॥ ઇતિ શ્રીમહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ
વિદુરવાક્યે એકોનચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ ॥
ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ ।
અનીશ્વરોઽયં પુરુષો ભવાભવે
સૂત્રપ્રોતા દારુમયીવ યોષા ।
ધાત્રા હિ દિષ્ટસ્ય વશે કિલાયં
તસ્માદ્વદ ત્વં શ્રવણે ઘૃતોઽહમ્ ॥ 1॥
વિદુર ઉવાચ ।
અપ્રાપ્તકાલં વચનં બૃહસ્પતિરપિ બ્રુવન્ ।
લભતે બુદ્ધ્યવજ્ઞાનમવમાનં ચ ભારત ॥ 2॥
પ્રિયો ભવતિ દાનેન પ્રિયવાદેન ચાપરઃ ।
મંત્રં મૂલબલેનાન્યો યઃ પ્રિયઃ પ્રિય એવ સઃ ॥ 3॥
દ્વેષ્યો ન સાધુર્ભવતિ ન મેધાવી ન પંડિતઃ ।
પ્રિયે શુભાનિ કર્માણિ દ્વેષ્યે પાપાનિ ભારત ॥ 4॥
ન સ ક્ષયો મહારાજ યઃ ક્ષયો વૃદ્ધિમાવહેત્ ।
ક્ષયઃ સ ત્વિહ મંતવ્યો યં લબ્ધ્વા બહુ નાશયેત્ ॥ 5॥
સમૃદ્ધા ગુણતઃ કે ચિદ્ભવંતિ ધનતોઽપરે ।
ધનવૃદ્ધાન્ગુણૈર્હીનાંધૃતરાષ્ટ્ર વિવર્જયેત્ ॥ 6॥
ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ ।
સર્વં ત્વમાયતી યુક્તં ભાષસે પ્રાજ્ઞસમ્મતમ્ ।
ન ચોત્સહે સુતં ત્યક્તું યતો ધર્મસ્તતો જયઃ ॥ 7॥
વિદુર ઉવાચ ।
સ્વભાવગુણસંપન્નો ન જાતુ વિનયાન્વિતઃ ।
સુસૂક્ષ્મમપિ ભૂતાનામુપમર્દં પ્રયોક્ષ્યતે ॥ 8॥
પરાપવાદ નિરતાઃ પરદુઃખોદયેષુ ચ ।
પરસ્પરવિરોધે ચ યતંતે સતતોથિતાઃ ॥ 9॥
સ દોષં દર્શનં યેષાં સંવાસે સુમહદ્ભયમ્ ।
અર્થાદાને મહાંદોષઃ પ્રદાને ચ મહદ્ભયમ્ ॥ 10॥
યે પાપા ઇતિ વિખ્યાતાઃ સંવાસે પરિગર્હિતાઃ ।
યુક્તાશ્ચાન્યૈર્મહાદોષૈર્યે નરાસ્તાન્વિવર્જયેત્ ॥ 11॥
નિવર્તમાને સૌહાર્દે પ્રીતિર્નીચે પ્રણશ્યતિ ।
યા ચૈવ ફલનિર્વૃત્તિઃ સૌહૃદે ચૈવ યત્સુખમ્ ॥ 12॥
યતતે ચાપવાદાય યત્નમારભતે ક્ષયે ।
અલ્પેઽપ્યપકૃતે મોહાન્ન શાંતિમુપગચ્છતિ ॥ 13॥
તાદૃશૈઃ સંગતં નીચૈર્નૃશંસૈરકૃતાત્મભિઃ ।
નિશામ્ય નિપુણં બુદ્ધ્યા વિદ્વાંદૂરાદ્વિવર્જયેત્ ॥ 14॥
યો જ્ઞાતિમનુગૃહ્ણાતિ દરિદ્રં દીનમાતુરમ્ ।
સપુત્રપશુભિર્વૃદ્ધિં યશશ્ચાવ્યયમશ્નુતે ॥ 15॥
જ્ઞાતયો વર્ધનીયાસ્તૈર્ય ઇચ્છંત્યાત્મનઃ શુભમ્ ।
કુલવૃદ્ધિં ચ રાજેંદ્ર તસ્માત્સાધુ સમાચર ॥ 16॥
શ્રેયસા યોક્ષ્યસે રાજન્કુર્વાણો જ્ઞાતિસત્ક્રિયામ્ ।
વિગુણા હ્યપિ સંરક્ષ્યા જ્ઞાતયો ભરતર્ષભ ॥ 17॥
કિં પુનર્ગુણવંતસ્તે ત્વત્પ્રસાદાભિકાંક્ષિણઃ ।
પ્રસાદં કુરુ દીનાનાં પાંડવાનાં વિશાં પતે ॥ 18॥
દીયંતાં ગ્રામકાઃ કે ચિત્તેષાં વૃત્ત્યર્થમીશ્વર ।
એવં લોકે યશઃપ્રાપ્તો ભવિષ્યત્સિ નરાધિપ ॥ 19॥
વૃદ્ધેન હિ ત્વયા કાર્યં પુત્રાણાં તાત રક્ષણમ્ ।
મયા ચાપિ હિતં વાચ્યં વિદ્ધિ માં ત્વદ્ધિતૈષિણમ્ ॥ 20॥
જ્ઞાતિભિર્વિગ્રહસ્તાત ન કર્તવ્યો ભવાર્થિના ।
સુખાનિ સહ ભોજ્યાનિ જ્ઞાતિભિર્ભરતર્ષભ ॥ 21॥
સંભોજનં સંકથનં સંપ્રીતિશ્ ચ પરસ્પરમ્ ।
જ્ઞાતિભિઃ સહ કાર્યાણિ ન વિરોધઃ કથં ચન ॥ 22॥
જ્ઞાતયસ્તારયંતીહ જ્ઞાતયો મજ્જયંતિ ચ ।
સુવૃત્તાસ્તારયંતીહ દુર્વૃત્તા મજ્જયંતિ ચ ॥ 23॥
સુવૃત્તો ભવ રાજેંદ્ર પાંડવાન્પ્રતિ માનદ ।
અધર્ષણીયઃ શત્રૂણાં તૈર્વૃતસ્ત્વં ભવિષ્યસિ ॥ 24॥
શ્રીમંતં જ્ઞાતિમાસાદ્ય યો જ્ઞાતિરવસીદતિ ।
દિગ્ધહસ્તં મૃગ ઇવ સ એનસ્તસ્ય વિંદતિ ॥ 25॥
પશ્ચાદપિ નરશ્રેષ્ઠ તવ તાપો ભવિષ્યતિ ।
તાન્વા હતાન્સુતાન્વાપિ શ્રુત્વા તદનુચિંતય ॥ 26॥
યેન ખટ્વાં સમારૂઢઃ પરિતપ્યેત કર્મણા ।
આદાવેવ ન તત્કુર્યાદધ્રુવે જીવિતે સતિ ॥ 27॥
ન કશ્ચિન્નાપનયતે પુમાનન્યત્ર ભાર્ગવાત્ ।
શેષસંપ્રતિપત્તિસ્તુ બુદ્ધિમત્સ્વેવ તિષ્ઠતિ ॥ 28॥
દુર્યોધનેન યદ્યેતત્પાપં તેષુ પુરા કૃતમ્ ।
ત્વયા તત્કુલવૃદ્ધેન પ્રત્યાનેયં નરેશ્વર ॥ 29॥
તાંસ્ત્વં પદે પ્રતિષ્ઠાપ્ય લોકે વિગતકલ્મષઃ ।
ભવિષ્યસિ નરશ્રેષ્ઠ પૂજનીયો મનીષિણામ્ ॥ 30॥
સુવ્યાહૃતાનિ ધીરાણાં ફલતઃ પ્રવિચિંત્ય યઃ ।
અધ્યવસ્યતિ કાર્યેષુ ચિરં યશસિ તિષ્ઠતિ ॥ 31॥
અવૃત્તિં વિનયો હંતિ હંત્યનર્થં પરાક્રમઃ ।
હંતિ નિત્યં ક્ષમા ક્રોધમાચારો હંત્યલક્ષણમ્ ॥ 32॥
પરિચ્છદેન ક્ષત્રેણ વેશ્મના પરિચર્યયા ।
પરીક્ષેત કુલં રાજન્ભોજનાચ્છાદનેન ચ ॥ 33॥
યયોશ્ચિત્તેન વા ચિત્તં નૈભૃતં નૈભૃતેન વા ।
સમેતિ પ્રજ્ઞયા પ્રજ્ઞા તયોર્મૈત્રી ન જીર્યતે ॥ 34॥
દુર્બુદ્ધિમકૃતપ્રજ્ઞં છન્નં કૂપં તૃણૈરિવ ।
વિવર્જયીત મેધાવી તસ્મિન્મૈત્રી પ્રણશ્યતિ ॥ 35॥
અવલિપ્તેષુ મૂર્ખેષુ રૌદ્રસાહસિકેષુ ચ ।
તથૈવાપેત ધર્મેષુ ન મૈત્રીમાચરેદ્બુધઃ ॥ 36॥
કૃતજ્ઞં ધાર્મિકં સત્યમક્ષુદ્રં દૃઢભક્તિકમ્ ।
જિતેંદ્રિયં સ્થિતં સ્થિત્યાં મિત્રમત્યાગિ ચેષ્યતે ॥ 37॥
ઇંદ્રિયાણામનુત્સર્ગો મૃત્યુના ન વિશિષ્યતે ।
અત્યર્થં પુનરુત્સર્ગઃ સાદયેદ્દૈવતાન્યપિ ॥ 38॥
માર્દવં સર્વભૂતાનામનસૂયા ક્ષમા ધૃતિઃ ।
આયુષ્યાણિ બુધાઃ પ્રાહુર્મિત્રાણાં ચાવિમાનના ॥ 39॥
અપનીતં સુનીતેન યોઽર્થં પ્રત્યાનિનીષતે ।
મતિમાસ્થાય સુદૃઢાં તદકાપુરુષ વ્રતમ્ ॥ 40॥
આયત્યાં પ્રતિકારજ્ઞસ્તદાત્વે દૃઢનિશ્ચયઃ ।
અતીતે કાર્યશેષજ્ઞો નરોઽર્થૈર્ન પ્રહીયતે ॥ 41॥
કર્મણા મનસા વાચા યદભીક્ષ્ણં નિષેવતે ।
તદેવાપહરત્યેનં તસ્માત્કલ્યાણમાચરેત્ ॥ 42॥
મંગલાલંભનં યોગઃ શ્રુતમુત્થાનમાર્જવમ્ ।
ભૂતિમેતાનિ કુર્વંતિ સતાં ચાભીક્ષ્ણ દર્શનમ્ ॥ 43॥
અનિર્વેદઃ શ્રિયો મૂલં દુઃખનાશે સુખસ્ય ચ ।
મહાન્ભવત્યનિર્વિણ્ણઃ સુખં ચાત્યંતમશ્નુતે ॥ 44॥
નાતઃ શ્રીમત્તરં કિં ચિદન્યત્પથ્યતમં તથા ।
પ્રભ વિષ્ણોર્યથા તાત ક્ષમા સર્વત્ર સર્વદા ॥ 45॥
ક્ષમેદશક્તઃ સર્વસ્ય શક્તિમાંધર્મકારણાત્ ।
અર્થાનર્થૌ સમૌ યસ્ય તસ્ય નિત્યં ક્ષમા હિતા ॥ 46॥
યત્સુખં સેવમાનોઽપિ ધર્માર્થાભ્યાં ન હીયતે ।
કામં તદુપસેવેત ન મૂઢ વ્રતમાચરેત્ ॥ 47॥
દુઃખાર્તેષુ પ્રમત્તેષુ નાસ્તિકેષ્વલસેષુ ચ ।
ન શ્રીર્વસત્યદાંતેષુ યે ચોત્સાહ વિવર્જિતાઃ ॥ 48॥
આર્જવેન નરં યુક્તમાર્જવાત્સવ્યપત્રપમ્ ।
અશક્તિમંતં મન્યંતો ધર્ષયંતિ કુબુદ્ધયઃ ॥ 49॥
અત્યાર્યમતિદાતારમતિશૂરમતિવ્રતમ્ ।
પ્રજ્ઞાભિમાનિનં ચૈવ શ્રીર્ભયાન્નોપસર્પતિ ॥ 50॥
અગ્નિહોત્રફલા વેદાઃ શીલવૃત્તફલં શ્રુતમ્ ।
રતિપુત્ર ફલા દારા દત્તભુક્ત ફલં ધનમ્ ॥ 51॥
અધર્મોપાર્જિતૈરર્થૈર્યઃ કરોત્યૌર્ધ્વ દેહિકમ્ ।
ન સ તસ્ય ફલં પ્રેત્ય ભુંક્તેઽર્થસ્ય દુરાગમાત્ ॥ 52॥
કાનાર વનદુર્ગેષુ કૃચ્છ્રાસ્વાપત્સુ સંભ્રમે ।
ઉદ્યતેષુ ચ શસ્ત્રેષુ નાસ્તિ શેષવતાં ભયમ્ ॥ 53॥
ઉત્થાનં સંયમો દાક્ષ્યમપ્રમાદો ધૃતિઃ સ્મૃતિઃ ।
સમીક્ષ્ય ચ સમારંભો વિદ્ધિ મૂલં ભવસ્ય તત્ ॥ 54॥
તપોબલં તાપસાનાં બ્રહ્મ બ્રહ્મવિદાં બલમ્ ।
હિંસા બલમસાધૂનાં ક્ષમાગુણવતાં બલમ્ ॥ 55॥
અષ્ટૌ તાન્યવ્રતઘ્નાનિ આપો મૂલં ફલં પયઃ ।
હવિર્બ્રાહ્મણ કામ્યા ચ ગુરોર્વચનમૌષધમ્ ॥ 56॥
ન તત્પરસ્ય સંદધ્યાત્પ્રતિકૂલં યદાત્મનઃ ।
સંગ્રહેણૈષ ધર્મઃ સ્યાત્કામાદન્યઃ પ્રવર્તતે ॥ 57॥
અક્રોધેન જયેત્ક્રોધમસાધું સાધુના જયેત્ ।
જયેત્કદર્યં દાનેન જયેત્સત્યેન ચાનૃતમ્ ॥ 58॥
સ્ત્રી ધૂર્તકેઽલસે ભીરૌ ચંડે પુરુષમાનિનિ ।
ચૌરે કૃતઘ્ને વિશ્વાસો ન કાર્યો ન ચ નાસ્તિકે ॥ 59॥
અભિવાદનશીલસ્ય નિત્યં વૃદ્ધોપસેવિનઃ ।
ચત્વારિ સંપ્રવર્ધંતે કીર્તિરાયુર્યશોબલમ્ ॥ 60॥
અતિક્લેશેન યેઽર્થાઃ સ્યુર્ધર્મસ્યાતિક્રમેણ ચ ।
અરેર્વા પ્રણિપાતેન મા સ્મ તેષુ મનઃ કૃથાઃ ॥ 61॥
અવિદ્યઃ પુરુષઃ શોચ્યઃ શોચ્યં મિથુનમપ્રજમ્ ।
નિરાહારાઃ પ્રજાઃ શોચ્યાઃ શોચ્યં રાષ્ટ્રમરાજકમ્ ॥ 62॥
અધ્વા જરા દેહવતાં પર્વતાનાં જલં જરા ।
અસંભોગો જરા સ્ત્રીણાં વાક્ષલ્યં મનસો જરા ॥ 63॥
અનામ્નાય મલા વેદા બ્રાહ્મણસ્યાવ્રતં મલમ્ ।
કૌતૂહલમલા સાધ્વી વિપ્રવાસ મલાઃ સ્ત્રિયઃ ॥ 64॥
સુવર્ણસ્ય મલં રૂપ્યં રૂપ્યસ્યાપિ મલં ત્રપુ ।
જ્ઞેયં ત્રપુ મલં સીસં સીસસ્યાપિ મલં મલમ્ ॥ 65॥
ન સ્વપ્નેન જયેન્નિદ્રાં ન કામેન સ્ત્રિયં જયેત્ ।
નેંધનેન જયેદગ્નિં ન પાનેન સુરાં જયેત્ ॥ 66॥
યસ્ય દાનજિતં મિત્રમમિત્રા યુધિ નિર્જિતાઃ ।
અન્નપાનજિતા દારાઃ સફલં તસ્ય જીવિતમ્ ॥ 67॥
સહસ્રિણોઽપિ જીવંતિ જીવંતિ શતિનસ્તથા ।
ધૃતરાષ્ટ્રં વિમુંચેચ્છાં ન કથં ચિન્ન જીવ્યતે ॥ 68॥
યત્પૃથિવ્યાં વ્રીહિ યવં હિરણ્યં પશવઃ સ્ત્રિયઃ ।
નાલમેકસ્ય તત્સર્વમિતિ પશ્યન્ન મુહ્યતિ ॥ 69॥
રાજન્ભૂયો બ્રવીમિ ત્વાં પુત્રેષુ સમમાચર ।
સમતા યદિ તે રાજન્સ્વેષુ પાંડુસુતેષુ ચ ॥ 70॥
॥ ઇતિ શ્રીમહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ
વિદુરવાક્યે એકોનચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 39॥