॥ ઇતિ શ્રીમાહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ વિદુરવાક્યે ચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ ॥
વિદુર ઉવાચ ।
યોઽભ્યર્થિતઃ સદ્ભિરસજ્જમાનઃ
કરોત્યર્થં શક્તિમહાપયિત્વા ।
ક્ષિપ્રં યશસ્તં સમુપૈતિ સંતમલં
પ્રસન્ના હિ સુખાય સંતઃ ॥ 1॥
મહાંતમપ્યર્થમધર્મયુક્તં
યઃ સંત્યજત્યનુપાક્રુષ્ટ એવ ।
સુખં સ દુઃખાન્યવમુચ્ય શેતે
જીર્ણાં ત્વચં સર્પ ઇવાવમુચ્ય ॥ 2॥
અનૃતં ચ સમુત્કર્ષે રાજગામિ ચ પૈશુનમ્ ।
ગુરોશ્ચાલીક નિર્બંધઃ સમાનિ બ્રહ્મહત્યયા ॥ 3॥
અસૂયૈક પદં મૃત્યુરતિવાદઃ શ્રિયો વધઃ ।
અશુશ્રૂષા ત્વરા શ્લાઘા વિદ્યાયાઃ શત્રવસ્ત્રયઃ ॥ 4॥
સુખાર્થિનઃ કુતો વિદ્યા નાસ્તિ વિદ્યાર્થિનઃ સુખમ્ ।
સુખાર્થી વા ત્યજેદ્વિદ્યાં વિદ્યાર્થી વા સુખં ત્યજેત્ ॥ 5॥
નાગ્નિસ્તૃપ્યતિ કાષ્ઠાનાં નાપગાનાં મહોદધિઃ ।
નાંતકઃ સર્વભૂતાનાં ન પુંસાં વામલોચના ॥ 6॥
આશા ધૃતિં હંતિ સમૃદ્ધિમંતકઃ
ક્રોધઃ શ્રિયં હંતિ યશઃ કદર્યતા ।
અપાલનં હંતિ પશૂંશ્ચ રાજન્ન્
એકઃ ક્રુદ્ધો બ્રાહ્મણો હંતિ રાષ્ટ્રમ્ ॥ 7॥
અજશ્ચ કાંસ્યં ચ રથશ્ચ નિત્યં
મધ્વાકર્ષઃ શકુનિઃ શ્રોત્રિયશ્ ચ ।
વૃદ્ધો જ્ઞાતિરવસન્નો વયસ્ય
એતાનિ તે સંતુ ગૃહે સદૈવ ॥ 8॥
અજોક્ષા ચંદનં વીણા આદર્શો મધુસર્પિષી ।
વિષમૌદુંબરં શંખઃ સ્વર્ણં નાભિશ્ચ રોચના ॥ 9॥
ગૃહે સ્થાપયિતવ્યાનિ ધન્યાનિ મનુરબ્રવીત્ ।
દેવ બ્રાહ્મણ પૂજાર્થમતિથીનાં ચ ભારત ॥ 10॥
ઇદં ચ ત્વાં સર્વપરં બ્રવીમિ
પુણ્યં પદં તાત મહાવિશિષ્ટમ્ ।
ન જાતુ કામાન્ન ભયાન્ન લોભાદ્
ધર્મં ત્યજેજ્જીવિતસ્યાપિ હેતોઃ ॥ 11॥
નિત્યો ધર્મઃ સુખદુઃખે ત્વનિત્યે
નિત્યો જીવો ધાતુરસ્ય ત્વનિત્યઃ ।
ત્યક્ત્વાનિત્યં પ્રતિતિષ્ઠસ્વ નિત્યે
સંતુષ્ય ત્વં તોષ પરો હિ લાભઃ ॥ 12॥
મહાબલાન્પશ્ય મનાનુભાવાન્
પ્રશાસ્ય ભૂમિં ધનધાન્ય પૂર્ણામ્ ।
રાજ્યાનિ હિત્વા વિપુલાંશ્ચ ભોગાન્
ગતાન્નરેંદ્રાન્વશમંતકસ્ય ॥ 13॥
મૃતં પુત્રં દુઃખપુષ્ટં મનુષ્યા
ઉત્ક્ષિપ્ય રાજન્સ્વગૃહાન્નિર્હરંતિ ।
તં મુક્તકેશાઃ કરુણં રુદંતશ્
ચિતામધ્યે કાષ્ઠમિવ ક્ષિપંતિ ॥ 14॥
અન્યો ધનં પ્રેતગતસ્ય ભુંક્તે
વયાંસિ ચાગ્નિશ્ચ શરીરધાતૂન્ ।
દ્વાભ્યામયં સહ ગચ્છત્યમુત્ર
પુણ્યેન પાપેન ચ વેષ્ટ્યમાનઃ ॥ 15॥
ઉત્સૃજ્ય વિનિવર્તંતે જ્ઞાતયઃ સુહૃદઃ સુતાઃ ।
અગ્નૌ પ્રાસ્તં તુ પુરુષં કર્માન્વેતિ સ્વયં કૃતમ્ ॥ 16॥
અસ્માલ્લોકાદૂર્ધ્વમમુષ્ય ચાધો
મહત્તમસ્તિષ્ઠતિ હ્યંધકારમ્ ।
તદ્વૈ મહામોહનમિંદ્રિયાણાં
બુધ્યસ્વ મા ત્વાં પ્રલભેત રાજન્ ॥ 17॥
ઇદં વચઃ શક્ષ્યસિ ચેદ્યથાવન્
નિશમ્ય સર્વં પ્રતિપત્તુમેવમ્ ।
યશઃ પરં પ્રાપ્સ્યસિ જીવલોકે
ભયં ન ચામુત્ર ન ચેહ તેઽસ્તિ ॥ 18॥
આત્મા નદી ભારત પુણ્યતીર્થા
સત્યોદકા ધૃતિકૂલા દમોર્મિઃ ।
તસ્યાં સ્નાતઃ પૂયતે પુણ્યકર્મા
પુણ્યો હ્યાત્મા નિત્યમંભોઽંભ એવ ॥ 19॥
કામક્રોધગ્રાહવતીં પંચેંદ્રિય જલાં નદીમ્ ।
કૃત્વા ધૃતિમયીં નાવં જન્મ દુર્ગાણિ સંતર ॥ 20॥
પ્રજ્ઞા વૃદ્ધં ધર્મવૃદ્ધં સ્વબંધું
વિદ્યા વૃદ્ધં વયસા ચાપિ વૃદ્ધમ્ ।
કાર્યાકાર્યે પૂજયિત્વા પ્રસાદ્ય
યઃ સંપૃચ્છેન્ન સ મુહ્યેત્કદા ચિત્ ॥ 21॥
ધૃત્યા શિશ્નોદરં રક્ષેત્પાણિપાદં ચ ચક્ષુષા ।
ચક્ષુઃ શ્રોત્રે ચ મનસા મનો વાચં ચ કર્મણા ॥ 22॥
નિત્યોદકી નિત્યયજ્ઞોપવીતી
નિત્યસ્વાધ્યાયી પતિતાન્ન વર્જી ।
ઋતં બ્રુવન્ગુરવે કર્મ કુર્વન્
ન બ્રાહ્મણશ્ચ્યવતે બ્રહ્મલોકાત્ ॥ 23॥
અધીત્ય વેદાન્પરિસંસ્તીર્ય ચાગ્નીન્
ઇષ્ટ્વા યજ્ઞૈઃ પાલયિત્વા પ્રજાશ્ ચ ।
ગોબ્રાહ્મણાર્થે શસ્ત્રપૂતાંતરાત્મા
હતઃ સંગ્રામે ક્ષત્રિયઃ સ્વર્ગમેતિ ॥ 24॥
વૈશ્યોઽધીત્ય બ્રાહ્મણાન્ક્ષત્રિયાંશ્ ચ
ધનૈઃ કાલે સંવિભજ્યાશ્રિતાંશ્ ચ ।
ત્રેતા પૂતં ધૂમમાઘ્રાય પુણ્યં
પ્રેત્ય સ્વર્ગે દેવ સુખાનિ ભુંક્તે ॥ 25॥
બ્રહ્મક્ષત્રં વૈશ્ય વર્ણં ચ શૂદ્રઃ
ક્રમેણૈતાન્ન્યાયતઃ પૂજયાનઃ ।
તુષ્ટેષ્વેતેષ્વવ્યથો દગ્ધપાપસ્
ત્યક્ત્વા દેહં સ્વર્ગસુખાનિ ભુંક્તે ॥ 26॥
ચાતુર્વર્ણ્યસ્યૈષ ધર્મસ્તવોક્તો
હેતું ચાત્ર બ્રુવતો મે નિબોધ ।
ક્ષાત્રાદ્ધર્માદ્ધીયતે પાંડુપુત્રસ્
તં ત્વં રાજન્રાજધર્મે નિયુંક્ષ્વ ॥ 27॥
ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ ।
એવમેતદ્યથા માં ત્વમનુશાસતિ નિત્યદા ।
મમાપિ ચ મતિઃ સૌમ્ય ભવત્યેવં યથાત્થ મામ્ ॥ 28॥
સા તુ બુદ્દિઃ કૃતાપ્યેવં પાંડવાન્રપ્તિ મે સદા ।
દુર્યોધનં સમાસાદ્ય પુનર્વિપરિવર્તતે ॥ 29॥
ન દિષ્ટમભ્યતિક્રાંતું શક્યં મર્ત્યેન કેન ચિત્ ।
દિષ્ટમેવ કૃતં મન્યે પૌરુષં તુ નિરર્થકમ્ ॥ 30॥
॥ ઇતિ શ્રીમાહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ વિદુરવાક્યે ચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 40॥
ઇતિ વિદુર નીતિ સમાપ્તા ॥