિતીયઃ
અધ્યાયઃ ॥