॥ ઇતિ શ્રીમહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ
વિદુરવાક્યે અષ્ટત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥
વિદુર ઉવાચ ।
ઊર્ધ્વં પ્રાણા હ્યુત્ક્રામંતિ યૂનઃ સ્થવિર આયતિ ।
પ્રત્યુત્થાનાભિવાદાભ્યાં પુનસ્તાન્પતિપદ્યતે ॥ 1॥
પીઠં દત્ત્વા સાધવેઽભ્યાગતાય
આનીયાપઃ પરિનિર્ણિજ્ય પાદૌ ।
સુખં પૃષ્ટ્વા પ્રતિવેદ્યાત્મ સંસ્થં
તતો દદ્યાદન્નમવેક્ષ્ય ધીરઃ ॥ 2॥
યસ્યોદકં મધુપર્કં ચ ગાં ચ
ન મંત્રવિત્પ્રતિગૃહ્ણાતિ ગેહે ।
લોભાદ્ભયાદર્થકાર્પણ્યતો વા
તસ્યાનર્થં જીવિતમાહુરાર્યાઃ ॥ 3॥
ચિકિત્સકઃ શક્ય કર્તાવકીર્ણી
સ્તેનઃ ક્રૂરો મદ્યપો ભ્રૂણહા ચ ।
સેનાજીવી શ્રુતિવિક્રાયકશ્ ચ
ભૃશં પ્રિયોઽપ્યતિથિર્નોદકાર્હઃ ॥ 4॥
અવિક્રેયં લવણં પક્વમન્નં દધિ
ક્ષીરં મધુ તૈલં ઘૃતં ચ ।
તિલા માંસં મૂલફલાનિ શાકં
રક્તં વાસઃ સર્વગંધા ગુડશ્ ચ ॥ 5॥
અરોષણો યઃ સમલોષ્ટ કાંચનઃ
પ્રહીણ શોકો ગતસંધિ વિગ્રહઃ ।
નિંદા પ્રશંસોપરતઃ પ્રિયાપ્રિયે
ચરન્નુદાસીનવદેષ ભિક્ષુકઃ ॥ 6॥
નીવાર મૂલેંગુદ શાકવૃત્તિઃ
સુસંયતાત્માગ્નિકાર્યેષ્વચોદ્યઃ ।
વને વસન્નતિથિષ્વપ્રમત્તો
ધુરંધરઃ પુણ્યકૃદેષ તાપસઃ ॥ 7॥
અપકૃત્વા બુદ્ધિમતો દૂરસ્થોઽસ્મીતિ નાશ્વસેત્ ।
દીર્ઘૌ બુદ્ધિમતો બાહૂ યાભ્યાં હિંસતિ હિંસિતઃ ॥ 8॥
ન વિશ્વસેદવિશ્વસ્તે વિશ્વસ્તે નાતિવિશ્વસેત્ ।
વિશ્વાસાદ્ભયમુત્પન્નં મૂલાન્યપિ નિકૃંતતિ ॥ 9॥
અનીર્ષ્યુર્ગુપ્તદારઃ સ્યાત્સંવિભાગી પ્રિયંવદઃ ।
શ્લક્ષ્ણો મધુરવાક્સ્ત્રીણાં ન ચાસાં વશગો ભવેત્ ॥ 10॥
પૂજનીયા મહાભાગાઃ પુણ્યાશ્ચ ગૃહદીપ્તયઃ ।
સ્ત્રિયઃ શ્રિયો ગૃહસ્યોક્તાસ્તસ્માદ્રક્ષ્યા વિશેષતઃ ॥ 11॥
પિતુરંતઃપુરં દદ્યાન્માતુર્દદ્યાન્મહાનસમ્ ।
ગોષુ ચાત્મસમં દદ્યાત્સ્વયમેવ કૃષિં વ્રજેત્ ।
ભૃત્યૈર્વણિજ્યાચારં ચ પુત્રૈઃ સેવેત બ્રાહ્મણાન્ ॥ 12॥
અદ્ભ્યોઽગ્નિર્બ્રહ્મતઃ ક્ષત્રમશ્મનો લોહમુત્થિતમ્ ।
તેષાં સર્વત્રગં તેજઃ સ્વાસુ યોનિષુ શામ્યતિ ॥ 13॥
નિત્યં સંતઃ કુલે જાતાઃ પાવકોપમ તેજસઃ ।
ક્ષમાવંતો નિરાકારાઃ કાષ્ઠેઽગ્નિરિવ શેરતે ॥ 14॥
યસ્ય મંત્રં ન જાનંતિ બાહ્યાશ્ચાભ્યંતરાશ્ ચ યે ।
સ રાજા સર્વતશ્ચક્ષુશ્ચિરમૈશ્વર્યમશ્નુતે ॥ 15॥
કરિષ્યન્ન પ્રભાષેત કૃતાન્યેવ ચ દર્શયેત્ ।
ધર્મકામાર્થ કાર્યાણિ તથા મંત્રો ન ભિદ્યતે ॥ 16॥
ગિરિપૃષ્ઠમુપારુહ્ય પ્રાસાદં વા રહોગતઃ ।
અરણ્યે નિઃશલાકે વા તત્ર મંત્રો વિધીયતે ॥ 17॥
નાસુહૃત્પરમં મંત્રં ભારતાર્હતિ વેદિતુમ્ ।
અપંડિતો વાપિ સુહૃત્પંડિતો વાપ્યનાત્મવાન્ ।
અમાત્યે હ્યર્થલિપ્સા ચ મંત્રરક્ષણમેવ ચ ॥ 18॥
કૃતાનિ સર્વકાર્યાણિ યસ્ય વા પાર્ષદા વિદુઃ ।
ગૂઢમંત્રસ્ય નૃપતેસ્તસ્ય સિદ્ધિરસંશયમ્ ॥ 19॥
અપ્રશસ્તાનિ કર્માણિ યો મોહાદનુતિષ્ઠતિ ।
સ તેષાં વિપરિભ્રંશે ભ્રશ્યતે જીવિતાદપિ ॥ 20॥
કર્મણાં તુ પ્રશસ્તાનામનુષ્ઠાનં સુખાવહમ્ ।
તેષામેવાનનુષ્ઠાનં પશ્ચાત્તાપકરં મહત્ ॥ 21॥
સ્થાનવૃદ્ધ ક્ષયજ્ઞસ્ય ષાડ્ગુણ્ય વિદિતાત્મનઃ ।
અનવજ્ઞાત શીલસ્ય સ્વાધીના પૃથિવી નૃપ ॥ 22॥
અમોઘક્રોધહર્ષસ્ય સ્વયં કૃત્યાન્વવેક્ષિણઃ ।
આત્મપ્રત્યય કોશસ્ય વસુધેયં વસુંધરા ॥ 23॥
નામમાત્રેણ તુષ્યેત છત્રેણ ચ મહીપતિઃ ।
ભૃત્યેભ્યો વિસૃજેદર્થાન્નૈકઃ સર્વહરો ભવેત્ ॥ 24॥
બ્રાહ્મણો બ્રાહ્મણં વેદ ભર્તા વેદ સ્ત્રિયં તથા ।
અમાત્યં નૃપતિર્વેદ રાજા રાજાનમેવ ચ ॥ 25॥
ન શત્રુરંકમાપન્નો મોક્તવ્યો વધ્યતાં ગતઃ ।
અહતાદ્ધિ ભયં તસ્માજ્જાયતે નચિરાદિવ ॥ 26॥
દૈવતેષુ ચ યત્નેન રાજસુ બ્રાહ્મણેષુ ચ ।
નિયંતવ્યઃ સદા ક્રોધો વૃદ્ધબાલાતુરેષુ ચ ॥ 27॥
નિરર્થં કલહં પ્રાજ્ઞો વર્જયેન્મૂઢ સેવિતમ્ ।
કીર્તિં ચ લભતે લોકે ન ચાનર્થેન યુજ્યતે ॥ 28॥
પ્રસાદો નિષ્ફલો યસ્ય ક્રોધશ્ચાપિ નિરર્થકઃ ।
ન તં ભર્તારમિચ્છંતિ ષંઢં પતિમિવ સ્ત્રિયઃ ॥ 29॥
ન બુદ્ધિર્ધનલાભાય ન જાડ્યમસમૃદ્ધયે ।
લોકપર્યાય વૃત્તાંતં પ્રાજ્ઞો જાનાતિ નેતરઃ ॥ 30॥
વિદ્યા શીલવયોવૃદ્ધાન્બુદ્ધિવૃદ્ધાંશ્ચ ભારત ।
ધનાભિજન વૃદ્ધાંશ્ચ નિત્યં મૂઢોઽવમન્યતે ॥ 31॥
અનાર્ય વૃત્તમપ્રાજ્ઞમસૂયકમધાર્મિકમ્ ।
અનર્થાઃ ક્ષિપ્રમાયાંતિ વાગ્દુષ્ટં ક્રોધનં તથા ॥ 32॥
અવિસંવાદનં દાનં સમયસ્યાવ્યતિક્રમઃ ।
આવર્તયંતિ ભૂતાનિ સમ્યક્પ્રણિહિતા ચ વાક્ ॥ 33॥
અવિસંવાદકો દક્ષઃ કૃતજ્ઞો મતિમાનૃજુઃ ।
અપિ સંક્ષીણ કોશોઽપિ લભતે પરિવારણમ્ ॥ 34॥
ધૃતિઃ શમો દમઃ શૌચં કારુણ્યં વાગનિષ્ઠુરા ।
મિત્રાણાં ચાનભિદ્રોહઃ સતૈતાઃ સમિધઃ શ્રિયઃ ॥ 35॥
અસંવિભાગી દુષ્ટાત્મા કૃતઘ્નો નિરપત્રપઃ ।
તાદૃઙ્નરાધમો લોકે વર્જનીયો નરાધિપ ॥ 36॥
ન સ રાત્રૌ સુખં શેતે સ સર્પ ઇવ વેશ્મનિ ।
યઃ કોપયતિ નિર્દોષં સ દોષોઽભ્યંતરં જનમ્ ॥ 37॥
યેષુ દુષ્ટેષુ દોષઃ સ્યાદ્યોગક્ષેમસ્ય ભારત ।
સદા પ્રસાદનં તેષાં દેવતાનામિવાચરેત્ ॥ 38॥
યેઽર્થાઃ સ્ત્રીષુ સમાસક્તાઃ પ્રથમોત્પતિતેષુ ચ ।
યે ચાનાર્ય સમાસક્તાઃ સર્વે તે સંશયં ગતાઃ ॥ 39॥
યત્ર સ્ત્રી યત્ર કિતવો યત્ર બાલોઽનુશાસ્તિ ચ ।
મજ્જંતિ તેઽવશા દેશા નદ્યામશ્મપ્લવા ઇવ ॥ 40॥
પ્રયોજનેષુ યે સક્તા ન વિશેષેષુ ભારત ।
તાનહં પંડિતાન્મન્યે વિશેષા હિ પ્રસંગિનઃ ॥ 41॥
યં પ્રશંસંતિ કિતવા યં પ્રશંસંતિ ચારણાઃ ।
યં પ્રશંસંતિ બંધક્યો ન સ જીવતિ માનવઃ ॥ 42॥
હિત્વા તાન્પરમેષ્વાસાન્પાંડવાનમિતૌજસઃ ।
આહિતં ભારતૈશ્વર્યં ત્વયા દુર્યોધને મહત્ ॥ 43॥
તં દ્રક્ષ્યસિ પરિભ્રષ્ટં તસ્માત્ત્વં નચિરાદિવ ।
ઐશ્વર્યમદસમ્મૂઢં બલિં લોકત્રયાદિવ ॥ 44॥
॥ ઇતિ શ્રીમહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ
વિદુરવાક્યે અષ્ટત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 38॥