॥ ઇતિ શ્રીમહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ
વિદુરનીતિવાક્યે ચતુસ્ત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥
ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ ।
જાગ્રતો દહ્યમાનસ્ય યત્કાર્યમનુપશ્યસિ ।
તદ્બ્રૂહિ ત્વં હિ નસ્તાત ધર્માર્થકુશલઃ શુચિઃ ॥ 1॥
ત્વં માં યથાવદ્વિદુર પ્રશાધિ
પ્રજ્ઞા પૂર્વં સર્વમજાતશત્રોઃ ।
યન્મન્યસે પથ્યમદીનસત્ત્વ
શ્રેયઃ કરં બ્રૂહિ તદ્વૈ કુરૂણામ્ ॥ 2॥
પાપાશંગી પાપમેવ નૌપશ્યન્
પૃચ્છામિ ત્વાં વ્યાકુલેનાત્મનાહમ્ ।
કવે તન્મે બ્રૂહિ સર્વં યથાવન્
મનીષિતં સર્વમજાતશત્રોઃ ॥ 3॥
વિદુર ઉવાચ ।
શુભં વા યદિ વા પાપં દ્વેષ્યં વા યદિ વા પ્રિયમ્ ।
અપૃષ્ટસ્તસ્ય તદ્બ્રૂયાદ્યસ્ય નેચ્છેત્પરાભવમ્ ॥ 4॥
તસ્માદ્વક્ષ્યામિ તે રાજન્ભવમિચ્છન્કુરૂન્પ્રતિ ।
વચઃ શ્રેયઃ કરં ધર્મ્યં બ્રુવતસ્તન્નિબોધ મે ॥ 5॥
મિથ્યોપેતાનિ કર્માણિ સિધ્યેયુર્યાનિ ભારત ।
અનુપાય પ્રયુક્તાનિ મા સ્મ તેષુ મનઃ કૃથાઃ ॥ 6॥
તથૈવ યોગવિહિતં ન સિધ્યેત્કર્મ યન્નૃપ ।
ઉપાયયુક્તં મેધાવી ન તત્ર ગ્લપયેન્મનઃ ॥ 7॥
અનુબંધાનવેક્ષેત સાનુબંધેષુ કર્મસુ ।
સંપ્રધાર્ય ચ કુર્વીત ન વેગેન સમાચરેત્ ॥ 8॥
અનુબંધં ચ સંપ્રેક્ષ્ય વિપાકાંશ્ચૈવ કર્મણામ્ ।
ઉત્થાનમાત્મનશ્ચૈવ ધીરઃ કુર્વીત વા ન વા ॥ 9॥
યઃ પ્રમાણં ન જાનાતિ સ્થાને વૃદ્ધૌ તથા ક્ષયે ।
કોશે જનપદે દંડે ન સ રાજ્યાવતિષ્ઠતે ॥ 10॥
યસ્ત્વેતાનિ પ્રમાણાનિ યથોક્તાન્યનુપશ્યતિ ।
યુક્તો ધર્માર્થયોર્જ્ઞાને સ રાજ્યમધિગચ્છતિ ॥ 11॥
ન રાજ્યં પ્રાપ્તમિત્યેવ વર્તિતવ્યમસાંપ્રતમ્ ।
શ્રિયં હ્યવિનયો હંતિ જરા રૂપમિવોત્તમમ્ ॥ 12॥
ભક્ષ્યોત્તમ પ્રતિચ્છન્નં મત્સ્યો બડિશમાયસમ્ ।
રૂપાભિપાતી ગ્રસતે નાનુબંધમવેક્ષતે ॥ 13॥
યચ્છક્યં ગ્રસિતું ગ્રસ્યં ગ્રસ્તં પરિણમેચ્ચ યત્ ।
હિતં ચ પરિણામે યત્તદદ્યં ભૂતિમિચ્છતા ॥ 14॥
વનસ્પતેરપક્વાનિ ફલાનિ પ્રચિનોતિ યઃ ।
સ નાપ્નોતિ રસં તેભ્યો બીજં ચાસ્ય વિનશ્યતિ ॥ 15॥
યસ્તુ પક્વમુપાદત્તે કાલે પરિણતં ફલમ્ ।
ફલાદ્રસં સ લભતે બીજાચ્ચૈવ ફલં પુનઃ ॥ 16॥
યથા મધુ સમાદત્તે રક્ષન્પુષ્પાણિ ષટ્પદઃ ।
તદ્વદર્થાન્મનુષ્યેભ્ય આદદ્યાદવિહિંસયા ॥ 17॥
પુષ્પં પુષ્પં વિચિન્વીત મૂલચ્છેદં ન કારયેત્ ।
માલાકાર ઇવારામે ન યથાંગારકારકઃ ॥ 18॥
કિં નુ મે સ્યાદિદં કૃત્વા કિં નુ મે સ્યાદકુર્વતઃ ।
ઇતિ કર્માણિ સંચિંત્ય કુર્યાદ્વા પુરુષો ન વા ॥ 19॥
અનારભ્યા ભવંત્યર્થાઃ કે ચિન્નિત્યં તથાગતાઃ ।
કૃતઃ પુરુષકારોઽપિ ભવેદ્યેષુ નિરર્થકઃ ॥ 20॥
કાંશ્ચિદર્થાન્નરઃ પ્રાજ્ઞો લભુ મૂલાન્મહાફલાન્ ।
ક્ષિપ્રમારભતે કર્તું ન વિઘ્નયતિ તાદૃશાન્ ॥ 21॥
ઋજુ પશ્યતિ યઃ સર્વં ચક્ષુષાનુપિબન્નિવ ।
આસીનમપિ તૂષ્ણીકમનુરજ્યંતિ તં પ્રજાઃ ॥ 22॥
ચક્ષુષા મનસા વાચા કર્મણા ચ ચતુર્વિધમ્ ।
પ્રસાદયતિ લોકં યસ્તં લોકોઽનુપ્રસીદતિ ॥ 23॥
યસ્માત્ત્રસ્યંતિ ભૂતાનિ મૃગવ્યાધાન્મૃગા ઇવ ।
સાગરાંતામપિ મહીં લબ્ધ્વા સ પરિહીયતે ॥ 24॥
પિતૃપૈતામહં રાજ્યં પ્રાપ્તવાન્સ્વેન તેજસા ।
વાયુરભ્રમિવાસાદ્ય ભ્રંશયત્યનયે સ્થિતઃ ॥ 25॥
ધર્મમાચરતો રાજ્ઞઃ સદ્ભિશ્ચરિતમાદિતઃ ।
વસુધા વસુસંપૂર્ણા વર્ધતે ભૂતિવર્ધની ॥ 26॥
અથ સંત્યજતો ધર્મમધર્મં ચાનુતિષ્ઠતઃ ।
પ્રતિસંવેષ્ટતે ભૂમિરગ્નૌ ચર્માહિતં યથા ॥ 27॥
ય એવ યત્નઃ ક્રિયતે પ્રર રાષ્ટ્રાવમર્દને ।
સ એવ યત્નઃ કર્તવ્યઃ સ્વરાષ્ટ્ર પરિપાલને ॥ 28॥
ધર્મેણ રાજ્યં વિંદેત ધર્મેણ પરિપાલયેત્ ।
ધર્મમૂલાં શ્રિયં પ્રાપ્ય ન જહાતિ ન હીયતે ॥ 29॥
અપ્યુન્મત્તાત્પ્રલપતો બાલાચ્ચ પરિસર્પતઃ ।
સર્વતઃ સારમાદદ્યાદશ્મભ્ય ઇવ કાંચનમ્ ॥ 30॥
સુવ્યાહૃતાનિ સુધિયાં સુકૃતાનિ તતસ્તતઃ ।
સંચિન્વંધીર આસીત શિલા હારી શિલં યથા ॥ 31॥
ગંધેન ગાવઃ પશ્યંતિ વેદૈઃ પશ્યંતિ બ્રાહ્મણાઃ ।
ચારૈઃ પશ્યંતિ રાજાનશ્ચક્ષુર્ભ્યામિતરે જનાઃ ॥ 32॥
ભૂયાંસં લભતે ક્લેશં યા ગૌર્ભવતિ દુર્દુહા ।
અથ યા સુદુહા રાજન્નૈવ તાં વિનયંત્યપિ ॥ 33॥
યદતપ્તં પ્રણમતિ ન તત્સંતાપયંત્યપિ ।
યચ્ચ સ્વયં નતં દારુ ન તત્સન્નામયંત્યપિ ॥ 34॥
એતયોપમયા ધીરઃ સન્નમેત બલીયસે ।
ઇંદ્રાય સ પ્રણમતે નમતે યો બલીયસે ॥ 35॥
પર્જન્યનાથાઃ પશવો રાજાનો મિત્ર બાંધવાઃ ।
પતયો બાંધવાઃ સ્ત્રીણાં બ્રાહ્મણા વેદ બાંધવાઃ ॥ 36॥
સત્યેન રક્ષ્યતે ધર્મો વિદ્યા યોગેન રક્ષ્યતે ।
મૃજયા રક્ષ્યતે રૂપં કુલં વૃત્તેન રક્ષ્યતે ॥ 37॥
માનેન રક્ષ્યતે ધાન્યમશ્વાન્રક્ષ્યત્યનુક્રમઃ ।
અભીક્ષ્ણદર્શનાદ્ગાવઃ સ્ત્રિયો રક્ષ્યાઃ કુચેલતઃ ॥ 38॥
ન કુલં વૃત્તિ હીનસ્ય પ્રમાણમિતિ મે મતિઃ ।
અંત્યેષ્વપિ હિ જાતાનાં વૃત્તમેવ વિશિષ્યતે ॥ 39॥
ય ઈર્ષ્યુઃ પરવિત્તેષુ રૂપે વીર્યે કુલાન્વયે ।
સુખે સૌભાગ્યસત્કારે તસ્ય વ્યાધિરનંતકઃ ॥ 40॥
અકાર્ય કરણાદ્ભીતઃ કાર્યાણાં ચ વિવર્જનાત્ ।
અકાલે મંત્રભેદાચ્ચ યેન માદ્યેન્ન તત્પિબેત્ ॥ 41॥
વિદ્યામદો ધનમદસ્તૃતીયોઽભિજનો મદઃ ।
એતે મદાવલિપ્તાનામેત એવ સતાં દમાઃ ॥ 42॥
અસંતોઽભ્યર્થિતાઃ સદ્ભિઃ કિં ચિત્કાર્યં કદા ચન ।
મન્યંતે સંતમાત્માનમસંતમપિ વિશ્રુતમ્ ॥ 43॥
ગતિરાત્મવતાં સંતઃ સંત એવ સતાં ગતિઃ ।
અસતાં ચ ગતિઃ સંતો ન ત્વસંતઃ સતાં ગતિઃ ॥ 44॥
જિતા સભા વસ્ત્રવતા સમાશા ગોમતા જિતા ।
અધ્વા જિતો યાનવતા સર્વં શીલવતા જિતમ્ ॥ 45॥
શીલં પ્રધાનં પુરુષે તદ્યસ્યેહ પ્રણશ્યતિ ।
ન તસ્ય જીવિતેનાર્થો ન ધનેન ન બંધુભિઃ ॥ 46॥
આઢ્યાનાં માંસપરમં મધ્યાનાં ગોરસોત્તરમ્ ।
લવણોત્તરં દરિદ્રાણાં ભોજનં ભરતર્ષભ ॥ 47॥
સંપન્નતરમેવાન્નં દરિદ્રા ભુંજતે સદા ।
ક્ષુત્સ્વાદુતાં જનયતિ સા ચાઢ્યેષુ સુદુર્લભા ॥ 48॥
પ્રાયેણ શ્રીમતાં લોકે ભોક્તું શક્તિર્ન વિદ્યતે ।
દરિદ્રાણાં તુ રાજેંદ્ર અપિ કાષ્ઠં હિ જીર્યતે ॥ 49॥
અવૃત્તિર્ભયમંત્યાનાં મધ્યાનાં મરણાદ્ભયમ્ ।
ઉત્તમાનાં તુ મર્ત્યાનામવમાનાત્પરં ભયમ્ ॥ 50॥
ઐશ્વર્યમદપાપિષ્ઠા મદાઃ પાનમદાદયઃ ।
ઐશ્વર્યમદમત્તો હિ નાપતિત્વા વિબુધ્યતે ॥ 51॥
ઇંદ્રિયૌરિંદ્રિયાર્થેષુ વર્તમાનૈરનિગ્રહૈઃ ।
તૈરયં તાપ્યતે લોકો નક્ષત્રાણિ ગ્રહૈરિવ ॥ 52॥
યો જિતઃ પંચવર્ગેણ સહજેનાત્મ કર્શિના ।
આપદસ્તસ્ય વર્ધંતે શુક્લપક્ષ ઇવોડુરાડ્ ॥ 53॥
અવિજિત્ય ય આત્માનમમાત્યાન્વિજિગીષતે ।
અમિત્રાન્વાજિતામાત્યઃ સોઽવશઃ પરિહીયતે ॥ 54॥
આત્માનમેવ પ્રથમં દેશરૂપેણ યો જયેત્ ।
તતોઽમાત્યાનમિત્રાંશ્ચ ન મોઘં વિજિગીષતે ॥ 55॥
વશ્યેંદ્રિયં જિતામાત્યં ધૃતદંડં વિકારિષુ ।
પરીક્ષ્ય કારિણં ધીરમત્યંતં શ્રીર્નિષેવતે ॥ 56॥
રથઃ શરીરં પુરુષસ્ય રાજન્
નાત્મા નિયંતેંદ્રિયાણ્યસ્ય ચાશ્વાઃ ।
તૈરપ્રમત્તઃ કુશલઃ સદશ્વૈર્
દાંતૈઃ સુખં યાતિ રથીવ ધીરઃ ॥ 57॥
એતાન્યનિગૃહીતાનિ વ્યાપાદયિતુમપ્યલમ્ ।
અવિધેયા ઇવાદાંતા હયાઃ પથિ કુસારથિમ્ ॥ 58॥
અનર્થમર્થતઃ પશ્યન્નર્તં ચૈવાપ્યનર્થતઃ ।
ઇંદ્રિયૈઃ પ્રસૃતો બાલઃ સુદુઃખં મન્યતે સુખમ્ ॥ 59॥
ધર્માર્થૌ યઃ પરિત્યજ્ય સ્યાદિંદ્રિયવશાનુગઃ ।
શ્રીપ્રાણધનદારેભ્ય ક્ષિપ્રં સ પરિહીયતે ॥ 60॥
અર્થાનામીશ્વરો યઃ સ્યાદિંદ્રિયાણામનીશ્વરઃ ।
ઇંદ્રિયાણામનૈશ્વર્યાદૈશ્વર્યાદ્ભ્રશ્યતે હિ સઃ ॥ 61॥
આત્મનાત્માનમન્વિચ્છેન્મનો બુદ્ધીંદ્રિયૈર્યતૈઃ ।
આત્મૈવ હ્યાત્મનો બંધુરાત્મૈવ રિપુરાત્મનઃ ॥ 62॥
ક્ષુદ્રાક્ષેણેવ જાલેન ઝષાવપિહિતાવુભૌ ।
કામશ્ચ રાજન્ક્રોધશ્ચ તૌ પ્રાજ્ઞાનં વિલુંપતઃ ॥ 63॥
સમવેક્ષ્યેહ ધર્માર્થૌ સંભારાન્યોઽધિગચ્છતિ ।
સ વૈ સંભૃત સંભારઃ સતતં સુખમેધતે ॥ 64॥
યઃ પંચાભ્યંતરાઞ્શત્રૂનવિજિત્ય મતિક્ષયાન્ ।
જિગીષતિ રિપૂનન્યાન્રિપવોઽભિભવંતિ તમ્ ॥ 65॥
દૃશ્યંતે હિ દુરાત્માનો વધ્યમાનાઃ સ્વકર્મ ભિઃ ।
ઇંદ્રિયાણામનીશત્વાદ્રાજાનો રાજ્યવિભ્રમૈઃ ॥ 66॥
અસંત્યાગાત્પાપકૃતામપાપાંસ્
તુલ્યો દંડઃ સ્પૃશતે મિશ્રભાવાત્ ।
શુષ્કેણાર્દ્રં દહ્યતે મિશ્રભાવાત્
તસ્માત્પાપૈઃ સહ સંધિં ન કુર્યાત્ ॥ 67॥
નિજાનુત્પતતઃ શત્રૂન્પંચ પંચ પ્રયોજનાન્ ।
યો મોહાન્ન નિઘૃહ્ણાતિ તમાપદ્ગ્રસતે નરમ્ ॥ 68॥
અનસૂયાર્જવં શૌચં સંતોષઃ પ્રિયવાદિતા ।
દમઃ સત્યમનાયાસો ન ભવંતિ દુરાત્મનામ્ ॥ 69॥
આત્મજ્ઞાનમનાયાસસ્તિતિક્ષા ધર્મનિત્યતા ।
વાક્ચૈવ ગુપ્તા દાનં ચ નૈતાન્યંત્યેષુ ભારત ॥ 70॥
આક્રોશ પરિવાદાભ્યાં વિહિંસંત્યબુધા બુધાન્ ।
વક્તા પાપમુપાદત્તે ક્ષમમાણો વિમુચ્યતે ॥ 71॥
હિંસા બલમસાધૂનાં રાજ્ઞાં દંડવિધિર્બલમ્ ।
શુશ્રૂષા તુ બલં સ્ત્રીણાં ક્ષમાગુણવતાં બલમ્ ॥ 72॥
વાક્સંયમો હિ નૃપતે સુદુષ્કરતમો મતઃ ।
અર્થવચ્ચ વિચિત્રં ચ ન શક્યં બહુભાષિતુમ્ ॥ 73॥
અભ્યાવહતિ કલ્યાણં વિવિધા વાક્સુભાષિતા ।
સૈવ દુર્ભાષિતા રાજન્નનર્થાયોપપદ્યતે ॥ 74॥
સંરોહતિ શરૈર્વિદ્ધં વનં પરશુના હતમ્ ।
વાચા દુરુક્તં બીભત્સં ન સંરોહતિ વાક્ક્ષતમ્ ॥ 75॥
કર્ણિનાલીકનારાચા નિર્હરંતિ શરીરતઃ ।
વાક્ષલ્યસ્તુ ન નિર્હર્તું શક્યો હૃદિ શયો હિ સઃ ॥ 76॥
વાક્સાયકા વદનાન્નિષ્પતંતિ
યૈરાહતઃ શોચતિ રત્ર્યહાનિ ।
પરસ્ય નામર્મસુ તે પતંતિ
તાન્પંડિતો નાવસૃજેત્પરેષુ ॥ 77॥
યસ્મૈ દેવાઃ પ્રયચ્છંતિ પુરુષાય પરાભવમ્ ।
બુદ્ધિં તસ્યાપકર્ષંતિ સોઽપાચીનાનિ પશ્યતિ ॥ 78॥
બુદ્ધૌ કલુષ ભૂતાયાં વિનાશે પ્રત્યુપસ્થિતે ।
અનયો નયસંકાશો હૃદયાન્નાપસર્પતિ ॥ 79॥
સેયં બુદ્ધિઃ પરીતા તે પુત્રાણાં તવ ભારત ।
પાંડવાનાં વિરોધેન ન ચૈનાં અવબુધ્યસે ॥ 80॥
રાજા લક્ષણસંપન્નસ્ત્રૈલોક્યસ્યાપિ યો ભવેત્ ।
શિષ્યસ્તે શાસિતા સોઽસ્તુ ધૃતરાષ્ટ્ર યુધિષ્ઠિરઃ ॥ 81॥
અતીવ સર્વાન્પુત્રાંસ્તે ભાગધેય પુરસ્કૃતઃ ।
તેજસા પ્રજ્ઞયા ચૈવ યુક્તો ધર્માર્થતત્ત્વવિત્ ॥ 82॥
આનૃશંસ્યાદનુક્રોશાદ્યોઽસૌ ધર્મભૃતાં વરઃ ।
ગૌરવાત્તવ રાજેંદ્ર બહૂન્ક્લેશાંસ્તિતિક્ષતિ ॥ 83॥
॥ ઇતિ શ્રીમહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ
વિદુરનીતિવાક્યે ચતુસ્ત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 34॥