॥ ઇતિ શ્રીમહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ
વિદુરહિતવાક્યે ષટ્ત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥
વિદુર ઉવાચ ।
અત્રૈવોદાહરંતીમમિતિહાસં પુરાતનમ્ ।
આત્રેયસ્ય ચ સંવાદં સાધ્યાનાં ચેતિ નઃ શ્રુતમ્ ॥ 1॥
ચરંતં હંસરૂપેણ મહર્ષિં સંશિતવ્રતમ્ ।
સાધ્યા દેવા મહાપ્રાજ્ઞં પર્યપૃચ્છંત વૈ પુરા ॥ 2॥
સાધ્યા ઊચુઃ ।
સાધ્યા દેવા વય્મસ્મો મહર્ષે
દૃષ્ટ્વા ભવંતં ન શક્નુમોઽનુમાતુમ્ ।
શ્રુતેન ધીરો બુદ્ધિમાંસ્ત્વં મતો નઃ
કાવ્યાં વાચં વક્તુમર્હસ્યુદારામ્ ॥ 3॥
હંસ ઉવાચ ।
એતત્કાર્યમમરાઃ સંશ્રુતં મે
ધૃતિઃ શમઃ સત્યધર્માનુવૃત્તિઃ ।
ગ્રંથિં વિનીય હૃદયસ્ય સર્વં
પ્રિયાપ્રિયે ચાત્મવશં નયીત ॥ 4॥
આક્રુશ્યમાનો નાક્રોશેન્મન્યુરેવ તિતિક્ષિતઃ ।
આક્રોષ્ટારં નિર્દહતિ સુકૃતં ચાસ્ય વિંદતિ ॥ 5॥
નાક્રોશી સ્યાન્નાવમાની પરસ્ય
મિત્રદ્રોહી નોત નીચોપસેવી ।
ન ચાતિમાની ન ચ હીનવૃત્તો
રૂક્ષાં વાચં રુશતીં વર્જયીત ॥ 6॥
મર્માણ્યસ્થીનિ હૃદયં તથાસૂન્
ઘોરા વાચો નિર્દહંતીહ પુંસામ્ ।
તસ્માદ્વાચં રુશતીં રૂક્ષરૂપાં
ધર્મારામો નિત્યશો વર્જયીત ॥ 7॥
અરું તુરં પરુષં રૂક્ષવાચં
વાક્કંટકૈર્વિતુદંતં મનુષ્યાન્ ।
વિદ્યાદલક્ષ્મીકતમં જનાનાં
મુખે નિબદ્ધાં નિરૃતિં વહંતમ્ ॥ 8॥
પરશ્ચેદેનમધિવિધ્યેત બાણૈર્
ભૃશં સુતીક્ષ્ણૈરનલાર્ક દીપ્તૈઃ ।
વિરિચ્યમાનોઽપ્યતિરિચ્યમાનો
વિદ્યાત્કવિઃ સુકૃતં મે દધાતિ ॥ 9॥
યદિ સંતં સેવતે યદ્યસંતં
તપસ્વિનં યદિ વા સ્તેનમેવ ।
વાસો યથા રંગ વશં પ્રયાતિ
તથા સ તેષાં વશમભ્યુપૈતિ ॥ 10॥
વાદં તુ યો ન પ્રવદેન્ન વાદયેદ્
યો નાહતઃ પ્રતિહન્યાન્ન ઘાતયેત્ ।
યો હંતુકામસ્ય ન પાપમિચ્છેત્
તસ્મૈ દેવાઃ સ્પૃહયંત્યાગતાય ॥ 11॥
અવ્યાહૃતં વ્યાહૃતાચ્છ્રેય આહુઃ
સત્યં વદેદ્વ્યાહૃતં તદ્દ્વિતીયમ્ ।
પ્રિયંવદેદ્વ્યાહૃતં તત્તૃતીયં
ધર્મ્યં વદેદ્વ્યાહૃતં તચ્ચતુર્થમ્ ॥ 12॥
યાદૃશૈઃ સંવિવદતે યાદૃશાંશ્ ચોપસેવતે ।
યાદૃગિચ્છેચ્ચ ભવિતું તાદૃગ્ભવતિ પૂરુષઃ ॥ 13॥
યતો યતો નિવર્તતે તતસ્તતો વિમુચ્યતે ।
નિવર્તનાદ્ધિ સર્વતો ન વેત્તિ દુઃખમણ્વપિ ॥ 14॥
ન જીયતે નોત જિગીષતેઽન્યાન્
ન વૈરક્કૃચ્ચાપ્રતિઘાતકશ્ ચ ।
નિંદા પ્રશંસાસુ સમસ્વભાવો
ન શોચતે હૃષ્યતિ નૈવ ચાયમ્ ॥ 15॥
ભાવમિચ્છતિ સર્વસ્ય નાભાવે કુરુતે મતિમ્ ।
સત્યવાદી મૃદુર્દાંતો યઃ સ ઉત્તમપૂરુષઃ ॥ 16॥
નાનર્થકં સાંત્વયતિ પ્રતિજ્ઞાય દદાતિ ચ ।
રાદ્ધાપરાદ્ધે જાનાતિ યઃ સ મધ્યમપૂરુષઃ ॥ 17॥
દુઃશાસનસ્તૂપહંતા ન શાસ્તા
નાવર્તતે મન્યુવશાત્કૃતઘ્નઃ ।
ન કસ્ય ચિન્મિત્રમથો દુરાત્મા
કલાશ્ચૈતા અધમસ્યેહ પુંસઃ ॥ 18॥
ન શ્રદ્દધાતિ કલ્યાણં પરેભ્યોઽપ્યાત્મશંકિતઃ ।
નિરાકરોતિ મિત્રાણિ યો વૈ સોઽધમ પૂરુષઃ ॥ 19॥
ઉત્તમાનેવ સેવેત પ્રાપ્તે કાલે તુ મધ્યમાન્ ।
અધમાંસ્તુ ન સેવેત ય ઇચ્છેચ્છ્રેય આત્મનઃ ॥ 20॥
પ્રાપ્નોતિ વૈ વિત્તમસદ્બલેન
નિત્યોત્થાનાત્પ્રજ્ઞયા પૌરુષેણ ।
ન ત્વેવ સમ્યગ્લભતે પ્રશંસાં
ન વૃત્તમાપ્નોતિ મહાકુલાનામ્ ॥ 21॥
ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ ।
મહાકુલાનાં સ્પૃહયંતિ દેવા
ધર્માર્થવૃદ્ધાશ્ચ બહુશ્રુતાશ્ ચ ।
પૃચ્છામિ ત્વાં વિદુર પ્રશ્નમેતં
ભવંતિ વૈ કાનિ મહાકુલાનિ ॥ 22॥
વિદુર ઉવાચ ।
તમો દમો બ્રહ્મવિત્ત્વં વિતાનાઃ
પુણ્યા વિવાહાઃ સતતાન્ન દાનમ્ ।
યેષ્વેવૈતે સપ્તગુણા ભવંતિ
સમ્યગ્વૃત્તાસ્તાનિ મહાકુલાનિ ॥ 23॥
યેષાં ન વૃત્તં વ્યથતે ન યોનિર્
વૃત્તપ્રસાદેન ચરંતિ ધર્મમ્ ।
યે કીર્તિમિચ્છંતિ કુલે વિશિષ્ટાં
ત્યક્તાનૃતાસ્તાનિ મહાકુલાનિ ॥ 24॥
અનિજ્યયાવિવાહૈર્શ્ચ વેદસ્યોત્સાદનેન ચ ।
કુલાન્યકુલતાં યાંતિ ધર્મસ્યાતિક્રમેણ ચ ॥ 25॥
દેવ દ્રવ્યવિનાશેન બ્રહ્મ સ્વહરણેન ચ ।
કુલાન્યકુલતાં યાંતિ બ્રાહ્મણાતિક્રમેણ ચ ॥ 26॥
બ્રાહ્મણાનાં પરિભવાત્પરિવાદાચ્ચ ભારત ।
કુલાન્યકુલતાં યાંતિ ન્યાસાપહરણેન ચ ॥ 27॥
કુલાનિ સમુપેતાનિ ગોભિઃ પુરુષતોઽશ્વતઃ ।
કુલસંખ્યાં ન ગચ્છંતિ યાનિ હીનાનિ વૃત્તતઃ ॥ 28॥
વૃત્તતસ્ત્વવિહીનાનિ કુલાન્યલ્પધનાન્યપિ ।
કુલસંખ્યાં તુ ગચ્છંતિ કર્ષંતિ ચ મયદ્યશઃ ॥ 29॥
મા નઃ કુલે વૈરકૃત્કશ્ ચિદસ્તુ
રાજામાત્યો મા પરસ્વાપહારી ।
મિત્રદ્રોહી નૈકૃતિકોઽનૃતી વા
પૂર્વાશી વા પિતૃદેવાતિથિભ્યઃ ॥ 30॥
યશ્ચ નો બ્રાહ્મણં હન્યાદ્યશ્ચ નો બ્રાહ્મણાંદ્વિષેત્ ।
ન નઃ સ સમિતિં ગચ્છેદ્યશ્ચ નો નિર્વપેત્કૃષિમ્ ॥ 31॥
તૃણાનિ ભૂમિરુદકં વાક્ચતુર્થી ચ સૂનૃતા ।
સતામેતાનિ ગેહેષુ નોચ્છિદ્યંતે કદા ચન ॥ 32॥
શ્રદ્ધયા પરયા રાજન્નુપનીતાનિ સત્કૃતિમ્ ।
પ્રવૃત્તાનિ મહાપ્રાજ્ઞ ધર્મિણાં પુણ્યકર્મણામ્ ॥ 33॥
સૂક્ષ્મોઽપિ ભારં નૃપતે સ્યંદનો વૈ
શક્તો વોઢું ન તથાન્યે મહીજાઃ ।
એવં યુક્તા ભારસહા ભવંતિ
મહાકુલીના ન તથાન્યે મનુષ્યાઃ ॥ 34॥
ન તન્મિત્રં યસ્ય કોપાદ્બિભેતિ
યદ્વા મિત્રં શંકિતેનોપચર્યમ્ ।
યસ્મિન્મિત્રે પિતરીવાશ્વસીત
તદ્વૈ મિત્રં સંગતાનીતરાણિ ॥ 35॥
યદિ ચેદપ્યસંબંધો મિત્રભાવેન વર્તતે ।
સ એવ બંધુસ્તન્મિત્રં સા ગતિસ્તત્પરાયણમ્ ॥ 36॥
ચલચિત્તસ્ય વૈ પુંસો વૃદ્ધાનનુપસેવતઃ ।
પારિપ્લવમતેર્નિત્યમધ્રુવો મિત્ર સંગ્રહઃ ॥ 37॥
ચલચિત્તમનાત્માનમિંદ્રિયાણાં વશાનુગમ્ ।
અર્થાઃ સમતિવર્તંતે હંસાઃ શુષ્કં સરો યથા ॥ 38॥
અકસ્માદેવ કુપ્યંતિ પ્રસીદંત્યનિમિત્તતઃ ।
શીલમેતદસાધૂનામભ્રં પારિપ્લવં યથા ॥ 39॥
સત્કૃતાશ્ચ કૃતાર્થાશ્ચ મિત્રાણાં ન ભવંતિ યે ।
તાન્મૃતાનપિ ક્રવ્યાદાઃ કૃતઘ્નાન્નોપભુંજતે ॥ 40॥
અર્થયેદેવ મિત્રાણિ સતિ વાસતિ વા ધને ।
નાનર્થયન્વિજાનાતિ મિત્રાણાં સારફલ્ગુતામ્ ॥ 41॥
સંતાપાદ્ભ્રશ્યતે રૂપં સંતાપાદ્ભ્રશ્યતે બલમ્ ।
સંતાપાદ્ભ્રશ્યતે જ્ઞાનં સંતાપાદ્વ્યાધિમૃચ્છતિ ॥ 42॥
અનવાપ્યં ચ શોકેન શરીરં ચોપતપ્યતે ।
અમિત્રાશ્ચ પ્રહૃષ્યંતિ મા સ્મ શોકે મનઃ કૃથાઃ ॥ 43॥
પુનર્નરો મ્રિયતે જાયતે ચ
પુનર્નરો હીયતે વર્ધતે પુનઃ ।
પુનર્નરો યાચતિ યાચ્યતે ચ
પુનર્નરઃ શોચતિ શોચ્યતે પુનઃ ॥ 44॥
સુખં ચ દુઃખં ચ ભવાભવૌ ચ
લાભાલાભૌ મરણં જીવિતં ચ ।
પર્યાયશઃ સર્વમિહ સ્પૃશંતિ
તસ્માદ્ધીરો નૈવ હૃષ્યેન્ન શોચેત્ ॥ 45॥
ચલાનિ હીમાનિ ષડિંદ્રિયાણિ
તેષાં યદ્યદ્વર્તતે યત્ર યત્ર ।
તતસ્તતઃ સ્રવતે બુદ્ધિરસ્ય
છિદ્રોદ કુંભાદિવ નિત્યમંભઃ ॥ 46॥
ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ ।
તનુરુચ્છઃ શિખી રાજા મિથ્યોપચરિતો મયા ।
મંદાનાં મમ પુત્રાણાં યુદ્ધેનાંતં કરિષ્યતિ ॥ 47॥
નિત્યોદ્વિગ્નમિદં સર્વં નિત્યોદ્વિગ્નમિદં મનઃ ।
યત્તત્પદમનુદ્વિગ્નં તન્મે વદ મહામતે ॥ 48॥
વિદુર ઉવાચ ।
નાન્યત્ર વિદ્યા તપસોર્નાન્યત્રેંદ્રિય નિગ્રહાત્ ।
નાન્યત્ર લોભસંત્યાગાચ્છાંતિં પશ્યામ તેઽનઘ ॥ 49॥
બુદ્ધ્યા ભયં પ્રણુદતિ તપસા વિંદતે મહત્ ।
ગુરુશુશ્રૂષયા જ્ઞાનં શાંતિં ત્યાગેન વિંદતિ ॥ 50॥
અનાશ્રિતા દાનપુણ્યં વેદ પુણ્યમનાશ્રિતાઃ ।
રાગદ્વેષવિનિર્મુક્તા વિચરંતીહ મોક્ષિણઃ ॥ 51॥
સ્વધીતસ્ય સુયુદ્ધસ્ય સુકૃતસ્ય ચ કર્મણઃ ।
તપસશ્ચ સુતપ્તસ્ય તસ્યાંતે સુખમેધતે ॥ 52॥
સ્વાસ્તીર્ણાનિ શયનાનિ પ્રપન્ના
ન વૈ ભિન્ના જાતુ નિદ્રાં લભંતે ।
ન સ્ત્રીષુ રાજન્રતિમાપ્નુવંતિ
ન માગધૈઃ સ્તૂયમાના ન સૂતૈઃ ॥ 53॥
ન વૈ ભિન્ના જાતુ ચરંતિ ધર્મં
ન વૈ સુખં પ્રાપ્નુવંતીહ ભિન્નાઃ ।
ન વૈ ભિન્ના ગૌરવં માનયંતિ
ન વૈ ભિન્નાઃ પ્રશમં રોચયંતિ ॥ 54॥
ન વૈ તેષાં સ્વદતે પથ્યમુક્તં
યોગક્ષેમં કલ્પતે નોત તેષામ્ ।
ભિન્નાનાં વૈ મનુજેંદ્ર પરાયણં
ન વિદ્યતે કિં ચિદન્યદ્વિનાશાત્ ॥ 55॥
સંભાવ્યં ગોષુ સંપન્નં સંભાવ્યં બ્રાહ્મણે તપઃ ।
સંભાવ્યં સ્ત્રીષુ ચાપલ્યં સંભાવ્યં જ્ઞાતિતો ભયમ્ ॥ 56॥
તંતવોઽપ્યાયતા નિત્યં તંતવો બહુલાઃ સમાઃ ।
બહૂન્બહુત્વાદાયાસાન્સહંતીત્યુપમા સતામ્ ॥ 57॥
ધૂમાયંતે વ્યપેતાનિ જ્વલંતિ સહિતાનિ ચ ।
ધૃતરાષ્ટ્રોલ્મુકાનીવ જ્ઞાતયો ભરતર્ષભ ॥ 58॥
બ્રાહ્મણેષુ ચ યે શૂરાઃ સ્ત્રીષુ જ્ઞાતિષુ ગોષુ ચ ।
વૃંતાદિવ ફલં પક્વં ધૃતરાષ્ટ્ર પતંતિ તે ॥ 59॥
મહાનપ્યેકજો વૃક્ષો બલવાન્સુપ્રતિષ્ઠિતઃ ।
પ્રસહ્ય એવ વાતેન શાખા સ્કંધં વિમર્દિતુમ્ ॥ 60॥
અથ યે સહિતા વૃક્ષાઃ સંઘશઃ સુપ્રતિષ્ઠિતાઃ ।
તે હિ શીઘ્રતમાન્વાતાન્સહંતેઽન્યોન્યસંશ્રયાત્ ॥ 61॥
એવં મનુષ્યમપ્યેકં ગુણૈરપિ સમન્વિતમ્ ।
શક્યં દ્વિષંતો મન્યંતે વાયુર્દ્રુમમિવૌકજમ્ ॥ 62॥
અન્યોન્યસમુપષ્ટંભાદન્યોન્યાપાશ્રયેણ ચ ।
જ્ઞાતયઃ સંપ્રવર્ધંતે સરસીવોત્પલાન્યુત ॥ 63॥
અવધ્યા બ્રાહ્મણા ગાવો સ્ત્રિયો બાલાશ્ચ જ્ઞાતયઃ ।
યેષાં ચાન્નાનિ ભુંજીત યે ચ સ્યુઃ શરણાગતાઃ ॥ 64॥
ન મનુષ્યે ગુણઃ કશ્ચિદન્યો ધનવતાં અપિ ।
અનાતુરત્વાદ્ભદ્રં તે મૃતકલ્પા હિ રોગિણઃ ॥ 65॥
અવ્યાધિજં કટુકં શીર્ષ રોગં
પાપાનુબંધં પરુષં તીક્ષ્ણમુગ્રમ્ ।
સતાં પેયં યન્ન પિબંત્યસંતો
મન્યું મહારાજ પિબ પ્રશામ્ય ॥ 66॥
રોગાર્દિતા ન ફલાન્યાદ્રિયંતે
ન વૈ લભંતે વિષયેષુ તત્ત્વમ્ ।
દુઃખોપેતા રોગિણો નિત્યમેવ
ન બુધ્યંતે ધનભોગાન્ન સૌખ્યમ્ ॥ 67॥
પુરા હ્યુક્તો નાકરોસ્ત્વં વચો મે
દ્યૂતે જિતાં દ્રૌપદીં પ્રેક્ષ્ય રાજન્ ।
દુર્યોધનં વારયેત્યક્ષવત્યાં
કિતવત્વં પંડિતા વર્જયંતિ ॥ 68॥
ન તદ્બલં યન્મૃદુના વિરુધ્યતે
મિશ્રો ધર્મસ્તરસા સેવિતવ્યઃ ।
પ્રધ્વંસિની ક્રૂરસમાહિતા શ્રીર્
મૃદુપ્રૌઢા ગચ્છતિ પુત્રપૌત્રાન્ ॥ 69॥
ધાર્તરાષ્ટ્રાઃ પાંડવાન્પાલયંતુ
પાંડોઃ સુતાસ્તવ પુત્રાંશ્ચ પાંતુ ।
એકારિમિત્રાઃ કુરવો હ્યેકમંત્રા
જીવંતુ રાજન્સુખિનઃ સમૃદ્ધાઃ ॥ 70॥
મેઢીભૂતઃ કૌરવાણાં ત્વમદ્ય
ત્વય્યાધીનં કુરુ કુલમાજમીઢ ।
પાર્થાન્બાલાન્વનવાસ પ્રતપ્તાન્
ગોપાયસ્વ સ્વં યશસ્તાત રક્ષન્ ॥ 71॥
સંધત્સ્વ ત્વં કૌરવાન્પાંડુપુત્રૈર્
મા તેઽંતરં રિપવઃ પ્રાર્થયંતુ ।
સત્યે સ્થિતાસ્તે નરદેવ સર્વે
દુર્યોધનં સ્થાપય ત્વં નરેંદ્ર ॥ 72॥
॥ ઇતિ શ્રીમહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ
વિદુરહિતવાક્યે ષટ્ત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 36॥