॥ ઇતિ શ્રીમહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ
વિદુરહિતવાક્યે પંચત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥
ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ ।
બ્રૂહિ ભૂયો મહાબુદ્ધે ધર્માર્થસહિતં વચઃ ।
શઋણ્વતો નાસ્તિ મે તૃપ્તિર્વિચિત્રાણીહ ભાષસે ॥ 1॥
વિદુર ઉવાચ ।
સર્વતીર્થેષુ વા સ્નાનં સર્વભૂતેષુ ચાર્જવમ્ ।
ઉભે એતે સમે સ્યાતામાર્જવં વા વિશિષ્યતે ॥ 2॥
આર્જવં પ્રતિપદ્યસ્વ પુત્રેષુ સતતં વિભો ।
ઇહ કીર્તિં પરાં પ્રાપ્ય પ્રેત્ય સ્વર્ગમવાપ્સ્યસિ ॥ 3॥
યાવત્કીર્તિર્મનુષ્યસ્ય પુણ્યા લોકેષુ ગીયતે ।
તાવત્સ પુરુષવ્યાઘ્ર સ્વર્ગલોકે મહીયતે ॥ 4॥
અત્રાપ્યુદાહરંતીમમિતિહાસં પુરાતનમ્ ।
વિરોચનસ્ય સંવાદં કેશિન્યર્થે સુધન્વના ॥ 5॥
કેશિન્યુવાચ ।
કિં બ્રાહ્મણાઃ સ્વિચ્છ્રેયાંસો દિતિજાઃ સ્વિદ્વિરોચન ।
અથ કેન સ્મ પર્યંકં સુધન્વા નાધિરોહતિ ॥ 6॥
વિરોચન ઉવાચ ।
પ્રાજાપત્યા હિ વૈ શ્રેષ્ઠા વયં કેશિનિ સત્તમાઃ ।
અસ્માકં ખલ્વિમે લોકાઃ કે દેવાઃ કે દ્વિજાતયઃ ॥ 7॥
કેશિન્યુવાચ ।
ઇહૈવાસ્સ્વ પ્રતીક્ષાવ ઉપસ્થાને વિરોચન ।
સુધન્વા પ્રાતરાગંતા પશ્યેયં વાં સમાગતૌ ॥ 8॥
વિરોચન ઉવાચ ।
તથા ભદ્રે કરિષ્યામિ યથા ત્વં ભીરુ ભાષસે ।
સુધન્વાનં ચ માં ચૈવ પ્રાતર્દ્રષ્ટાસિ સંગતૌ ॥ 9॥
વિદુર ઉવાચ ।
અન્વાલભે હિરણ્મયં પ્રાહ્રાદેઽહં તવાસનમ્ ।
એકત્વમુપસંપન્નો ન ત્વાસેયં ત્વયા સહ ॥ 10॥
વિરોચન ઉવાચ ।
અન્વાહરંતુ ફલકં કૂર્ચં વાપ્યથ વા બૃસીમ્ ।
સુધન્વન્ન ત્વમર્હોઽસિ મયા સહ સમાસનમ્ ॥ 11॥
સુધન્વોવાચ ।
પિતાપિ તે સમાસીનમુપાસીતૈવ મામધઃ ।
બાલઃ સુખૈધિતો ગેહે ન ત્વં કિં ચન બુધ્યસે ॥ 12॥
વિરોચન ઉવાચ ।
હિરણ્યં ચ ગવાશ્વં ચ યદ્વિત્તમસુરેષુ નઃ ।
સુધન્વન્વિપણે તેન પ્રશ્નં પૃચ્છાવ યે વિદુઃ ॥ 13॥
સુધન્વોવાચ ।
હિરણ્યં ચ ગવાશ્વં ચ તવૈવાસ્તુ વિરોચન ।
પ્રાણયોસ્તુ પણં કૃત્વા પ્રશ્નં પૃચ્છાવ યે વિદુઃ ॥ 14॥
વિરોચન ઉવાચ ।
આવાં કુત્ર ગમિષ્યાવઃ પ્રાણયોર્વિપણે કૃતે ।
ન હિ દેવેષ્વહં સ્થાતા ન મનુષ્યેષુ કર્હિ ચિત્ ॥ 15॥
સુધન્વોવાચ ।
પિતરં તે ગમિષ્યાવઃ પ્રાણયોર્વિપણે કૃતે ।
પુત્રસ્યાપિ સ હેતોર્હિ પ્રહ્રાદો નાનૃતં વદેત્ ॥ 16॥
પ્રહ્લાદ ઉવાચ ।
ઇમૌ તૌ સંપ્રદૃશ્યેતે યાભ્યાં ન ચરિતં સહ ।
આશીવિષાવિવ ક્રુદ્ધાવેકમાર્ગમિહાગતૌ ॥ 17॥
કિં વૈ સહૈવ ચરતો ન પુરા ચરતઃ સહ ।
વિરોચનૈતત્પૃચ્છામિ કિં તે સખ્યં સુધન્વના ॥ 18॥
વિરોચન ઉવાચ ।
ન મે સુધન્વના સખ્યં પ્રાણયોર્વિપણાવહે ।
પ્રહ્રાદ તત્ત્વામૃપ્ચ્છામિ મા પ્રશ્નમનૃતં વદીઃ ॥ 19॥
પ્રહ્લાદ ઉવાચ ।
ઉદકં મધુપર્કં ચાપ્યાનયંતુ સુધન્વને ।
બ્રહ્મન્નભ્યર્ચનીયોઽસિ શ્વેતા ગૌઃ પીવરી કૃતા ॥ 20॥
સુધન્વોવાચ ।
ઉદકં મધુપર્કં ચ પથ એવાર્પિતં મમ ।
પ્રહ્રાદ ત્વં તુ નૌ પ્રશ્નં તથ્યં પ્રબ્રૂહિ પૃચ્છતોઃ ॥ 21॥
પ્રહ્લાદ ઉવાચ ।
પુર્તો વાન્યો ભવાન્બ્રહ્મન્સાક્ષ્યે ચૈવ ભવેત્સ્થિતઃ ।
તયોર્વિવદતોઃ પ્રશ્નં કથમસ્મદ્વિભો વદેત્ ॥ 22॥
અથ યો નૈવ પ્રબ્રૂયાત્સત્યં વા યદિ વાનૃતમ્ ।
એતત્સુધન્વન્પૃચ્છામિ દુર્વિવક્તા સ્મ કિં વસેત્ ॥ 23॥
સુધન્વોવાચ ।
યાં રાત્રિમધિવિન્ના સ્ત્રી યાં ચૈવાક્ષ પરાજિતઃ ।
યાં ચ ભારાભિતપ્તાંગો દુર્વિવક્તા સ્મ તાં વસેત્ ॥ 24॥
નગરે પ્રતિરુદ્ધઃ સન્બહિર્દ્વારે બુભુક્ષિતઃ ।
અમિત્રાન્ભૂયસઃ પશ્યંદુર્વિવક્તા સ્મ તાં વસેત્ ॥ 25॥
પંચ પશ્વનૃતે હંતિ દશ હંતિ ગવાનૃતે ।
શતમશ્વાનૃતે હંતિ સહસ્રં પુરુષાનૃતે ॥ 26॥
હંતિ જાતાનજાતાંશ્ચ હિરણ્યાર્થોઽનૃતં વદન્ ।
સર્વં ભૂમ્યનૃતે હંતિ મા સ્મ ભૂમ્યનૃતં વદીઃ ॥ 27॥
પ્રહ્લાદ ઉવાચ ।
મત્તઃ શ્રેયાનંગિરા વૈ સુધન્વા ત્વદ્વિરોચન ।
માતાસ્ય શ્રેયસી માતુસ્તસ્માત્ત્વં તેન વૈ જિતઃ ॥ 28॥
વિરોચન સુધન્વાયં પ્રાણાનામીશ્વરસ્તવ ।
સુધન્વન્પુનરિચ્છામિ ત્વયા દત્તં વિરોચનમ્ ॥ 29॥
સુધન્વોવાચ ।
યદ્ધર્મમવૃણીથાસ્ત્વં ન કામાદનૃતં વદીઃ ।
પુનર્દદામિ તે તસ્માત્પુત્રં પ્રહ્રાદ દુર્લભમ્ ॥ 30॥
એષ પ્રહ્રાદ પુત્રસ્તે મયા દત્તો વિરોચનઃ ।
પાદપ્રક્ષાલનં કુર્યાત્કુમાર્યાઃ સન્નિધૌ મમ ॥ 31॥
વિદુર ઉવાચ ।
તસ્માદ્રાજેંદ્ર ભૂમ્યર્થે નાનૃતં વક્તુમર્હસિ ।
મા ગમઃ સ સુતામાત્યોઽત્યયં પુત્રાનનુભ્રમન્ ॥ 32॥
ન દેવા યષ્ટિમાદાય રક્ષંતિ પશુપાલવત્ ।
યં તુ રક્ષિતુમિચ્છંતિ બુદ્ધ્યા સંવિભજંતિ તમ્ ॥ 33॥
યથા યથા હિ પુરુષઃ કલ્યાણે કુરુતે મનઃ ।
તથા તથાસ્ય સર્વાર્થાઃ સિધ્યંતે નાત્ર સંશયઃ ॥ 34॥
ન છંદાંસિ વૃજિનાત્તારયંતિ
આયાવિનં માયયા વર્તમાનમ્ ।
નીડં શકુંતા ઇવ જાતપક્ષાશ્
છંદાંસ્યેનં પ્રજહત્યંતકાલે ॥ 35॥
મત્તાપાનં કલહં પૂગવૈરં
ભાર્યાપત્યોરંતરં જ્ઞાતિભેદમ્ ।
રાજદ્વિષ્ટં સ્ત્રીપુમાંસોર્વિવાદં
વર્જ્યાન્યાહુર્યશ્ચ પંથાઃ પ્રદુષ્ઠઃ ॥ 36॥
સામુદ્રિકં વણિજં ચોરપૂર્વં
શલાક ધૂર્તં ચ ચિકિત્સકં ચ ।
અરિં ચ મિત્રં ચ કુશીલવં ચ
નૈતાન્સાખ્યેષ્વધિકુર્વીત સપ્ત ॥ 37॥
માનાગ્નિહોત્રમુત માનમૌનં
માનેનાધીતમુત માનયજ્ઞઃ ।
એતાનિ ચત્વાર્યભયંકરાણિ
ભયં પ્રયચ્છંત્યયથા કૃતાનિ ॥ 38॥
અગાર દાહી ગરદઃ કુંડાશી સોમવિક્રયી ।
પર્વ કારશ્ચ સૂચી ચ મિત્ર ધ્રુક્પારદારિકઃ ॥ 39॥
ભ્રૂણહા ગુરુ તલ્પી ચ યશ્ચ સ્યાત્પાનપો દ્વિજઃ ।
અતિતીક્ષ્ણશ્ચ કાકશ્ચ નાસ્તિકો વેદ નિંદકઃ ॥ 40॥
સ્રુવ પ્રગ્રહણો વ્રાત્યઃ કીનાશશ્ચાર્થવાનપિ ।
રક્ષેત્યુક્તશ્ચ યો હિંસ્યાત્સર્વે બ્રહ્મણ્હણૈઃ સમાઃ ॥ 41॥
તૃણોક્લયા જ્ઞાયતે જાતરૂપં
યુગે ભદ્રો વ્યવહારેણ સાધુઃ ।
શૂરો ભયેષ્વર્થકૃચ્છ્રેષુ ધીરઃ
કૃચ્છ્રાસ્વાપત્સુ સુહૃદશ્ચારયશ્ ચ ॥ 42॥
જરા રૂપં હરતિ હિ ધૈર્યમાશા
મૃત્યુઃ પ્રાણાંધર્મચર્યામસૂયા ।
ક્રોધઃ શ્રિયં શીલમનાર્ય સેવા
હ્રિયં કામઃ સર્વમેવાભિમાનઃ ॥ 43॥
શ્રીર્મંગલાત્પ્રભવતિ પ્રાગલ્ભ્યાત્સંપ્રવર્ધતે ।
દાક્ષ્યાત્તુ કુરુતે મૂલં સંયમાત્પ્રતિતિષ્ઠતિ ॥ 44॥
અષ્ટૌ ગુણાઃ પુરુષં દીપયંતિ
પ્રજ્ઞા ચ કૌલ્યં ચ દમઃ શ્રુતં ચ ।
પરાક્રમશ્ચાબહુ ભાષિતા ચ
દાનં યથાશક્તિ કૃતજ્ઞતા ચ ॥ 45॥
એતાન્ગુણાંસ્તાત મહાનુભાવાન્
એકો ગુણઃ સંશ્રયતે પ્રસહ્ય ।
રાજા યદા સત્કુરુતે મનુષ્યં
સર્વાન્ગુણાનેષ ગુણોઽતિભાતિ ॥ 46॥
અષ્ટૌ નૃપેમાનિ મનુષ્યલોકે
સ્વર્ગસ્ય લોકસ્ય નિદર્શનાનિ ।
ચત્વાર્યેષામન્વવેતાનિ સદ્ભિશ્
ચત્વાર્યેષામન્વવયંતિ સંતઃ ॥ 47॥
યજ્ઞો દાનમધ્યયનં તપશ્ ચ
ચત્વાર્યેતાન્યન્વવેતાનિ સદ્ભિઃ ।
દમઃ સત્યમાર્જવમાનૃશંસ્યં
ચત્વાર્યેતાન્યન્વવયંતિ સંતઃ ॥ 48॥
ન સા સભા યત્ર ન સંતિ વૃદ્ધા
ન તે વૃદ્ધા યે ન વદંતિ ધર્મમ્ ।
નાસૌ હર્મો યતન સત્યમસ્તિ
ન તત્સત્યં યચ્છલેનાનુવિદ્ધમ્ ॥ 49॥
સત્યં રૂપં શ્રુતં વિદ્યા કૌલ્યં શીલં બલં ધનમ્ ।
શૌર્યં ચ ચિરભાષ્યં ચ દશઃ સંસર્ગયોનયઃ ॥ 50॥
પાપં કુર્વન્પાપકીર્તિઃ પાપમેવાશ્નુતે ફલમ્ ।
પુણ્યં કુર્વન્પુણ્યકીર્તિઃ પુણ્યમેવાશ્નુતે ફલમ્ ॥ 51॥
પાપં પ્રજ્ઞાં નાશયતિ ક્રિયમાણં પુનઃ પુનઃ ।
નષ્ટપ્રજ્ઞઃ પાપમેવ નિત્યમારભતે નરઃ ॥ 52॥
પુણ્યં પ્રજ્ઞાં વર્ધયતિ ક્રિયમાણં પુનઃ પુનઃ ।
વૃદ્ધપ્રજ્ઞઃ પુણ્યમેવ નિત્યમારભતે નરઃ ॥ 53॥
અસૂયકો દંદ શૂકો નિષ્ઠુરો વૈરકૃન્નરઃ ।
સ કૃચ્છ્રં મહદાપ્નોતો નચિરાત્પાપમાચરન્ ॥ 54॥
અનસૂયઃ કૃતપ્રજ્ઞઃ શોભનાન્યાચરન્સદા ।
અકૃચ્છ્રાત્સુખમાપ્નોતિ સર્વત્ર ચ વિરાજતે ॥ 55॥
પ્રજ્ઞામેવાગમયતિ યઃ પ્રાજ્ઞેભ્યઃ સ પંડિતઃ ।
પ્રાજ્ઞો હ્યવાપ્ય ધર્માર્થૌ શક્નોતિ સુખમેધિતુમ્ ॥ 56॥
દિવસેનૈવ તત્કુર્યાદ્યેન રાતૌ સુખં વસેત્ ।
અષ્ટ માસેન તત્કુર્યાદ્યેન વર્ષાઃ સુખં વસેત્ ॥ 57॥
પૂર્વે વયસિ તત્કુર્યાદ્યેન વૃદ્ધસુખં વસેત્ ।
યાવજ્જીવેન તત્કુર્યાદ્યેન પ્રેત્ય સુખં વસેત્ ॥ 58॥
જીર્ણમન્નં પ્રશંસંતિ ભાર્યં ચ ગતયૌવનામ્ ।
શૂરં વિગતસંગ્રામં ગતપારં તપસ્વિનમ્ ॥ 59॥
ધનેનાધર્મલબ્ધેન યચ્છિદ્રમપિધીયતે ।
અસંવૃતં તદ્ભવતિ તતોઽન્યદવદીર્યતે ॥ 60॥
ગુરુરાત્મવતાં શાસ્તા શાસા રાજા દુરાત્મનામ્ ।
અથ પ્રચ્છન્નપાપાનાં શાસ્તા વૈવસ્વતો યમઃ ॥ 61॥
ઋષીણાં ચ નદીનાં ચ કુલાનાં ચ મહામનામ્ ।
પ્રભવો નાધિગંતવ્યઃ સ્ત્રીણાં દુશ્ચરિતસ્ય ચ ॥ 62॥
દ્વિજાતિપૂજાભિરતો દાતા જ્ઞાતિષુ ચાર્જવી ।
ક્ષત્રિયઃ સ્વર્ગભાગ્રાજંશ્ચિરં પાલયતે મહીમ્ ॥ 63॥
સુવર્ણપુષ્પાં પૃથિવીં ચિન્વંતિ પુરુષાસ્ત્રયઃ ।
શૂરશ્ચ કૃતવિદ્યશ્ચ યશ્ચ જાનાતિ સેવિતુમ્ ॥ 64॥
બુદ્ધિશ્રેષ્ઠાનિ કર્માણિ બાહુમધ્યાનિ ભારત ।
તાનિ જંઘા જઘન્યાનિ ભારપ્રત્યવરાણિ ચ ॥ 65॥
દુર્યોધને ચ શકુનૌ મૂઢે દુઃશાસને તથા ।
કર્ણે ચૈશ્વર્યમાધાય કથં ત્વં ભૂતિમિચ્છસિ ॥ 66॥
સર્વૈર્ગુણૈરુપેતાશ્ચ પાંડવા ભરતર્ષભ ।
પિતૃવત્ત્વયિ વર્તંતે તેષુ વર્તસ્વ પુત્રવત્ ॥ 67॥
॥ ઇતિ શ્રીમહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ
વિદુરહિતવાક્યે પંચત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 35॥