॥ ઇતિ શ્રીમહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ
વિદુરવાક્યે સપ્તત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥
વિદુર ઉવાચ ।
સપ્તદશેમાન્રાજેંદ્ર મનુઃ સ્વાયંભુવોઽબ્રવીત્ ।
વૈચિત્રવીર્ય પુરુષાનાકાશં મુષ્ટિભિર્ઘ્નતઃ ॥ 1॥
તાનેવિંદ્રસ્ય હિ ધનુરનામ્યં નમતોઽબ્રવીત્ ।
અથો મરીચિનઃ પાદાનનામ્યાન્નમતસ્તથા ॥ 2॥
યશ્ચાશિષ્યં શાસતિ યશ્ ચ કુપ્યતે
યશ્ચાતિવેલં ભજતે દ્વિષંતમ્ ।
સ્ત્રિયશ્ચ યોઽરક્ષતિ ભદ્રમસ્તુ તે
યશ્ચાયાચ્યં યાચતિ યશ્ ચ કત્થતે ॥ 3॥
યશ્ચાભિજાતઃ પ્રકરોત્યકાર્યં
યશ્ચાબલો બલિના નિત્યવૈરી ।
અશ્રદ્દધાનાય ચ યો બ્રવીતિ
યશ્ચાકામ્યં કામયતે નરેંદ્ર ॥ 4॥
વધ્વા હાસં શ્વશુરો યશ્ ચ મન્યતે
વધ્વા વસન્નુત યો માનકામઃ ।
પરક્ષેત્રે નિર્વપતિ યશ્ચ બીજં
સ્ત્રિયં ચ યઃ પરિવદતેઽતિવેલમ્ ॥ 5॥
યશ્ચૈવ લબ્ધ્વા ન સ્મરામીત્યુવાચ
દત્ત્વા ચ યઃ કત્થતિ યાચ્યમાનઃ ।
યશ્ચાસતઃ સાંત્વમુપાસતીહ
એતેઽનુયાંત્યનિલં પાશહસ્તાઃ ॥ 6॥
યસ્મિન્યથા વર્તતે યો મનુષ્યસ્
તસ્મિંસ્તથા વર્તિતવ્યં સ ધર્મઃ ।
માયાચારો માયયા વર્તિતવ્યઃ
સાધ્વાચારઃ સાધુના પ્રત્યુદેયઃ ॥ 7॥
ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ ।
શતાયુરુક્તઃ પુરુષઃ સર્વવેદેષુ વૈ યદા ।
નાપ્નોત્યથ ચ તત્સર્વમાયુઃ કેનેહ હેતુના ॥ 8॥
વિદુર ઉવાચ ।
અતિવાદોઽતિમાનશ્ચ તથાત્યાગો નરાધિપઃ ।
ક્રોધશ્ચાતિવિવિત્સા ચ મિત્રદ્રોહશ્ચ તાનિ ષટ્ ॥ 9॥
એત એવાસયસ્તીક્ષ્ણાઃ કૃંતંત્યાયૂંષિ દેહિનામ્ ।
એતાનિ માનવાન્ઘ્નંતિ ન મૃત્યુર્ભદ્રમસ્તુ તે ॥ 10॥
વિશ્વસ્તસ્યૈતિ યો દારાન્યશ્ચાપિ ગુરુ તક્પગઃ ।
વૃષલી પતિર્દ્વિજો યશ્ચ પાનપશ્ચૈવ ભારત ॥ 11॥
શરણાગતહા ચૈવ સર્વે બ્રહ્મહણૈઃ સમાઃ ।
એતૈઃ સમેત્ય કર્તવ્યં પ્રાયશ્ચિત્તમિતિ શ્રુતિઃ ॥ 12॥
ગૃહી વદાન્યોઽનપવિદ્ધ વાક્યઃ
શેષાન્ન ભોકાપ્યવિહિંસકશ્ ચ ।
નાનર્થકૃત્ત્યક્તકલિઃ કૃતજ્ઞઃ
સત્યો મૃદુઃ સ્વર્ગમુપૈતિ વિદ્વાન્ ॥ 13॥
સુલભાઃ પુરુષા રાજન્સતતં પ્રિયવાદિનઃ ।
અપ્રિયસ્ય તુ પથ્યસ્ય વક્તા શ્રોતા ચ દુર્લભઃ ॥ 14॥
યો હિ ધર્મં વ્યપાશ્રિત્ય હિત્વા ભર્તુઃ પ્રિયાપ્રિયે ।
અપ્રિયાણ્યાહ પથ્યાનિ તેન રાજા સહાયવાન્ ॥ 15॥
ત્યજેત્કુલાર્થે પુરુષં ગ્રામસ્યાર્થે કુલં ત્યજેત્ ।
ગ્રામં જનપદસ્યાર્થે આત્માર્થે પૃથિવીં ત્યજેત્ ॥ 16॥
આપદર્થં ધનં રક્ષેદ્દારાન્રક્ષેદ્ધનૈરપિ ।
આત્માનં સતતં રક્ષેદ્દારૈરપિ ધનૈરપિ ॥ 17॥
ઉક્તં મયા દ્યૂતકાલેઽપિ રાજન્
નૈવં યુક્તં વચનં પ્રાતિપીય ।
તદૌષધં પથ્યમિવાતુરસ્ય
ન રોચતે તવ વૈચિત્ર વીર્ય ॥ 18॥
કાકૈરિમાંશ્ચિત્રબર્હાન્મયૂરાન્
પરાજૈષ્ઠાઃ પાંડવાંધાર્તરાષ્ટ્રૈઃ ।
હિત્વા સિંહાન્ક્રોષ્ટુ કાન્ગૂહમાનઃ
પ્રાપ્તે કાલે શોચિતા ત્વં નરેંદ્ર ॥ 19॥
યસ્તાત ન ક્રુધ્યતિ સર્વકાલં
ભૃત્યસ્ય ભક્તસ્ય હિતે રતસ્ય ।
તસ્મિન્ભૃત્યા ભર્તરિ વિશ્વસંતિ
ન ચૈનમાપત્સુ પરિત્યજંતિ ॥ 20॥
ન ભૃત્યાનાં વૃત્તિ સંરોધનેન
બાહ્યં જનં સંજિઘૃક્ષેદપૂર્વમ્ ।
ત્યજંતિ હ્યેનમુચિતાવરુદ્ધાઃ
સ્નિગ્ધા હ્યમાત્યાઃ પરિહીનભોગાઃ ॥ 21॥
કૃત્યાનિ પૂર્વં પરિસંખ્યાય સર્વાણ્ય્
આયવ્યયાવનુરૂપાં ચ વૃત્તિમ્ ।
સંગૃહ્ણીયાદનુરૂપાન્સહાયાન્
સહાયસાધ્યાનિ હિ દુષ્કરાણિ ॥ 22॥
અભિપ્રાયં યો વિદિત્વા તુ ભર્તુઃ
સર્વાણિ કાર્યાણિ કરોત્યતંદ્રીઃ ।
વક્તા હિતાનામનુરક્ત આર્યઃ
શક્તિજ્ઞ આત્મેવ હિ સોઽનુકંપ્યઃ ॥ 23॥
વાક્યં તુ યો નાદ્રિયતેઽનુશિષ્ટઃ
પ્રત્યાહ યશ્ચાપિ નિયુજ્યમાનઃ ।
પ્રજ્ઞાભિમાની પ્રતિકૂલવાદી
ત્યાજ્યઃ સ તાદૃક્ત્વરયૈવ ભૃત્યઃ ॥ 24॥
અસ્તબ્ધમક્લીબમદીર્ઘસૂત્રં
સાનુક્રોશં શ્લક્ષ્ણમહાર્યમન્યૈઃ ।
અરોગ જાતીયમુદારવાક્યં
દૂતં વદંત્યષ્ટ ગુણોપપન્નમ્ ॥ 25॥
ન વિશ્વાસાજ્જાતુ પરસ્ય ગેહં
ગચ્છેન્નરશ્ચેતયાનો વિકાલે ।
ન ચત્વરે નિશિ તિષ્ઠેન્નિગૂઢો
ન રાજન્યાં યોષિતં પ્રાર્થયીત ॥ 26॥
ન નિહ્નવં સત્ર ગતસ્ય ગચ્છેત્
સંસૃષ્ટ મંત્રસ્ય કુસંગતસ્ય ।
ન ચ બ્રૂયાન્નાશ્વસામિ ત્વયીતિ
સ કારણં વ્યપદેશં તુ કુર્યાત્ ॥ 27॥
ઘૃણી રાજા પુંશ્ચલી રાજભૃત્યઃ
પુત્રો ભ્રાતા વિધવા બાલ પુત્રા ।
સેના જીવી ચોદ્ધૃત ભક્ત એવ
વ્યવહારે વૈ વર્જનીયાઃ સ્યુરેતે ॥ 28॥
ગુણા દશ સ્નાનશીલં ભજંતે
બલં રૂપં સ્વરવર્ણપ્રશુદ્ધિઃ ।
સ્પર્શશ્ચ ગંધશ્ચ વિશુદ્ધતા ચ
શ્રીઃ સૌકુમાર્યં પ્રવરાશ્ચ નાર્યઃ ॥ 29॥
ગુણાશ્ચ ષણ્મિતભુક્તં ભજંતે
આરોગ્યમાયુશ્ચ સુખં બલં ચ ।
અનાવિલં ચાસ્ય ભવેદપત્યં
ન ચૈનમાદ્યૂન ઇતિ ક્ષિપંતિ ॥ 30॥
અકર્મ શીલં ચ મહાશનં ચ
લોકદ્વિષ્ટં બહુ માયં નૃશંસમ્ ।
અદેશકાલજ્ઞમનિષ્ટ વેષમ્
એતાન્ગૃહે ન પ્રતિવાસયીત ॥ 31॥
કદર્યમાક્રોશકમશ્રુતં ચ
વરાક સંભૂતમમાન્ય માનિનમ્ ।
નિષ્ઠૂરિણં કૃતવૈરં કૃતઘ્નમ્
એતાન્ભૃતાર્તોઽપિ ન જાતુ યાચેત્ ॥ 32॥
સંક્લિષ્ટકર્માણમતિપ્રવાદં
નિત્યાનૃતં ચાદૃઢ ભક્તિકં ચ ।
વિકૃષ્ટરાગં બહુમાનિનં ચાપ્ય્
એતાન્ન સેવેત નરાધમાન્ષટ્ ॥ 33॥
સહાયબંધના હ્યર્થાઃ સહાયાશ્ચાર્થબંધનાઃ ।
અન્યોન્યબંધનાવેતૌ વિનાન્યોન્યં ન સિધ્યતઃ ॥ 34॥
ઉત્પાદ્ય પુત્રાનનૃણાંશ્ચ કૃત્વા
વૃત્તિં ચ તેભ્યોઽનુવિધાય કાં ચિત્ ।
સ્થાને કુમારીઃ પ્રતિપાદ્ય સર્વા
અરણ્યસંસ્થો મુનિવદ્બુભૂષેત્ ॥ 35॥
હિતં યત્સર્વભૂતાનામાત્મનશ્ચ સુખાવહમ્ ।
તત્કુર્યાદીશ્વરો હ્યેતન્મૂલં ધર્માર્થસિદ્ધયે ॥ 36॥
બુદ્ધિઃ પ્રભાવસ્તેજશ્ચ સત્ત્વમુત્થાનમેવ ચ ।
વ્યવસાયશ્ચ યસ્ય સ્યાત્તસ્યાવૃત્તિ ભયં કુતઃ ॥ 37॥
પશ્ય દોષાન્પાંડવૈર્વિગ્રહે ત્વં
યત્ર વ્યથેરન્નપિ દેવાઃ સ શક્રાઃ ।
પુત્રૈર્વૈરં નિત્યમુદ્વિગ્નવાસો
યશઃ પ્રણાશો દ્વિષતાં ચ હર્ષઃ ॥ 38॥
ભીષ્મસ્ય કોપસ્તવ ચેંદ્ર કલ્પ
દ્રોણસ્ય રાજ્ઞશ્ચ યુધિષ્ઠિરસ્ય ।
ઉત્સાદયેલ્લોકમિમં પ્રવૃદ્ધઃ
શ્વેતો ગ્રહસ્તિર્યગિવાપતન્ખે ॥ 39॥
તવ પુત્રશતં ચૈવ કર્ણઃ પંચ ચ પાંડવાઃ ।
પૃથિવીમનુશાસેયુરખિલાં સાગરાંબરામ્ ॥ 40॥
ધાર્તરાષ્ટ્રા વનં રાજન્વ્યાઘ્રાઃ પાંડુસુતા મતાઃ ।
મા વનં છિંધિ સ વ્યાઘ્રં મા વ્યાઘ્રાન્નીનશો વનાત્ ॥ 41॥
ન સ્યાદ્વનમૃતે વ્યાઘ્રાન્વ્યાઘ્રા ન સ્યુરૃતે વનમ્ ।
વનં હિ રક્ષ્યતે વ્યાઘ્રૈર્વ્યાઘ્રાન્રક્ષતિ કાનનમ્ ॥ 42॥
ન તથેચ્છંત્યકલ્યાણાઃ પરેષાં વેદિતું ગુણાન્ ।
યથૈષાં જ્ઞાતુમિચ્છંતિ નૈર્ગુણ્યં પાપચેતસઃ ॥ 43॥
અર્થસિદ્ધિં પરામિચ્છંધર્મમેવાદિતશ્ ચરેત્ ।
ન હિ ધર્માદપૈત્યર્થઃ સ્વર્ગલોકાદિવામૃતમ્ ॥ 44॥
યસ્યાત્મા વિરતઃ પાપાત્કલ્યાણે ચ નિવેશિતઃ ।
તેન સર્વમિદં બુદ્ધં પ્રકૃતિર્વિકૃતિર્શ્ચ યા ॥ 45॥
યો ધર્મમર્થં કામં ચ યથાકાલં નિષેવતે ।
ધર્માર્થકામસંયોગં યોઽમુત્રેહ ચ વિંદતિ ॥ 46॥
સન્નિયચ્છતિ યો વેગમુત્થિતં ક્રોધહર્ષયોઃ ।
સ શ્રિયો ભાજનં રાજન્યશ્ચાપત્સુ ન મુહ્યતિ ॥ 47॥
બલં પંચ વિધં નિત્યં પુરુષાણાં નિબોધ મે ।
યત્તુ બાહુબલં નામ કનિષ્ઠં બલમુચ્યતે ॥ 48॥
અમાત્યલાભો ભદ્રં તે દ્વિતીયં બલમુચ્યતે ।
ધનલાભસ્તૃતીયં તુ બલમાહુર્જિગીષવઃ ॥ 49॥
યત્ત્વસ્ય સહજં રાજન્પિતૃપૈતામહં બલમ્ ।
અભિજાત બલં નામ તચ્ચતુર્થં બલં સ્મૃતમ્ ॥ 50॥
યેન ત્વેતાનિ સર્વાણિ સંગૃહીતાનિ ભારત ।
યદ્બલાનાં બલં શ્રેષ્ઠં તત્પ્રજ્ઞા બલમુચ્યતે ॥ 51॥
મહતે યોઽપકારાય નરસ્ય પ્રભવેન્નરઃ ।
તેન વૈરં સમાસજ્ય દૂરસ્થોઽસ્મીતિ નાશ્વસેત્ ॥ 52॥
સ્ત્રીષુ રાજસુ સર્પેષુ સ્વાધ્યાયે શત્રુસેવિષુ ।
ભોગે ચાયુષિ વિશ્વાસં કઃ પ્રાજ્ઞઃ કર્તુમર્હતિ ॥ 53॥
પ્રજ્ઞા શરેણાભિહતસ્ય જંતોશ્
ચિકિત્સકાઃ સંતિ ન ચૌષધાનિ ।
ન હોમમંત્રા ન ચ મંગલાનિ
નાથર્વણા નાપ્યગદાઃ સુસિદ્ધાઃ ॥ 54॥
સર્પશ્ચાગ્નિશ્ચ સિંહશ્ચ કુલપુત્રશ્ચ ભારત ।
નાવજ્ઞેયા મનુષ્યેણ સર્વે તે હ્યતિતેજસઃ ॥ 55॥
અગ્નિસ્તેજો મહલ્લોકે ગૂઢસ્તિષ્ઠતિ દારુષુ ।
ન ચોપયુંક્તે તદ્દારુ યાવન્નો દીપ્યતે પરૈઃ ॥ 56॥
સ એવ ખલુ દારુભ્યો યદા નિર્મથ્ય દીપ્યતે ।
તદા તચ્ચ વનં ચાન્યન્નિર્દહત્યાશુ તેજસા ॥ 57॥
એવમેવ કુલે જાતાઃ પાવકોપમ તેજસઃ ।
ક્ષમાવંતો નિરાકારાઃ કાષ્ઠેઽગ્નિરિવ શેરતે ॥ 58॥
લતા ધર્મા ત્વં સપુત્રઃ શાલાઃ પાંડુસુતા મતાઃ ।
ન લતા વર્ધતે જાતુ મહાદ્રુમમનાશ્રિતા ॥ 59॥
વનં રાજંસ્ત્વં સપુત્રોઽંબિકેય
સિંહાન્વને પાંડવાંસ્તાત વિદ્ધિ ।
સિંહૈર્વિહીનં હિ વનં વિનશ્યેત્
સિંહા વિનશ્યેયુરૃતે વનેન ॥ 60॥
॥ ઇતિ શ્રીમહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ
વિદુરવાક્યે સપ્તત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 37॥