॥ અથ શ્રીમહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ વિદુરનીતિવાક્યે ત્રયસ્ત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥
વૈશંપાયન ઉવાચ ।
દ્વાઃસ્થં પ્રાહ મહાપ્રાજ્ઞો ધૃતરાષ્ટ્રો મહીપતિઃ ।
વિદુરં દ્રષ્ટુમિચ્છામિ તમિહાનય માચિરમ્ ॥ 1॥
પ્રહિતો ધૃતરાષ્ટ્રેણ દૂતઃ ક્ષત્તારમબ્રવીત્ ।
ઈશ્વરસ્ત્વાં મહારાજો મહાપ્રાજ્ઞ દિદૃક્ષતિ ॥ 2॥
એવમુક્તસ્તુ વિદુરઃ પ્રાપ્ય રાજનિવેશનમ્ ।
અબ્રવીદ્ધૃતરાષ્ટ્રાય દ્વાઃસ્થ માં પ્રતિવેદય ॥ 3॥
દ્વાઃસ્થ ઉવાચ ।
વિદુરોઽયમનુપ્રાપ્તો રાજેંદ્ર તવ શાસનાત્ ।
દ્રષ્ટુમિચ્છતિ તે પાદૌ કિં કરોતુ પ્રશાધિ મામ્ ॥ 4॥
ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ ।
પ્રવેશય મહાપ્રાજ્ઞં વિદુરં દીર્ઘદર્શિનમ્ ।
અહં હિ વિદુરસ્યાસ્ય નાકાલ્યો જાતુ દર્શને ॥ 5॥
દ્વાઃસ્થ ઉવાચ ।
પ્રવિશાંતઃ પુરં ક્ષત્તર્મહારાજસ્ય ધીમતઃ ।
ન હિ તે દર્શનેઽકાલ્યો જાતુ રાજા બ્રવીતિ મામ્ ॥ 6॥
વૈશંપાયન ઉવાચ ।
તતઃ પ્રવિશ્ય વિદુરો ધૃતરાષ્ટ્ર નિવેશનમ્ ।
અબ્રવીત્પ્રાંજલિર્વાક્યં ચિંતયાનં નરાધિપમ્ ॥ 7॥
વિદુરોઽહં મહાપ્રાજ્ઞ સંપ્રાપ્તસ્તવ શાસનાત્ ।
યદિ કિં ચન કર્તવ્યમયમસ્મિ પ્રશાધિ મામ્ ॥ 8॥
ધૃતરષ્ત્ર ઉવાચ ।
સંજયો વિદુર પ્રાપ્તો ગર્હયિત્વા ચ માં ગતઃ ।
અજાતશત્રોઃ શ્વો વાક્યં સભામધ્યે સ વક્ષ્યતિ ॥ 9॥
તસ્યાદ્ય કુરુવીરસ્ય ન વિજ્ઞાતં વચો મયા ।
તન્મે દહતિ ગાત્રાણિ તદકાર્ષીત્પ્રજાગરમ્ ॥ 10॥
જાગ્રતો દહ્યમાનસ્ય શ્રેયો યદિહ પશ્યસિ ।
તદ્બ્રૂહિ ત્વં હિ નસ્તાત ધર્માર્થકુશલો હ્યસિ ॥ 11॥
યતઃ પ્રાપ્તઃ સંજયઃ પાંડવેભ્યો
ન મે યથાવન્મનસઃ પ્રશાંતિઃ ।
સવેંદ્રિયાણ્યપ્રકૃતિં ગતાનિ
કિં વક્ષ્યતીત્યેવ હિ મેઽદ્ય ચિંતા ॥ 12॥
તન્મે બ્રૂહિ વિદુર ત્વં યથાવન્
મનીષિતં સર્વમજાતશત્રોઃ ।
યથા ચ નસ્તાત હિતં ભવેચ્ચ
પ્રજાશ્ચ સર્વાઃ સુખિતા ભવેયુઃ ॥- ॥
વિદુર ઉવાચ ।
અભિયુક્તં બલવતા દુર્બલં હીનસાધનમ્ ।
હૃતસ્વં કામિનં ચોરમાવિશંતિ પ્રજાગરાઃ ॥ 13॥
કચ્ચિદેતૈર્મહાદોષૈર્ન સ્પૃષ્ટોઽસિ નરાધિપ ।
કચ્ચિન્ન પરવિત્તેષુ ગૃધ્યન્વિપરિતપ્યસે ॥ 14॥
ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ ।
શ્રોતુમિચ્છામિ તે ધર્મ્યં પરં નૈઃશ્રેયસં વચઃ ।
અસ્મિન્રાજર્ષિવંશે હિ ત્વમેકઃ પ્રાજ્ઞસમ્મતઃ ॥ 15॥
વિદુર ઉવાચ ।
રજા લક્ષણસંપન્નસ્ત્રૈલોક્યસ્યાધિપો ભવેત્ ।
પ્રેષ્યસ્તે પ્રેષિતશ્ચૈવ ધૃતરાષ્ટ્ર યુધિષ્ઠિરઃ ॥- ॥
વિપરીતતરશ્ચ ત્વં ભાગધેયે ન સમ્મતઃ ।
અર્ચિષાં પ્રક્ષયાચ્ચૈવ ધર્માત્મા ધર્મકોવિદઃ ॥- ॥
આનૃશંસ્યાદનુક્રોશાદ્ધર્માત્સત્યાત્પરાક્રમાત્ ।
ગુરુત્વાત્ત્વયિ સંપ્રેક્ષ્ય બહૂન્ક્લેષાંસ્તિતિક્ષતે ॥- ॥
દુર્યોધને સૌબલે ચ કર્ણે દુઃશાસને તથા ।
એતેષ્વૈશ્વર્યમાધાય કથં ત્વં ભૂતિમિચ્છસિ ॥- ॥
એકસ્માત્વૃક્ષાદ્યજ્ઞપત્રાણિ રાજન્
સ્રુક્ચ દ્રૌણી પેઠનીપીડને ચ ।
એતસ્માદ્રાજન્બ્રુવતો મે નિબોધ
એકસ્માદ્વૈ જાયતેઽસચ્ચ સચ્ચ ॥- ॥
આત્મજ્ઞાનં સમારંભસ્તિતિક્ષા ધર્મનિત્યતા ।
યમર્થાન્નાપકર્ષંતિ સ વૈ પણ્દિત ઉચ્યતે ॥- ॥
નિષેવતે પ્રશસ્તાનિ નિંદિતાનિ ન સેવતે ।
અનાસ્તિકઃ શ્રદ્દધાન એતત્પંડિત લક્ષણમ્ ॥ 16॥
ક્રોધો હર્ષશ્ચ દર્પશ્ચ હ્રીસ્તંભો માન્યમાનિતા ।
યમર્થાન્નાપકર્ષંતિ સ વૈ પંડિત ઉચ્યતે ॥ 17॥
યસ્ય કૃત્યં ન જાનંતિ મંત્રં વા મંત્રિતં પરે ।
કૃતમેવાસ્ય જાનંતિ સ વૈ પંડિત ઉચ્યતે ॥ 18॥
યસ્ય કૃત્યં ન વિઘ્નંતિ શીતમુષ્ણં ભયં રતિઃ ।
સમૃદ્ધિરસમૃદ્ધિર્વા સ વૈ પંડિત ઉચ્યતે ॥ 19॥
યસ્ય સંસારિણી પ્રજ્ઞા ધર્માર્થાવનુવર્તતે ।
કામાદર્થં વૃણીતે યઃ સ વૈ પંડિત ઉચ્યતે ॥ 20॥
યથાશક્તિ ચિકીર્ષંતિ યથાશક્તિ ચ કુર્વતે ।
ન કિં ચિદવમન્યંતે પંડિતા ભરતર્ષભ ॥ 21॥
ક્ષિપ્રં વિજાનાતિ ચિરં શઋણોતિ
વિજ્ઞાય ચાર્થં ભજતે ન કામાત્ ।
નાસંપૃષ્ટો વ્યૌપયુંક્તે પરાર્થે
તત્પ્રજ્ઞાનં પ્રથમં પંડિતસ્ય ॥ 22॥
નાપ્રાપ્યમભિવાંછંતિ નષ્ટં નેચ્છંતિ શોચિતુમ્ ।
આપત્સુ ચ ન મુહ્યંતિ નરાઃ પંડિત બુદ્ધયઃ ॥ 23॥
નિશ્ચિત્ય યઃ પ્રક્રમતે નાંતર્વસતિ કર્મણઃ ।
અવંધ્ય કાલો વશ્યાત્મા સ વૈ પંડિત ઉચ્યતે ॥ 24॥
આર્ય કર્મણિ રાજ્યંતે ભૂતિકર્માણિ કુર્વતે ।
હિતં ચ નાભ્યસૂયંતિ પંડિતા ભરતર્ષભ ॥ 25॥
ન હૃષ્યત્યાત્મસમ્માને નાવમાનેન તપ્યતે ।
ગાંગો હ્રદ ઇવાક્ષોભ્યો યઃ સ પંડિત ઉચ્યતે ॥ 26॥
તત્ત્વજ્ઞઃ સર્વભૂતાનાં યોગજ્ઞઃ સર્વકર્મણામ્ ।
ઉપાયજ્ઞો મનુષ્યાણાં નરઃ પંડિત ઉચ્યતે ॥ 27॥
પ્રવૃત્ત વાક્ચિત્રકથ ઊહવાન્પ્રતિભાનવાન્ ।
આશુ ગ્રંથસ્ય વક્તા ચ સ વૈ પંડિત ઉચ્યતે ॥ 28॥
શ્રુતં પ્રજ્ઞાનુગં યસ્ય પ્રજ્ઞા ચૈવ શ્રુતાનુગા ।
અસંભિન્નાર્ય મર્યાદઃ પંડિતાખ્યાં લભેત સઃ ॥ 29॥
અર્થં મહાંતમાસદ્ય વિદ્યામૈશ્વર્યમેવ ચ ।
વિચરત્યસમુન્નદ્ધો યસ્ય પંડિત ઉચ્યતે ॥- ॥
અશ્રુતશ્ચ સમુન્નદ્ધો દરિદ્રશ્ચ મહામનાઃ ।
અર્થાંશ્ચાકર્મણા પ્રેપ્સુર્મૂઢ ઇત્યુચ્યતે બુધૈઃ ॥ 30॥
સ્વમર્થં યઃ પરિત્યજ્ય પરાર્થમનુતિષ્ઠતિ ।
મિથ્યા ચરતિ મિત્રાર્થે યશ્ચ મૂઢઃ સ ઉચ્યતે ॥ 31॥
અકામાં કામયતિ યઃ કામયાનાં પરિત્યજેત્ ।
બલવંતં ચ યો દ્વેષ્ટિ તમાહુર્મૂઢચેતસમ્ ॥- ॥
અકામાન્કામયતિ યઃ કામયાનાન્પરિદ્વિષન્ ।
બલવંતં ચ યો દ્વેષ્ટિ તમાહુર્મૂઢચેતસમ્ ॥ 32॥
અમિત્રં કુરુતે મિત્રં મિત્રં દ્વેષ્ટિ હિનસ્તિ ચ ।
કર્મ ચારભતે દુષ્ટં તમાહુર્મૂઢચેતસમ્ ॥ 33॥
સંસારયતિ કૃત્યાનિ સર્વત્ર વિચિકિત્સતે ।
ચિરં કરોતિ ક્ષિપ્રાર્થે સ મૂઢો ભરતર્ષભ ॥ 34॥
શ્રાદ્ધં પિતૃભ્યો ન દદાતિ દૈવતાનિ નાર્ચતિ ।
સુહૃન્મિત્રં ન લભતે તમાહુર્મૂઢચેતસમ્ ॥- ॥
અનાહૂતઃ પ્રવિશતિ અપૃષ્ટો બહુ ભાષતે ।
વિશ્વસત્યપ્રમત્તેષુ મૂઢ ચેતા નરાધમઃ ॥ 35॥
પરં ક્ષિપતિ દોષેણ વર્તમાનઃ સ્વયં તથા ।
યશ્ચ ક્રુધ્યત્યનીશઃ સન્સ ચ મૂઢતમો નરઃ ॥ 36॥
આત્મનો બલમાજ્ઞાય ધર્માર્થપરિવર્જિતમ્ ।
અલભ્યમિચ્છન્નૈષ્કર્મ્યાન્મૂઢ બુદ્ધિરિહોચ્યતે ॥ 37॥
અશિષ્યં શાસ્તિ યો રાજન્યશ્ચ શૂન્યમુપાસતે ।
કદર્યં ભજતે યશ્ચ તમાહુર્મૂઢચેતસમ્ ॥ 38॥
અર્થં મહાંતમાસાદ્ય વિદ્યામૈશ્વર્યમેવ વા ।
વિચરત્યસમુન્નદ્ધો યઃ સ પંડિત ઉચ્યતે ॥ 39॥
એકઃ સંપન્નમશ્નાતિ વસ્તે વાસશ્ચ શોભનમ્ ।
યોઽસંવિભજ્ય ભૃત્યેભ્યઃ કો નૃશંસતરસ્તતઃ ॥ 40॥
એકઃ પાપાનિ કુરુતે ફલં ભુંક્તે મહાજનઃ ।
ભોક્તારો વિપ્રમુચ્યંતે કર્તા દોષેણ લિપ્યતે ॥ 41॥
એકં હન્યાન્ન વાહન્યાદિષુર્મુક્તો ધનુષ્મતા ।
બુદ્ધિર્બુદ્ધિમતોત્સૃષ્ટા હન્યાદ્રાષ્ટ્રં સરાજકમ્ ॥ 42॥
એકયા દ્વે વિનિશ્ચિત્ય ત્રીંશ્ચતુર્ભિર્વશે કુરુ ।
પંચ જિત્વા વિદિત્વા ષટ્સપ્ત હિત્વા સુખી ભવ ॥ 43॥
એકં વિષરસો હંતિ શસ્ત્રેણૈકશ્ચ વધ્યતે ।
સરાષ્ટ્રં સ પ્રજં હંતિ રાજાનં મંત્રવિસ્રવઃ ॥ 44॥
એકઃ સ્વાદુ ન ભુંજીત એકશ્ચાર્થાન્ન ચિંતયેત્ ।
એકો ન ગચ્છેદધ્વાનં નૈકઃ સુપ્તેષુ જાગૃયાત્ ॥ 45॥
એકમેવાદ્વિતીયં તદ્યદ્રાજન્નાવબુધ્યસે ।
સત્યં સ્વર્ગસ્ય સોપાનં પારાવારસ્ય નૌરિવ ॥ 46॥
એકઃ ક્ષમાવતાં દોષો દ્વિતીયો નોપલભ્યતે ।
યદેનં ક્ષમયા યુક્તમશક્તં મન્યતે જનઃ ॥ 47॥
સોઽસ્ય દોષો ન મંતવ્યઃ ક્ષમા હિ પરમં બલમ્ ।
ક્ષમા ગુણો હ્યશક્તાનાં શક્તાનાં ભૂષણં તથા ॥- ॥
ક્ષમા વશીકૃતિર્લોકે ક્ષમયા કિં ન સાધ્યતે ।
શાંતિશંખઃ કરે યસ્ય કિં કરિષ્યતિ દુર્જનઃ ॥- ॥
અતૃણે પતિતો વહ્નિઃ સ્વયમેવોપશામ્યતિ ।
અક્ષમાવાન્પરં દોષૈરાત્માનં ચૈવ યોજયેત્ ॥- ॥
એકો ધર્મઃ પરં શ્રેયઃ ક્ષમૈકા શાંતિરુત્તમા ।
વિદ્યૈકા પરમા દૃષ્ટિરહિંસૈકા સુખાવહા ॥ 48॥
દ્વાવિમૌ ગ્રસતે ભૂમિઃ સર્પો બિલશયાનિવ ।
રાજાનં ચાવિરોદ્ધારં બ્રાહ્મણં ચાપ્રવાસિનમ્ ॥ 49॥
દ્વે કર્મણી નરઃ કુર્વન્નસ્મિઁલ્લોકે વિરોચતે ।
અબ્રુવન્પરુષં કિં ચિદસતો નાર્થયંસ્તથા ॥ 50॥
દ્વાવિમૌ પુરુષવ્યાઘ્ર પરપ્રત્યય કારિણૌ ।
સ્ત્રિયઃ કામિત કામિન્યો લોકઃ પૂજિત પૂજકઃ ॥ 51॥
દ્વાવિમૌ કંટકૌ તીક્ષ્ણૌ શરીરપરિશોષણૌ ।
યશ્ચાધનઃ કામયતે યશ્ચ કુપ્યત્યનીશ્વરઃ ॥ 52॥
દ્વાવેવ ન વિરાજેતે વિપરીતેન કર્મણા ।
ગૃહસ્થશ્ચ નિરારંભઃ કાર્યવાંશ્ચૈવ ભિક્ષુકઃ ॥- ॥
દ્વાવિમૌ પુરુષૌ રાજન્સ્વર્ગસ્ય પરિ તિષ્ઠતઃ ।
પ્રભુશ્ચ ક્ષમયા યુક્તો દરિદ્રશ્ચ પ્રદાનવાન્ ॥ 53॥
ન્યાયાગતસ્ય દ્રવ્યસ્ય બોદ્ધવ્યૌ દ્વાવતિક્રમૌ ।
અપાત્રે પ્રતિપત્તિશ્ચ પાત્રે ચાપ્રતિપાદનમ્ ॥ 54॥
દ્વાવંભસિ નિવેષ્ટવ્યૌ ગલે બદ્ધ્વા દૃઢં શિલામ્ ।
ધનવંતમદાતારં દરિદ્રં ચાતપસ્વિનમ્ ॥- ॥
દ્વાવિમૌ પુરુષવ્યાઘ્ર સુર્યમંડલભેદિનૌ ।
પરિવ્રાડ્યોગયુક્તશ્ચ રણે ચાભિમુખો હતઃ ॥- ॥
ત્રયો ન્યાયા મનુષ્યાણાં શ્રૂયંતે ભરતર્ષભ ।
કનીયાન્મધ્યમઃ શ્રેષ્ઠ ઇતિ વેદવિદો વિદુઃ ॥ 55॥
ત્રિવિધાઃ પુરુષા રાજન્નુત્તમાધમમધ્યમાઃ ।
નિયોજયેદ્યથાવત્તાંસ્ત્રિવિધેષ્વેવ કર્મસુ ॥ 56॥
ત્રય એવાધના રાજન્ભાર્યા દાસસ્તથા સુતઃ ।
યત્તે સમધિગચ્છંતિ યસ્ય તે તસ્ય તદ્ધનમ્ ॥ 57॥
હરણં ચ પરસ્વાનાં પરદારાભિમર્શનમ્ ।
સુહૃદશ્ચ પરિત્યાગસ્ત્રયો દોષા ક્ષયાવહઃ ॥- ॥
ત્રિવિધં નરકસ્યેદં દ્વારં નાશનમાત્મનઃ ।
કામઃ ક્રોધસ્તથા લોભસ્તસ્માદેતત્ત્રયં ત્યજેત્ ॥- ॥
વરપ્રદાનં રાજ્યાં ચ પુત્રજન્મ ચ ભારત ।
શત્રોશ્ચ મોક્ષણં કૃચ્છ્રાત્ત્રીણિ ચૈકં ચ તત્સમમ્ ॥- ॥
ભક્તં ચ બજમાનં ચ તવાસ્મીતિ વાદિનમ્ ।
ત્રીનેતાન્ શરણં પ્રાપ્તાન્વિષમેઽપિ ન સંત્યજેત્ ॥- ॥
ચત્વારિ રાજ્ઞા તુ મહાબલેન
વર્જ્યાન્યાહુઃ પંડિતસ્તાનિ વિદ્યાત્ ।
અલ્પપ્રજ્ઞૈઃ સહ મંત્રં ન કુર્યાન્
ન દીર્ઘસૂત્રૈરલસૈશ્ચારણૈશ્ચ ॥ 58॥
ચત્વારિ તે તાત ગૃહે વસંતુ
શ્રિયાભિજુષ્ટસ્ય ગૃહસ્થ ધર્મે ।
વૃદ્ધો જ્ઞાતિરવસન્નઃ કુલીનઃ
સખા દરિદ્રો ભગિની ચાનપત્યા ॥ 59॥
ચત્વાર્યાહ મહારાજ સદ્યસ્કાનિ બૃહસ્પતિઃ ।
પૃચ્છતે ત્રિદશેંદ્રાય તાનીમાનિ નિબોધ મે ॥ 60॥
દેવતાનાં ચ સંકલ્પમનુભાવં ચ ધીમતામ્ ।
વિનયં કૃતવિદ્યાનાં વિનાશં પાપકર્મણામ્ ॥ 61॥
ચત્વારિ કર્માણ્યભયંકરાણિ
ભયં પ્રયચ્છંત્યયથાકૃતાનિ ।
માનાગ્નિહોત્રં ઉત માનમૌનં
માનેનાધીતમુત માનયજ્ઞઃ ॥- ॥
પંચાગ્નયો મનુષ્યેણ પરિચર્યાઃ પ્રયત્નતઃ ।
પિતા માતાગ્નિરાત્મા ચ ગુરુશ્ચ ભરતર્ષભ ॥ 62॥
પંચૈવ પૂજયઁલ્લોકે યશઃ પ્રાપ્નોતિ કેવલમ્ ।
દેવાન્પિતૄન્મનુષ્યાંશ્ચ ભિક્ષૂનતિથિપંચમાન્ ॥ 63॥
પંચ ત્વાનુગમિષ્યંતિ યત્ર યત્ર ગમિષ્યસિ ।
મિત્રાણ્યમિત્રા મધ્યસ્થા ઉપજીવ્યોપજીવિનઃ ॥ 64॥
પંચેંદ્રિયસ્ય મર્ત્યસ્ય છિદ્રં ચેદેકમિંદ્રિયમ્ ।
તતોઽસ્ય સ્રવતિ પ્રજ્ઞા દૃતેઃ પાદાદિવોદકમ્ ॥ 65॥
ષડ્દોષાઃ પુરુષેણેહ હાતવ્યા ભૂતિમિચ્છતા ।
નિદ્રા તંદ્રી ભયં ક્રોધ આલસ્યં દીર્ઘસૂત્રતા ॥ 66॥
ષડિમાન્પુરુષો જહ્યાદ્ભિન્નાં નાવમિવાર્ણવે ।
અપ્રવક્તારમાચાર્યમનધીયાનમૃત્વિજમ્ ॥ 67॥
અરક્ષિતારં રાજાનં ભાર્યાં ચાપ્રિય વાદિનીમ્ ।
ગ્રામકારં ચ ગોપાલં વનકામં ચ નાપિતમ્ ॥ 68॥
ષડેવ તુ ગુણાઃ પુંસા ન હાતવ્યાઃ કદાચન ।
સત્યં દાનમનાલસ્યમનસૂયા ક્ષમા ધૃતિઃ ॥ 69॥
અર્થાગમો નિત્યમરોગિતા ચ
પ્રિયા ચ ભાર્યા પ્રિયવાદિની ચ ।
વશ્યશ્ચ પુત્રોઽર્થકરી ચ વિદ્યા
ષટ્ જીવલોકસ્ય સુખાનિ રાજન્ ॥- ॥
ષણ્ણામાત્મનિ નિત્યાનામૈશ્વર્યં યોઽધિગચ્છતિ ।
ન સ પાપૈઃ કુતોઽનર્થૈર્યુજ્યતે વિજિતેંદ્રિયઃ ॥ 70॥
ષડિમે ષટ્સુ જીવંતિ સપ્તમો નોપલભ્યતે ।
ચોરાઃ પ્રમત્તે જીવંતિ વ્યાધિતેષુ ચિકિત્સકાઃ ॥ 71॥
પ્રમદાઃ કામયાનેષુ યજમાનેષુ યાજકાઃ ।
રાજા વિવદમાનેષુ નિત્યં મૂર્ખેષુ પંડિતાઃ ॥ 72॥
ષડિમાનિ વિનશ્યંતિ મુહૂર્તમનવેક્ષણાત્ ।
ગાવઃ સેવા કૃષિર્ભાર્યા વિદ્યા વૃષલસંગતિઃ ॥- ॥
ષડેતે હ્યવમન્યંતે નિત્યં પૂર્વોપકારિણમ્ ।
આચાર્યં શિક્ષિતા શિષ્યાઃ કૃતદારશ્ચ માતરમ્ ॥- ॥
નારિં વિગતકામસ્તુ કૃતાર્થાશ્ચ પ્રયોજકમ્ ।
નાવં નિસ્તીર્ણકાંતારા નાતુરાશ્ચ ચિકિત્સકમ્ ॥- ॥
આરોગ્યમાનૃણ્યમવિપ્રવાસઃ
સદ્ભિર્મનુષ્યૈઃ સહ સંપ્રયોગઃ ।
સ્વપ્રત્યયા વૃત્તિરભીતવાસઃ
ષટ્ જીવલોકસ્ય સુખાનિ રાજન્ ॥- ॥
ઈર્ષુર્ઘૃણી નસંતુષ્ટઃ ક્રોધનો નિત્યશંકિતઃ ।
પરભાગ્યોપજીવી ચ ષડેતે નિત્યદુઃખિતાઃ ॥- ॥
સપ્ત દોષાઃ સદા રાજ્ઞા હાતવ્યા વ્યસનોદયાઃ ।
પ્રાયશો યૈર્વિનશ્યંતિ કૃતમૂલાશ્ચ પાર્થિવાઃ ॥ 73॥
સ્ત્રિયોઽક્ષા મૃગયા પાનં વાક્પારુષ્યં ચ પંચમમ્ ।
મહચ્ચ દંડપારુષ્યમર્થદૂષણમેવ ચ ॥ 74॥
અષ્ટૌ પૂર્વનિમિત્તાનિ નરસ્ય વિનશિષ્યતઃ ।
બ્રાહ્મણાન્પ્રથમં દ્વેષ્ટિ બ્રાહ્મણૈશ્ચ વિરુધ્યતે ॥ 75॥
બ્રાહ્મણ સ્વાનિ ચાદત્તે બ્રાહ્મણાંશ્ચ જિઘાંસતિ ।
રમતે નિંદયા ચૈષાં પ્રશંસાં નાભિનંદતિ ॥ 76॥
નૈતાન્સ્મરતિ કૃત્યેષુ યાચિતશ્ચાભ્યસૂયતિ ।
એતાંદોષાન્નરઃ પ્રાજ્ઞો બુદ્ધ્યા બુદ્ધ્વા વિવર્જયેત્ ॥ 77॥
અષ્ટાવિમાનિ હર્ષસ્ય નવ નીતાનિ ભારત ।
વર્તમાનાનિ દૃશ્યંતે તાન્યેવ સુસુખાન્યપિ ॥ 78॥
સમાગમશ્ચ સખિભિર્મહાંશ્ચૈવ ધનાગમઃ ।
પુત્રેણ ચ પરિષ્વંગઃ સન્નિપાતશ્ચ મૈથુને ॥ 79॥
સમયે ચ પ્રિયાલાપઃ સ્વયૂથેષુ ચ સન્નતિઃ ।
અભિપ્રેતસ્ય લાભશ્ચ પૂજા ચ જનસંસદિ ॥ 80॥
અષ્ટૌ ગુણાઃ પુરુષં દીપયંતિ
પ્રજ્ઞા ચ કૌલ્યં ચ દમઃ શ્રુતં ચ ।
પરાક્રમશ્ચાબહુભાષિતા ચ
દાનં યથાશક્તિ કૃતજ્ઞતા ચ ॥- ॥
નવદ્વારમિદં વેશ્મ ત્રિસ્થૂણં પંચ સાક્ષિકમ્ ।
ક્ષેત્રજ્ઞાધિષ્ઠિતં વિદ્વાન્યો વેદ સ પરઃ કવિઃ ॥ 81॥
દશ ધર્મં ન જાનંતિ ધૃતરાષ્ટ્ર નિબોધ તાન્ ।
મત્તઃ પ્રમત્ત ઉન્મત્તઃ શ્રાંતઃ ક્રુદ્ધો બુભુક્ષિતઃ ॥ 82॥
ત્વરમાણશ્ચ ભીરુશ્ચ લુબ્ધઃ કામી ચ તે દશ ।
તસ્માદેતેષુ ભાવેષુ ન પ્રસજ્જેત પંડિતઃ ॥ 83॥
અત્રૈવોદાહરંતીમમિતિહાસં પુરાતનમ્ ।
પુત્રાર્થમસુરેંદ્રેણ ગીતં ચૈવ સુધન્વના ॥ 84॥
યઃ કામમન્યૂ પ્રજહાતિ રાજા
પાત્રે પ્રતિષ્ઠાપયતે ધનં ચ ।
વિશેષવિચ્છ્રુતવાન્ક્ષિપ્રકારી
તં સર્વલોકઃ કુરુતે પ્રમાણમ્ ॥ 85॥
જાનાતિ વિશ્વાસયિતું મનુષ્યાન્
વિજ્ઞાત દોષેષુ દધાતિ દંડમ્ ।
જાનાતિ માત્રાં ચ તથા ક્ષમાં ચ
તં તાદૃશં શ્રીર્જુષતે સમગ્રા ॥ 86॥
સુદુર્બલં નાવજાનાતિ કંચિદ્-
યુક્તો રિપું સેવતે બુદ્ધિપૂર્વમ્ ।
ન વિગ્રહં રોચયતે બલસ્થૈઃ
કાલે ચ યો વિક્રમતે સ ધીરઃ ॥ 87॥
પ્રાપ્યાપદં ન વ્યથતે કદા ચિદ્
ઉદ્યોગમન્વિચ્છતિ ચાપ્રમત્તઃ ।
દુઃખં ચ કાલે સહતે જિતાત્મા
ધુરંધરસ્તસ્ય જિતાઃ સપત્નાઃ ॥ 88॥
અનર્થકં વિપ્ર વાસં ગૃહેભ્યઃ
પાપૈઃ સંધિં પરદારાભિમર્શમ્ ।
દંભં સ્તૈન્યં પૈશુનં મદ્ય પાનં
ન સેવતે યઃ સ સુખી સદૈવ ॥ 89॥
ન સંરંભેણારભતેઽર્થવર્ગમ્
આકારિતઃ શંસતિ તથ્યમેવ ।
ન માત્રાર્થે રોચયતે વિવાદં
નાપૂજિતઃ કુપ્યતિ ચાપ્યમૂઢઃ ॥ 90॥
ન યોઽભ્યસૂયત્યનુકંપતે ચ
ન દુર્બલઃ પ્રાતિભાવ્યં કરોતિ ।
નાત્યાહ કિં ચિત્ક્ષમતે વિવાદં
સર્વત્ર તાદૃગ્લભતે પ્રશંસામ્ ॥ 91॥
યો નોદ્ધતં કુરુતે જાતુ વેષં
ન પૌરુષેણાપિ વિકત્થતેઽન્યાન્ ।
ન મૂર્ચ્છિતઃ કટુકાન્યાહ કિં ચિત્
પ્રિયં સદા તં કુરુતે જનોઽપિ ॥ 92॥
ન વૈરમુદ્દીપયતિ પ્રશાંતં
ન દર્મમારોહતિ નાસ્તમેતિ ।
ન દુર્ગતોઽસ્મીતિ કરોતિ મન્યું
તમાર્ય શીલં પરમાહુરગ્ર્યમ્ ॥ 93॥
ન સ્વે સુખે વૈ કુરુતે પ્રહર્ષં
નાન્યસ્ય દુઃખે ભવતિ પ્રતીતઃ ।
દત્ત્વા ન પશ્ચાત્કુરુતેઽનુતાપં
ન કત્થતે સત્પુરુષાર્ય શીલઃ ॥ 94॥
દેશાચારાન્સમયાંજાતિધર્માન્
બુભૂષતે યસ્તુ પરાવરજ્ઞઃ ।
સ તત્ર તત્રાધિગતઃ સદૈવ
મહાજનસ્યાધિપત્યં કરોતિ ॥ 95॥
દંભં મોહં મત્સરં પાપકૃત્યં
રાજદ્વિષ્ટં પૈશુનં પૂગવૈરમ્ ।
મત્તોન્મત્તૈર્દુર્જનૈશ્ચાપિ વાદં
યઃ પ્રજ્ઞાવાન્વર્જયેત્સ પ્રધાનઃ ॥ 96॥
દમં શૌચં દૈવતં મંગલાનિ
પ્રાયશ્ચિત્તં વિવિધાઁલ્લોકવાદાન્ ।
એતાનિ યઃ કુરુતે નૈત્યકાનિ
તસ્યોત્થાનં દેવતા રાધયંતિ ॥ 97॥
સમૈર્વિવાહં કુરુતે ન હીનૈઃ
સમૈઃ સખ્યં વ્યવહારં કથાશ્ચ ।
ગુણૈર્વિશિષ્ટાંશ્ચ પુરો દધાતિ
વિપશ્ચિતસ્તસ્ય નયાઃ સુનીતાઃ ॥ 98॥
મિતં ભુંક્તે સંવિભજ્યાશ્રિતેભ્યો
મિતં સ્વપિત્યમિતં કર્મકૃત્વા ।
દદાત્યમિત્રેષ્વપિ યાચિતઃ સં-
સ્તમાત્મવંતં પ્રજહાત્યનર્થાઃ ॥ 99॥
ચિકીર્ષિતં વિપ્રકૃતં ચ યસ્ય
નાન્યે જનાઃ કર્મ જાનંતિ કિં ચિત્ ।
મંત્રે ગુપ્તે સમ્યગનુષ્ઠિતે ચ
સ્વલ્પો નાસ્ય વ્યથતે કશ્ચિદર્થઃ ॥ 100॥
યઃ સર્વભૂતપ્રશમે નિવિષ્ટઃ
સત્યો મૃદુર્દાનકૃચ્છુદ્ધ ભાવઃ ।
અતીવ સંજ્ઞાયતે જ્ઞાતિમધ્યે
મહામણિર્જાત્ય ઇવ પ્રસન્નઃ ॥ 101॥
ય આત્મનાપત્રપતે ભૃશં નરઃ
સ સર્વલોકસ્ય ગુરુર્ભવત્યુત ।
અનંત તેજાઃ સુમનાઃ સમાહિતઃ
સ્વતેજસા સૂર્ય ઇવાવભાસતે ॥ 102॥
વને જાતાઃ શાપદગ્ધસ્ય રાજ્ઞઃ
પાંડોઃ પુત્રાઃ પંચ પંચેંદ્ર કલ્પાઃ ।
ત્વયૈવ બાલા વર્ધિતાઃ શિક્ષિતાશ્ચ
તવાદેશં પાલયંત્યાંબિકેય ॥ 103॥
પ્રદાયૈષામુચિતં તાત રાજ્યં
સુખી પુત્રૈઃ સહિતો મોદમાનઃ ।
ન દેવાનાં નાપિ ચ માનુષાણાં
ભવિષ્યસિ ત્વં તર્કણીયો નરેંદ્ર ॥ 104॥
॥ ઇતિ શ્રીમહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ
વિદુરનીતિવાક્યે ત્રયસ્ત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 33 ॥