(શ્રીદેવીભાગવતં, દ્વાદશ સ્કંધં, દશમોઽધ્યાયઃ, , મણિદ્વીપ વર્ણન – 1)
વ્યાસ ઉવાચ –
બ્રહ્મલોકાદૂર્ધ્વભાગે સર્વલોકોઽસ્તિ યઃ શ્રુતઃ ।
મણિદ્વીપઃ સ એવાસ્તિ યત્ર દેવી વિરાજતે ॥ 1 ॥
સર્વસ્માદધિકો યસ્માત્સર્વલોકસ્તતઃ સ્મૃતઃ ।
પુરા પરાંબયૈવાયં કલ્પિતો મનસેચ્છયા ॥ 2 ॥
સર્વાદૌ નિજવાસાર્થં પ્રકૃત્યા મૂલભૂતયા ।
કૈલાસાદધિકો લોકો વૈકુંઠાદપિ ચોત્તમઃ ॥ 3 ॥
ગોલોકાદપિ સર્વસ્માત્સર્વલોકોઽધિકઃ સ્મૃતઃ ।
નૈતત્સમં ત્રિલોક્યાં તુ સુંદરં વિદ્યતે ક્વચિત્ ॥ 4 ॥
છત્રીભૂતં ત્રિજગતો ભવસંતાપનાશકમ્ ।
છાયાભૂતં તદેવાસ્તિ બ્રહ્માંડાનાં તુ સત્તમ ॥ 5 ॥
બહુયોજનવિસ્તીર્ણો ગંભીરસ્તાવદેવ હિ ।
મણિદ્વીપસ્ય પરિતો વર્તતે તુ સુધોદધિઃ ॥ 6 ॥
મરુત્સંઘટ્ટનોત્કીર્ણતરંગ શતસંકુલઃ ।
રત્નાચ્છવાલુકાયુક્તો ઝષશંખસમાકુલઃ ॥ 7 ॥
વીચિસંઘર્ષસંજાતલહરીકણશીતલઃ ।
નાનાધ્વજસમાયુક્તા નાનાપોતગતાગતૈઃ ॥ 8 ॥
વિરાજમાનઃ પરિતસ્તીરરત્નદ્રુમો મહાન્ ।
તદુત્તરમયોધાતુનિર્મિતો ગગને તતઃ ॥ 9 ॥
સપ્તયોજનવિસ્તીર્ણઃ પ્રાકારો વર્તતે મહાન્ ।
નાનાશસ્ત્રપ્રહરણા નાનાયુદ્ધવિશારદાઃ ॥ 10 ॥
રક્ષકા નિવસંત્યત્ર મોદમાનાઃ સમંતતઃ ।
ચતુર્દ્વારસમાયુક્તો દ્વારપાલશતાન્વિતઃ ॥ 11 ॥
નાનાગણૈઃ પરિવૃતો દેવીભક્તિયુતૈર્નૃપ ।
દર્શનાર્થં સમાયાંતિ યે દેવા જગદીશિતુઃ ॥ 12 ॥
તેષાં ગણા વસંત્યત્ર વાહનાનિ ચ તત્ર હિ ।
વિમાનશતસંઘર્ષઘંટાસ્વનસમાકુલઃ ॥ 13 ॥
હયહેષાખુરાઘાતબધિરીકૃતદિંમુખઃ ।
ગણૈઃ કિલકિલારાવૈર્વેત્રહસ્તૈશ્ચ તાડિતાઃ ॥ 14 ॥
સેવકા દેવસંગાનાં ભ્રાજંતે તત્ર ભૂમિપ ।
તસ્મિંકોલાહલે રાજન્નશબ્દઃ કેનચિત્ક્વચિત્ ॥ 15 ॥
કસ્યચિચ્છ્રૂયતેઽત્યંતં નાનાધ્વનિસમાકુલે ।
પદે પદે મિષ્ટવારિપરિપૂર્ણસરાન્સિ ચ ॥ 16 ॥
વાટિકા વિવિધા રાજન્ રત્નદ્રુમવિરાજિતાઃ ।
તદુત્તરં મહાસારધાતુનિર્મિતમંડલઃ ॥ 17 ॥
સાલોઽપરો મહાનસ્તિ ગગનસ્પર્શિ યચ્છિરઃ ।
તેજસા સ્યાચ્છતગુણઃ પૂર્વસાલાદયં પરઃ ॥ 18 ॥
ગોપુરદ્વારસહિતો બહુવૃક્ષસમન્વિતઃ ।
યા વૃક્ષજાતયઃ સંતિ સર્વાસ્તાસ્તત્ર સંતિ ચ ॥ 19 ॥
નિરંતરં પુષ્પયુતાઃ સદા ફલસમન્વિતાઃ ।
નવપલ્લવસંયુક્તાઃ પરસૌરભસંકુલાઃ ॥ 20 ॥
પનસા બકુલા લોધ્રાઃ કર્ણિકારાશ્ચ શિંશપાઃ ।
દેવદારુકાંચનારા આમ્રાશ્ચૈવ સુમેરવઃ ॥ 21 ॥
લિકુચા હિંગુલાશ્ચૈલા લવંગાઃ કટ્ફલાસ્તથા ।
પાટલા મુચુકુંદાશ્ચ ફલિન્યો જઘનેફલાઃ ॥ 22 ॥
તાલાસ્તમાલાઃ સાલાશ્ચ કંકોલા નાગભદ્રકાઃ ।
પુન્નાગાઃ પીલવઃ સાલ્વકા વૈ કર્પૂરશાખિનઃ ॥ 23 ॥
અશ્વકર્ણા હસ્તિકર્ણાસ્તાલપર્ણાશ્ચ દાડિમાઃ ।
ગણિકા બંધુજીવાશ્ચ જંબીરાશ્ચ કુરંડકાઃ ॥ 24 ॥
ચાંપેયા બંધુજીવાશ્ચ તથા વૈ કનકદ્રુમાઃ ।
કાલાગુરુદ્રુમાશ્ચૈવ તથા ચંદનપાદપાઃ ॥ 25 ॥
ખર્જૂરા યૂથિકાસ્તાલપર્ણ્યશ્ચૈવ તથેક્ષવઃ ।
ક્ષીરવૃક્ષાશ્ચ ખદિરાશ્ચિંચાભલ્લાતકાસ્તથા ॥ 26 ॥
રુચકાઃ કુટજા વૃક્ષા બિલ્વવૃક્ષાસ્તથૈવ ચ ।
તુલસીનાં વનાન્યેવં મલ્લિકાનાં તથૈવ ચ ॥ 27 ॥
ઇત્યાદિતરુજાતીનાં વનાન્યુપવનાનિ ચ ।
નાનાવાપીશતૈર્યુક્તાન્યેવં સંતિ ધરાધિપ ॥ 28 ॥
કોકિલારાવસંયુક્તા ગુન્જદ્ભ્રમરભૂષિતાઃ ।
નિર્યાસસ્રાવિણઃ સર્વે સ્નિગ્ધચ્છાયાસ્તરૂત્તમાઃ ॥ 29 ॥
નાનાઋતુભવા વૃક્ષા નાનાપક્ષિસમાકુલાઃ ।
નાનારસસ્રાવિણીભિર્નદીભિરતિશોભિતાઃ ॥ 30 ॥
પારાવતશુકવ્રાતસારિકાપક્ષમારુતૈઃ ।
હંસપક્ષસમુદ્ભૂત વાતવ્રાતૈશ્ચલદ્દ્રુમમ્ ॥ 31 ॥
સુગંધગ્રાહિપવનપૂરિતં તદ્વનોત્તમમ્ ।
સહિતં હરિણીયૂથૈર્ધાવમાનૈરિતસ્તતઃ ॥ 32 ॥
નૃત્યદ્બર્હિકદંબસ્ય કેકારાવૈઃ સુખપ્રદૈઃ ।
નાદિતં તદ્વનં દિવ્યં મધુસ્રાવિ સમંતતઃ ॥ 33 ॥
કાંસ્યસાલાદુત્તરે તુ તામ્રસાલઃ પ્રકીર્તિતઃ ।
ચતુરસ્રસમાકાર ઉન્નત્યા સપ્તયોજનઃ ॥ 34 ॥
દ્વયોસ્તુ સાલયોર્મધ્યે સંપ્રોક્તા કલ્પવાટિકા ।
યેષાં તરૂણાં પુષ્પાણિ કાંચનાભાનિ ભૂમિપ ॥ 35 ॥
પત્રાણિ કાંચનાભાનિ રત્નબીજફલાનિ ચ ।
દશયોજનગંધો હિ પ્રસર્પતિ સમંતતઃ ॥ 36 ॥
તદ્વનં રક્ષિતં રાજન્વસંતેનર્તુનાનિશમ્ ।
પુષ્પસિંહાસનાસીનઃ પુષ્પચ્છત્રવિરાજિતઃ ॥ 37 ॥
પુષ્પભૂષાભૂષિતશ્ચ પુષ્પાસવવિઘૂર્ણિતઃ ।
મધુશ્રીર્માધવશ્રીશ્ચ દ્વે ભાર્યે તસ્ય સમ્મતે ॥ 38 ॥
ક્રીડતઃ સ્મેરવદને સુમસ્તબકકંદુકૈઃ ।
અતીવ રમ્યં વિપિનં મધુસ્રાવિ સમંતતઃ ॥ 39 ॥
દશયોજનપર્યંતં કુસુમામોદવાયુના ।
પૂરિતં દિવ્યગંધર્વૈઃ સાંગનૈર્ગાનલોલુપૈઃ ॥ 40 ॥
શોભિતં તદ્વનં દિવ્યં મત્તકોકિલનાદિતમ્ ।
વસંતલક્ષ્મીસંયુક્તં કામિકામપ્રવર્ધનમ્ ॥ 41 ॥
તામ્રસાલાદુત્તરત્ર સીસસાલઃ પ્રકીર્તિતઃ ।
સમુચ્છ્રાયઃ સ્મૃતોઽપ્યસ્ય સપ્તયોજનસંખ્યયા ॥ 42 ॥
સંતાનવાટિકામધ્યે સાલયોસ્તુ દ્વયોર્નૃપ ।
દશયોજનગંધસ્તુ પ્રસૂનાનાં સમંતતઃ ॥ 43 ॥
હિરણ્યાભાનિ કુસુમાન્યુત્ફુલ્લાનિ નિરંતરમ્ ।
અમૃતદ્રવસંયુક્તફલાનિ મધુરાણિ ચ ॥ 44 ॥
ગ્રીષ્મર્તુર્નાયકસ્તસ્યા વાટિકાયા નૃપોત્તમ ।
શુક્રશ્રીશ્ચ શુચિશ્રીશ્ચ દ્વે ભાર્યે તસ્ય સમ્મતે ॥ 45 ॥
સંતાપત્રસ્તલોકાસ્તુ વૃક્ષમૂલેષુ સંસ્થિતાઃ ।
નાનાસિદ્ધૈઃ પરિવૃતો નાનાદેવૈઃ સમન્વિતઃ ॥ 46 ॥
વિલાસિનીનાં બૃંદૈસ્તુ ચંદનદ્રવપંકિલૈઃ ।
પુષ્પમાલાભૂષિતૈસ્તુ તાલવૃંતકરાંબુજૈઃ ॥ 47 ॥
[પાઠભેદઃ- પ્રાકારઃ]
પ્રકારઃ શોભિતો એજચ્છીતલાંબુનિષેવિભિઃ ।
સીસસાલાદુત્તરત્રાપ્યારકૂટમયઃ શુભઃ ॥ 48 ॥
પ્રાકારો વર્તતે રાજન્મુનિયોજનદૈર્ઘ્યવાન્ ।
હરિચંદનવૃક્ષાણાં વાટી મધ્યે તયોઃ સ્મૃતા ॥ 49 ॥
સાલયોરધિનાથસ્તુ વર્ષર્તુર્મેઘવાહનઃ ।
વિદ્યુત્પિંગલનેત્રશ્ચ જીમૂતકવચઃ સ્મૃતઃ ॥ 50 ॥
વજ્રનિર્ઘોષમુખરશ્ચેંદ્રધન્વા સમંતતઃ ।
સહસ્રશો વારિધારા મુંચન્નાસ્તે ગણાવૃતઃ ॥ 51 ॥
નભઃ શ્રીશ્ચ નભસ્યશ્રીઃ સ્વરસ્યા રસ્યમાલિની ।
અંબા દુલા નિરત્નિશ્ચાભ્રમંતી મેઘયંતિકા ॥ 52 ॥
વર્ષયંતી ચિબુણિકા વારિધારા ચ સમ્મતાઃ ।
વર્ષર્તોર્દ્વાદશ પ્રોક્તાઃ શક્તયો મદવિહ્વલાઃ ॥ 53 ॥
નવપલ્લવવૃક્ષાશ્ચ નવીનલતિકાન્વિતાઃ ।
હરિતાનિ તૃણાન્યેવ વેષ્ટિતા યૈર્ધરાઽખિલા ॥ 54 ॥
નદીનદપ્રવાહાશ્ચ પ્રવહંતિ ચ વેગતઃ ।
સરાંસિ કલુષાંબૂનિ રાગિચિત્તસમાનિ ચ ॥ 55 ॥
વસંતિ દેવાઃ સિદ્ધાશ્ચ યે દેવીકર્મકારિણઃ ।
વાપીકૂપતડાગાશ્ચ યે દેવ્યર્થં સમર્પિતાઃ ॥ 56 ॥
તે ગણા નિવસંત્યત્ર સવિલાસાશ્ચ સાંગનાઃ ।
આરકૂટમયાદગ્રે સપ્તયોજનદૈર્ઘ્યવાન્ ॥ 57 ॥
પંચલોહાત્મકઃ સાલો મધ્યે મંદારવાટિકા ।
નાનાપુષ્પલતાકીર્ણા નાનાપલ્લવશોભિતા ॥ 58 ॥
અધિષ્ઠાતાઽત્ર સંપ્રોક્તઃ શરદૃતુરનામયઃ ।
ઇષલક્ષ્મીરૂર્જલક્ષ્મીર્દ્વે ભાર્યે તસ્ય સમ્મતે ॥ 59 ॥
નાનાસિદ્ધા વસંત્યત્ર સાંગનાઃ સપરિચ્છદાઃ ।
પંચલોહમયાદગ્રે સપ્તયોજનદૈર્ઘ્યવાન્ ॥ 60 ॥
દીપ્યમાનો મહાશૃંગૈર્વર્તતે રૌપ્યસાલકઃ ।
પારિજાતાટવીમધ્યે પ્રસૂનસ્તબકાન્વિતા ॥ 61 ॥
દશયોજનગંધીનિ કુસુમાનિ સમંતતઃ ।
મોદયંતિ ગણાન્સર્વાન્યે દેવીકર્મકારિણઃ ॥ 62 ॥
તત્રાધિનાથઃ સંપ્રોક્તો હેમંતર્તુર્મહોજ્જ્વલઃ ।
સગણઃ સાયુધઃ સર્વાન્ રાગિણો રંજયન્નપઃ ॥ 63 ॥
સહશ્રીશ્ચ સહસ્યશ્રીર્દ્વે ભાર્યે તસ્ય સમ્મતે ।
વસંતિ તત્ર સિદ્ધાશ્ચ યે દેવીવ્રતકારિણઃ ॥ 64 ॥
રૌપ્યસાલમયાદગ્રે સપ્તયોજનદૈર્ઘ્યવાન્ ।
સૌવર્ણસાલઃ સંપ્રોક્તસ્તપ્તહાટકકલ્પિતઃ ॥ 65 ॥
મધ્યે કદંબવાટી તુ પુષ્પપલ્લવશોભિતા ।
કદંબમદિરાધારાઃ પ્રવર્તંતે સહસ્રશઃ ॥ 66 ॥
યાભિર્નિપીતપીતાભિર્નિજાનંદોઽનુભૂયતે ।
તત્રાધિનાથઃ સંપ્રોક્તઃ શૈશિરર્તુર્મહોદયઃ ॥ 67 ॥
તપઃશ્રીશ્ચ તપસ્યશ્રીર્દ્વે ભાર્યે તસ્ય સમ્મતે ।
મોદમાનઃ સહૈતાભ્યાં વર્તતે શિશિરાકૃતિઃ ॥ 68 ॥
નાનાવિલાસસંયુક્તો નાનાગણસમાવૃતઃ ।
નિવસંતિ મહાસિદ્ધા યે દેવીદાનકારિણઃ ॥ 69 ॥
નાનાભોગસમુત્પન્નમહાનંદસમન્વિતાઃ ।
સાંગનાઃ પરિવારૈસ્તુ સંઘશઃ પરિવારિતાઃ ॥ 70 ॥
સ્વર્ણસાલમયાદગ્રે મુનિયોજનદૈર્ઘ્યવાન્ ।
પુષ્પરાગમયઃ સાલઃ કુંકુમારુણવિગ્રહઃ ॥ 71 ॥
પુષ્પરાગમયી ભૂમિર્વનાન્યુપવનાનિ ચ ।
રત્નવૃક્ષાલવાલાશ્ચ પુષ્પરાગમયાઃ સ્મૃતાઃ ॥ 72 ॥
પ્રાકારો યસ્ય રત્નસ્ય તદ્રત્નરચિતા દ્રુમાઃ ।
વનભૂઃ પક્ષિનશ્ચૈવ રત્નવર્ણજલાનિ ચ ॥ 73 ॥
મંડપા મંડપસ્તંભાઃ સરાન્સિ કમલાનિ ચ ।
પ્રાકારે તત્ર યદ્યત્સ્યાત્તત્સર્વં તત્સમં ભવેત્ ॥ 74 ॥
પરિભાષેયમુદ્દિષ્ટા રત્નસાલાદિષુ પ્રભો ।
તેજસા સ્યાલ્લક્ષગુણઃ પૂર્વસાલાત્પરો નૃપ ॥ 75 ॥
દિક્પાલા નિવસંત્યત્ર પ્રતિબ્રહ્માન્ડવર્તિનામ્ ।
દિક્પાલાનાં સમષ્ટ્યાત્મરૂપાઃ સ્ફૂર્જદ્વરાયુધાઃ ॥ 76 ॥
પૂર્વાશાયાં સમુત્તુંગશૃંગા પૂરમરાવતી ।
નાનોપવનસંયુક્તા મહેંદ્રસ્તત્ર રાજતે ॥ 77 ॥
સ્વર્ગશોભા ચ યા સ્વર્ગે યાવતી સ્યાત્તતોઽધિકા ।
સમષ્ટિશતનેત્રસ્ય સહસ્રગુણતઃ સ્મૃતા ॥ 78 ॥
ઐરાવતસમારૂઢો વજ્રહસ્તઃ પ્રતાપવાન્ ।
દેવસેનાપરિવૃતો રાજતેઽત્ર શતક્રતુઃ ॥ 79 ॥
દેવાંગનાગણયુતા શચી તત્ર વિરાજતે ।
વહ્નિકોણે વહ્નિપુરી વહ્નિપૂઃ સદૃશી નૃપ ॥ 80 ॥
સ્વાહાસ્વધાસમાયુક્તો વહ્નિસ્તત્ર વિરાજતે ।
નિજવાહનભૂષાઢ્યો નિજદેવગણૈર્વૃતઃ ॥ 81 ॥
યામ્યાશાયાં યમપુરી તત્ર દંડધરો મહાન્ ।
સ્વભટૈર્વેષ્ટિતો રાજન્ ચિત્રગુપ્તપુરોગમૈઃ ॥ 82 ॥
નિજશક્તિયુતો ભાસ્વત્તનયોઽસ્તિ યમો મહાન્ ।
નૈરૃત્યાં દિશિ રાક્ષસ્યાં રાક્ષસૈઃ પરિવારિતઃ ॥ 83 ॥
ખડ્ગધારી સ્ફુરન્નાસ્તે નિરૃતિર્નિજશક્તિયુક્ ।
વારુણ્યાં વરુણો રાજા પાશધારી પ્રતાપવાન્ ॥ 84 ॥
મહાઝશસમારૂઢો વારુણીમધુવિહ્વલઃ ।
નિજશક્તિસમાયુક્તો નિજયાદોગણાન્વિતઃ ॥ 85 ॥
સમાસ્તે વારુણે લોકે વરુણાનીરતાકુલઃ ।
વાયુકોણે વાયુલોકો વાયુસ્તત્રાધિતિષ્ઠતિ ॥ 86 ॥
વાયુસાધનસંસિદ્ધયોગિભિઃ પરિવારિતઃ ।
ધ્વજહસ્તો વિશાલાક્ષો મૃગવાહનસંસ્થિતઃ ॥ 87 ॥
મરુદ્ગણૈઃ પરિવૃતો નિજશક્તિસમન્વિતઃ ।
ઉત્તરસ્યાં દિશિ મહાન્યક્ષલોકોઽસ્તિ ભૂમિપ ॥ 88 ॥
યક્ષાધિરાજસ્તત્રાઽઽસ્તે વૃદ્ધિઋદ્ધ્યાદિશક્તિભિઃ ।
નવભિર્નિધિભિર્યુક્તસ્તુંદિલો ધનનાયકઃ ॥ 89 ॥
મણિભદ્રઃ પૂર્ણભદ્રો મણિમાન્મણિકંધરઃ ।
મણિભૂષો મણિસ્રગ્વી મણિકાર્મુકધારકઃ ॥ 90 ॥
ઇત્યાદિયક્ષસેનાનીસહિતો નિજશક્તિયુક્ ।
ઈશાનકોણે સંપ્રોક્તો રુદ્રલોકો મહત્તરઃ ॥ 91 ॥
અનર્ઘ્યરત્નખચિતો યત્ર રુદ્રોઽધિદૈવતમ્ ।
મન્યુમાંદીપ્તનયનો બદ્ધપૃષ્ઠમહેષુધિઃ ॥ 92 ॥
સ્ફૂર્જદ્ધનુર્વામહસ્તોઽધિજ્યધન્વભિરાવૃતઃ ।
સ્વસમાનૈરસંખ્યાતરુદ્રૈઃ શૂલવરાયુધૈઃ ॥ 93 ॥
વિકૃતાસ્યૈઃ કરાલાસ્યૈર્વમદ્વહ્નિભિરાસ્યતઃ ।
દશહસ્તૈઃ શતકરૈઃ સહસ્રભુજસંયુતૈઃ ॥ 94 ॥
દશપાદૈર્દશગ્રીવૈસ્ત્રિનેત્રૈરુગ્રમૂર્તિભિઃ ।
અંતરિક્ષચરા યે ચ યે ચ ભૂમિચરાઃ સ્મૃતાઃ ॥ 95 ॥
રુદ્રાધ્યાયે સ્મૃતા રુદ્રાસ્તૈઃ સર્વૈશ્ચ સમાવૃતઃ ।
રુદ્રાણીકોટિસહિતો ભદ્રકાલ્યાદિમાતૃભિઃ ॥ 96 ॥
નાનાશક્તિસમાવિષ્ટડામર્યાદિગણાવૃતઃ ।
વીરભદ્રાદિસહિતો રુદ્રો રાજન્વિરાજતે ॥ 97 ॥
મુંડમાલાધરો નાગવલયો નાગકંધરઃ ।
વ્યાઘ્રચર્મપરીધાનો ગજચર્મોત્તરીયકઃ ॥ 98 ॥
ચિતાભસ્માંગલિપ્તાંગઃ પ્રમથાદિગણાવૃતઃ ।
નિનદડ્ડમરુધ્વાનૈર્બધિરીકૃતદિંમુખઃ ॥ 99 ॥
અટ્ટહાસાસ્ફોટશબ્દૈઃ સંત્રાસિતનભસ્તલઃ ।
ભૂતસંઘસમાવિષ્ટો ભૂતાવાસો મહેશ્વરઃ ॥ 100 ॥
ઈશાનદિક્પતિઃ સોઽયં નામ્ના ચેશાન એવ ચ ॥ 101 ॥
ઇતિ શ્રીદેવીભાગવતે મહાપુરાણે દ્વાદશસ્કંધે મણિદ્વીપવર્ણનં નામ દશમોઽધ્યાયઃ ॥