શ્રીગણેશાય નમઃ
શ્રીજાનકીવલ્લભો વિજયતે
શ્રીરામચરિતમાનસ
ચતુર્થ સોપાન (કિષ્કિંધાકાંડ)
કુંદેંદીવરસુંદરાવતિબલૌ વિજ્ઞાનધામાવુભૌ
શોભાઢ્યૌ વરધન્વિનૌ શ્રુતિનુતૌ ગોવિપ્રવૃંદપ્રિયૌ।
માયામાનુષરૂપિણૌ રઘુવરૌ સદ્ધર્મવર્મૌં હિતૌ
સીતાન્વેષણતત્પરૌ પથિગતૌ ભક્તિપ્રદૌ તૌ હિ નઃ ॥ 1 ॥
બ્રહ્માંભોધિસમુદ્ભવં કલિમલપ્રધ્વંસનં ચાવ્યયં
શ્રીમચ્છંભુમુખેંદુસુંદરવરે સંશોભિતં સર્વદા।
સંસારામયભેષજં સુખકરં શ્રીજાનકીજીવનં
ધન્યાસ્તે કૃતિનઃ પિબંતિ સતતં શ્રીરામનામામૃતમ્ ॥ 2 ॥
સો. મુક્તિ જન્મ મહિ જાનિ ગ્યાન ખાનિ અઘ હાનિ કર
જહઁ બસ સંભુ ભવાનિ સો કાસી સેઇઅ કસ ન ॥
જરત સકલ સુર બૃંદ બિષમ ગરલ જેહિં પાન કિય।
તેહિ ન ભજસિ મન મંદ કો કૃપાલ સંકર સરિસ ॥
આગેં ચલે બહુરિ રઘુરાયા। રિષ્યમૂક પરવત નિઅરાયા ॥
તહઁ રહ સચિવ સહિત સુગ્રીવા। આવત દેખિ અતુલ બલ સીંવા ॥
અતિ સભીત કહ સુનુ હનુમાના। પુરુષ જુગલ બલ રૂપ નિધાના ॥
ધરિ બટુ રૂપ દેખુ તૈં જાઈ। કહેસુ જાનિ જિયઁ સયન બુઝાઈ ॥
પઠે બાલિ હોહિં મન મૈલા। ભાગૌં તુરત તજૌં યહ સૈલા ॥
બિપ્ર રૂપ ધરિ કપિ તહઁ ગયૂ। માથ નાઇ પૂછત અસ ભયૂ ॥
કો તુમ્હ સ્યામલ ગૌર સરીરા। છત્રી રૂપ ફિરહુ બન બીરા ॥
કઠિન ભૂમિ કોમલ પદ ગામી। કવન હેતુ બિચરહુ બન સ્વામી ॥
મૃદુલ મનોહર સુંદર ગાતા। સહત દુસહ બન આતપ બાતા ॥
કી તુમ્હ તીનિ દેવ મહઁ કોઊ। નર નારાયન કી તુમ્હ દોઊ ॥
દો. જગ કારન તારન ભવ ભંજન ધરની ભાર।
કી તુમ્હ અકિલ ભુવન પતિ લીન્હ મનુજ અવતાર ॥ 1 ॥
કોસલેસ દસરથ કે જાએ । હમ પિતુ બચન માનિ બન આએ ॥
નામ રામ લછિમન દૂ ભાઈ। સંગ નારિ સુકુમારિ સુહાઈ ॥
ઇહાઁ હરિ નિસિચર બૈદેહી। બિપ્ર ફિરહિં હમ ખોજત તેહી ॥
આપન ચરિત કહા હમ ગાઈ। કહહુ બિપ્ર નિજ કથા બુઝાઈ ॥
પ્રભુ પહિચાનિ પરેઉ ગહિ ચરના। સો સુખ ઉમા નહિં બરના ॥
પુલકિત તન મુખ આવ ન બચના। દેખત રુચિર બેષ કૈ રચના ॥
પુનિ ધીરજુ ધરિ અસ્તુતિ કીન્હી। હરષ હૃદયઁ નિજ નાથહિ ચીન્હી ॥
મોર ન્યાઉ મૈં પૂછા સાઈં। તુમ્હ પૂછહુ કસ નર કી નાઈમ્ ॥
તવ માયા બસ ફિરુઁ ભુલાના। તા તે મૈં નહિં પ્રભુ પહિચાના ॥
દો. એકુ મૈં મંદ મોહબસ કુટિલ હૃદય અગ્યાન।
પુનિ પ્રભુ મોહિ બિસારેઉ દીનબંધુ ભગવાન ॥ 2 ॥
જદપિ નાથ બહુ અવગુન મોરેં। સેવક પ્રભુહિ પરૈ જનિ ભોરેમ્ ॥
નાથ જીવ તવ માયાઁ મોહા। સો નિસ્તરિ તુમ્હારેહિં છોહા ॥
તા પર મૈં રઘુબીર દોહાઈ। જાનુઁ નહિં કછુ ભજન ઉપાઈ ॥
સેવક સુત પતિ માતુ ભરોસેં। રહિ અસોચ બનિ પ્રભુ પોસેમ્ ॥
અસ કહિ પરેઉ ચરન અકુલાઈ। નિજ તનુ પ્રગટિ પ્રીતિ ઉર છાઈ ॥
તબ રઘુપતિ ઉઠાઇ ઉર લાવા। નિજ લોચન જલ સીંચિ જુડ઼આવા ॥
સુનુ કપિ જિયઁ માનસિ જનિ ઊના। તૈં મમ પ્રિય લછિમન તે દૂના ॥
સમદરસી મોહિ કહ સબ કોઊ। સેવક પ્રિય અનન્યગતિ સોઊ ॥
દો. સો અનન્ય જાકેં અસિ મતિ ન ટરિ હનુમંત।
મૈં સેવક સચરાચર રૂપ સ્વામિ ભગવંત ॥ 3 ॥
દેખિ પવન સુત પતિ અનુકૂલા। હૃદયઁ હરષ બીતી સબ સૂલા ॥
નાથ સૈલ પર કપિપતિ રહી। સો સુગ્રીવ દાસ તવ અહી ॥
તેહિ સન નાથ મયત્રી કીજે। દીન જાનિ તેહિ અભય કરીજે ॥
સો સીતા કર ખોજ કરાઇહિ। જહઁ તહઁ મરકટ કોટિ પઠાઇહિ ॥
એહિ બિધિ સકલ કથા સમુઝાઈ। લિએ દુઔ જન પીઠિ ચઢ઼આઈ ॥
જબ સુગ્રીવઁ રામ કહુઁ દેખા। અતિસય જન્મ ધન્ય કરિ લેખા ॥
સાદર મિલેઉ નાઇ પદ માથા। ભૈંટેઉ અનુજ સહિત રઘુનાથા ॥
કપિ કર મન બિચાર એહિ રીતી। કરિહહિં બિધિ મો સન એ પ્રીતી ॥
દો. તબ હનુમંત ઉભય દિસિ કી સબ કથા સુનાઇ ॥
પાવક સાખી દેઇ કરિ જોરી પ્રીતી દૃઢ઼આઇ ॥ 4 ॥
કીન્હી પ્રીતિ કછુ બીચ ન રાખા। લછમિન રામ ચરિત સબ ભાષા ॥
કહ સુગ્રીવ નયન ભરિ બારી। મિલિહિ નાથ મિથિલેસકુમારી ॥
મંત્રિન્હ સહિત ઇહાઁ એક બારા। બૈઠ રહેઉઁ મૈં કરત બિચારા ॥
ગગન પંથ દેખી મૈં જાતા। પરબસ પરી બહુત બિલપાતા ॥
રામ રામ હા રામ પુકારી। હમહિ દેખિ દીન્હેઉ પટ ડારી ॥
માગા રામ તુરત તેહિં દીન્હા। પટ ઉર લાઇ સોચ અતિ કીન્હા ॥
કહ સુગ્રીવ સુનહુ રઘુબીરા। તજહુ સોચ મન આનહુ ધીરા ॥
સબ પ્રકાર કરિહુઁ સેવકાઈ। જેહિ બિધિ મિલિહિ જાનકી આઈ ॥
દો. સખા બચન સુનિ હરષે કૃપાસિધુ બલસીંવ।
કારન કવન બસહુ બન મોહિ કહહુ સુગ્રીવ ॥ 5 ॥
નાત બાલિ અરુ મૈં દ્વૌ ભાઈ। પ્રીતિ રહી કછુ બરનિ ન જાઈ ॥
મય સુત માયાવી તેહિ ન્AUઁ। આવા સો પ્રભુ હમરેં ગ્AUઁ ॥
અર્ધ રાતિ પુર દ્વાર પુકારા। બાલી રિપુ બલ સહૈ ન પારા ॥
ધાવા બાલિ દેખિ સો ભાગા। મૈં પુનિ ગયુઁ બંધુ સઁગ લાગા ॥
ગિરિબર ગુહાઁ પૈઠ સો જાઈ। તબ બાલીં મોહિ કહા બુઝાઈ ॥
પરિખેસુ મોહિ એક પખવારા। નહિં આવૌં તબ જાનેસુ મારા ॥
માસ દિવસ તહઁ રહેઉઁ ખરારી। નિસરી રુધિર ધાર તહઁ ભારી ॥
બાલિ હતેસિ મોહિ મારિહિ આઈ। સિલા દેઇ તહઁ ચલેઉઁ પરાઈ ॥
મંત્રિન્હ પુર દેખા બિનુ સાઈં। દીન્હેઉ મોહિ રાજ બરિઆઈ ॥
બાલિ તાહિ મારિ ગૃહ આવા। દેખિ મોહિ જિયઁ ભેદ બઢ઼આવા ॥
રિપુ સમ મોહિ મારેસિ અતિ ભારી। હરિ લીન્હેસિ સર્બસુ અરુ નારી ॥
તાકેં ભય રઘુબીર કૃપાલા। સકલ ભુવન મૈં ફિરેઉઁ બિહાલા ॥
ઇહાઁ સાપ બસ આવત નાહીં। તદપિ સભીત રહુઁ મન માહીઁ ॥
સુનિ સેવક દુખ દીનદયાલા। ફરકિ ઉઠીં દ્વૈ ભુજા બિસાલા ॥
દો. સુનુ સુગ્રીવ મારિહુઁ બાલિહિ એકહિં બાન।
બ્રહ્મ રુદ્ર સરનાગત ગેઁ ન ઉબરિહિં પ્રાન ॥ 6 ॥
જે ન મિત્ર દુખ હોહિં દુખારી। તિન્હહિ બિલોકત પાતક ભારી ॥
નિજ દુખ ગિરિ સમ રજ કરિ જાના। મિત્રક દુખ રજ મેરુ સમાના ॥
જિન્હ કેં અસિ મતિ સહજ ન આઈ। તે સઠ કત હઠિ કરત મિતાઈ ॥
કુપથ નિવારિ સુપંથ ચલાવા। ગુન પ્રગટે અવગુનન્હિ દુરાવા ॥
દેત લેત મન સંક ન ધરી। બલ અનુમાન સદા હિત કરી ॥
બિપતિ કાલ કર સતગુન નેહા। શ્રુતિ કહ સંત મિત્ર ગુન એહા ॥
આગેં કહ મૃદુ બચન બનાઈ। પાછેં અનહિત મન કુટિલાઈ ॥
જા કર ચિત અહિ ગતિ સમ ભાઈ। અસ કુમિત્ર પરિહરેહિ ભલાઈ ॥
સેવક સઠ નૃપ કૃપન કુનારી। કપટી મિત્ર સૂલ સમ ચારી ॥
સખા સોચ ત્યાગહુ બલ મોરેં। સબ બિધિ ઘટબ કાજ મૈં તોરેમ્ ॥
કહ સુગ્રીવ સુનહુ રઘુબીરા। બાલિ મહાબલ અતિ રનધીરા ॥
દુંદુભી અસ્થિ તાલ દેખરાએ। બિનુ પ્રયાસ રઘુનાથ ઢહાએ ॥
દેખિ અમિત બલ બાઢ઼ઈ પ્રીતી। બાલિ બધબ ઇન્હ ભિ પરતીતી ॥
બાર બાર નાવિ પદ સીસા। પ્રભુહિ જાનિ મન હરષ કપીસા ॥
ઉપજા ગ્યાન બચન તબ બોલા। નાથ કૃપાઁ મન ભયુ અલોલા ॥
સુખ સંપતિ પરિવાર બડ઼આઈ। સબ પરિહરિ કરિહુઁ સેવકાઈ ॥
એ સબ રામભગતિ કે બાધક। કહહિં સંત તબ પદ અવરાધક ॥
સત્રુ મિત્ર સુખ દુખ જગ માહીં। માયા કૃત પરમારથ નાહીમ્ ॥
બાલિ પરમ હિત જાસુ પ્રસાદા। મિલેહુ રામ તુમ્હ સમન બિષાદા ॥
સપનેં જેહિ સન હોઇ લરાઈ। જાગેં સમુઝત મન સકુચાઈ ॥
અબ પ્રભુ કૃપા કરહુ એહિ ભાઁતી। સબ તજિ ભજનુ કરૌં દિન રાતી ॥
સુનિ બિરાગ સંજુત કપિ બાની। બોલે બિહઁસિ રામુ ધનુપાની ॥
જો કછુ કહેહુ સત્ય સબ સોઈ। સખા બચન મમ મૃષા ન હોઈ ॥
નટ મરકટ ઇવ સબહિ નચાવત। રામુ ખગેસ બેદ અસ ગાવત ॥
લૈ સુગ્રીવ સંગ રઘુનાથા। ચલે ચાપ સાયક ગહિ હાથા ॥
તબ રઘુપતિ સુગ્રીવ પઠાવા। ગર્જેસિ જાઇ નિકટ બલ પાવા ॥
સુનત બાલિ ક્રોધાતુર ધાવા। ગહિ કર ચરન નારિ સમુઝાવા ॥
સુનુ પતિ જિન્હહિ મિલેઉ સુગ્રીવા। તે દ્વૌ બંધુ તેજ બલ સીંવા ॥
કોસલેસ સુત લછિમન રામા। કાલહુ જીતિ સકહિં સંગ્રામા ॥
દો. કહ બાલિ સુનુ ભીરુ પ્રિય સમદરસી રઘુનાથ।
જૌં કદાચિ મોહિ મારહિં તૌ પુનિ હૌઁ સનાથ ॥ 7 ॥
અસ કહિ ચલા મહા અભિમાની। તૃન સમાન સુગ્રીવહિ જાની ॥
ભિરે ઉભૌ બાલી અતિ તર્જા । મુઠિકા મારિ મહાધુનિ ગર્જા ॥
તબ સુગ્રીવ બિકલ હોઇ ભાગા। મુષ્ટિ પ્રહાર બજ્ર સમ લાગા ॥
મૈં જો કહા રઘુબીર કૃપાલા। બંધુ ન હોઇ મોર યહ કાલા ॥
એકરૂપ તુમ્હ ભ્રાતા દોઊ। તેહિ ભ્રમ તેં નહિં મારેઉઁ સોઊ ॥
કર પરસા સુગ્રીવ સરીરા। તનુ ભા કુલિસ ગી સબ પીરા ॥
મેલી કંઠ સુમન કૈ માલા। પઠવા પુનિ બલ દેઇ બિસાલા ॥
પુનિ નાના બિધિ ભી લરાઈ। બિટપ ઓટ દેખહિં રઘુરાઈ ॥
દો. બહુ છલ બલ સુગ્રીવ કર હિયઁ હારા ભય માનિ।
મારા બાલિ રામ તબ હૃદય માઝ સર તાનિ ॥ 8 ॥
પરા બિકલ મહિ સર કે લાગેં। પુનિ ઉઠિ બૈઠ દેખિ પ્રભુ આગેમ્ ॥
સ્યામ ગાત સિર જટા બનાએઁ। અરુન નયન સર ચાપ ચઢ઼આએઁ ॥
પુનિ પુનિ ચિતિ ચરન ચિત દીન્હા। સુફલ જન્મ માના પ્રભુ ચીન્હા ॥
હૃદયઁ પ્રીતિ મુખ બચન કઠોરા। બોલા ચિતિ રામ કી ઓરા ॥
ધર્મ હેતુ અવતરેહુ ગોસાઈ। મારેહુ મોહિ બ્યાધ કી નાઈ ॥
મૈં બૈરી સુગ્રીવ પિઆરા। અવગુન કબન નાથ મોહિ મારા ॥
અનુજ બધૂ ભગિની સુત નારી। સુનુ સઠ કન્યા સમ એ ચારી ॥
ઇન્હહિ કુદ્દષ્ટિ બિલોકિ જોઈ। તાહિ બધેં કછુ પાપ ન હોઈ ॥
મુઢ઼ તોહિ અતિસય અભિમાના। નારિ સિખાવન કરસિ ન કાના ॥
મમ ભુજ બલ આશ્રિત તેહિ જાની। મારા ચહસિ અધમ અભિમાની ॥
દો. સુનહુ રામ સ્વામી સન ચલ ન ચાતુરી મોરિ।
પ્રભુ અજહૂઁ મૈં પાપી અંતકાલ ગતિ તોરિ ॥ 9 ॥
સુનત રામ અતિ કોમલ બાની। બાલિ સીસ પરસેઉ નિજ પાની ॥
અચલ કરૌં તનુ રાખહુ પ્રાના। બાલિ કહા સુનુ કૃપાનિધાના ॥
જન્મ જન્મ મુનિ જતનુ કરાહીં। અંત રામ કહિ આવત નાહીમ્ ॥
જાસુ નામ બલ સંકર કાસી। દેત સબહિ સમ ગતિ અવિનાસી ॥
મમ લોચન ગોચર સોઇ આવા। બહુરિ કિ પ્રભુ અસ બનિહિ બનાવા ॥
છં. સો નયન ગોચર જાસુ ગુન નિત નેતિ કહિ શ્રુતિ ગાવહીં।
જિતિ પવન મન ગો નિરસ કરિ મુનિ ધ્યાન કબહુઁક પાવહીમ્ ॥
મોહિ જાનિ અતિ અભિમાન બસ પ્રભુ કહેઉ રાખુ સરીરહી।
અસ કવન સઠ હઠિ કાટિ સુરતરુ બારિ કરિહિ બબૂરહી ॥ 1 ॥
અબ નાથ કરિ કરુના બિલોકહુ દેહુ જો બર માગૂઁ।
જેહિં જોનિ જન્મૌં કર્મ બસ તહઁ રામ પદ અનુરાગૂઁ ॥
યહ તનય મમ સમ બિનય બલ કલ્યાનપ્રદ પ્રભુ લીજિઐ।
ગહિ બાહઁ સુર નર નાહ આપન દાસ અંગદ કીજિઐ ॥ 2 ॥
દો. રામ ચરન દૃઢ઼ પ્રીતિ કરિ બાલિ કીન્હ તનુ ત્યાગ।
સુમન માલ જિમિ કંઠ તે ગિરત ન જાનિ નાગ ॥ 10 ॥
રામ બાલિ નિજ ધામ પઠાવા। નગર લોગ સબ બ્યાકુલ ધાવા ॥
નાના બિધિ બિલાપ કર તારા। છૂટે કેસ ન દેહ સઁભારા ॥
તારા બિકલ દેખિ રઘુરાયા । દીન્હ ગ્યાન હરિ લીન્હી માયા ॥
છિતિ જલ પાવક ગગન સમીરા। પંચ રચિત અતિ અધમ સરીરા ॥
પ્રગટ સો તનુ તવ આગેં સોવા। જીવ નિત્ય કેહિ લગિ તુમ્હ રોવા ॥
ઉપજા ગ્યાન ચરન તબ લાગી। લીન્હેસિ પરમ ભગતિ બર માગી ॥
ઉમા દારુ જોષિત કી નાઈ। સબહિ નચાવત રામુ ગોસાઈ ॥
તબ સુગ્રીવહિ આયસુ દીન્હા। મૃતક કર્મ બિધિબત સબ કીન્હા ॥
રામ કહા અનુજહિ સમુઝાઈ। રાજ દેહુ સુગ્રીવહિ જાઈ ॥
રઘુપતિ ચરન નાઇ કરિ માથા। ચલે સકલ પ્રેરિત રઘુનાથા ॥
દો. લછિમન તુરત બોલાએ પુરજન બિપ્ર સમાજ।
રાજુ દીન્હ સુગ્રીવ કહઁ અંગદ કહઁ જુબરાજ ॥ 11 ॥
ઉમા રામ સમ હિત જગ માહીં। ગુરુ પિતુ માતુ બંધુ પ્રભુ નાહીમ્ ॥
સુર નર મુનિ સબ કૈ યહ રીતી। સ્વારથ લાગિ કરહિં સબ પ્રીતી ॥
બાલિ ત્રાસ બ્યાકુલ દિન રાતી। તન બહુ બ્રન ચિંતાઁ જર છાતી ॥
સોઇ સુગ્રીવ કીન્હ કપિર્AU। અતિ કૃપાલ રઘુબીર સુભ્AU ॥
જાનતહુઁ અસ પ્રભુ પરિહરહીં। કાહે ન બિપતિ જાલ નર પરહીમ્ ॥
પુનિ સુગ્રીવહિ લીન્હ બોલાઈ। બહુ પ્રકાર નૃપનીતિ સિખાઈ ॥
કહ પ્રભુ સુનુ સુગ્રીવ હરીસા। પુર ન જાઉઁ દસ ચારિ બરીસા ॥
ગત ગ્રીષમ બરષા રિતુ આઈ। રહિહુઁ નિકટ સૈલ પર છાઈ ॥
અંગદ સહિત કરહુ તુમ્હ રાજૂ। સંતત હૃદય ધરેહુ મમ કાજૂ ॥
જબ સુગ્રીવ ભવન ફિરિ આએ। રામુ પ્રબરષન ગિરિ પર છાએ ॥
દો. પ્રથમહિં દેવન્હ ગિરિ ગુહા રાખેઉ રુચિર બનાઇ।
રામ કૃપાનિધિ કછુ દિન બાસ કરહિંગે આઇ ॥ 12 ॥
સુંદર બન કુસુમિત અતિ સોભા। ગુંજત મધુપ નિકર મધુ લોભા ॥
કંદ મૂલ ફલ પત્ર સુહાએ। ભે બહુત જબ તે પ્રભુ આએ ॥
દેખિ મનોહર સૈલ અનૂપા। રહે તહઁ અનુજ સહિત સુરભૂપા ॥
મધુકર ખગ મૃગ તનુ ધરિ દેવા। કરહિં સિદ્ધ મુનિ પ્રભુ કૈ સેવા ॥
મંગલરુપ ભયુ બન તબ તે । કીન્હ નિવાસ રમાપતિ જબ તે ॥
ફટિક સિલા અતિ સુભ્ર સુહાઈ। સુખ આસીન તહાઁ દ્વૌ ભાઈ ॥
કહત અનુજ સન કથા અનેકા। ભગતિ બિરતિ નૃપનીતિ બિબેકા ॥
બરષા કાલ મેઘ નભ છાએ। ગરજત લાગત પરમ સુહાએ ॥
દો. લછિમન દેખુ મોર ગન નાચત બારિદ પૈખિ।
ગૃહી બિરતિ રત હરષ જસ બિષ્નુ ભગત કહુઁ દેખિ ॥ 13 ॥
ઘન ઘમંડ નભ ગરજત ઘોરા। પ્રિયા હીન ડરપત મન મોરા ॥
દામિનિ દમક રહ ન ઘન માહીં। ખલ કૈ પ્રીતિ જથા થિર નાહીમ્ ॥
બરષહિં જલદ ભૂમિ નિઅરાએઁ। જથા નવહિં બુધ બિદ્યા પાએઁ ॥
બૂઁદ અઘાત સહહિં ગિરિ કૈંસેમ્ । ખલ કે બચન સંત સહ જૈસેમ્ ॥
છુદ્ર નદીં ભરિ ચલીં તોરાઈ। જસ થોરેહુઁ ધન ખલ ઇતરાઈ ॥
ભૂમિ પરત ભા ઢાબર પાની। જનુ જીવહિ માયા લપટાની ॥
સમિટિ સમિટિ જલ ભરહિં તલાવા। જિમિ સદગુન સજ્જન પહિં આવા ॥
સરિતા જલ જલનિધિ મહુઁ જાઈ। હોઈ અચલ જિમિ જિવ હરિ પાઈ ॥
દો. હરિત ભૂમિ તૃન સંકુલ સમુઝિ પરહિં નહિં પંથ।
જિમિ પાખંડ બાદ તેં ગુપ્ત હોહિં સદગ્રંથ ॥ 14 ॥
દાદુર ધુનિ ચહુ દિસા સુહાઈ। બેદ પઢ઼હિં જનુ બટુ સમુદાઈ ॥
નવ પલ્લવ ભે બિટપ અનેકા। સાધક મન જસ મિલેં બિબેકા ॥
અર્ક જબાસ પાત બિનુ ભયૂ। જસ સુરાજ ખલ ઉદ્યમ ગયૂ ॥
ખોજત કતહુઁ મિલિ નહિં ધૂરી। કરિ ક્રોધ જિમિ ધરમહિ દૂરી ॥
સસિ સંપન્ન સોહ મહિ કૈસી। ઉપકારી કૈ સંપતિ જૈસી ॥
નિસિ તમ ઘન ખદ્યોત બિરાજા। જનુ દંભિન્હ કર મિલા સમાજા ॥
મહાબૃષ્ટિ ચલિ ફૂટિ કિઆરીમ્ । જિમિ સુતંત્ર ભેઁ બિગરહિં નારીમ્ ॥
કૃષી નિરાવહિં ચતુર કિસાના। જિમિ બુધ તજહિં મોહ મદ માના ॥
દેખિઅત ચક્રબાક ખગ નાહીં। કલિહિ પાઇ જિમિ ધર્મ પરાહીમ્ ॥
ઊષર બરષિ તૃન નહિં જામા। જિમિ હરિજન હિયઁ ઉપજ ન કામા ॥
બિબિધ જંતુ સંકુલ મહિ ભ્રાજા। પ્રજા બાઢ઼ જિમિ પાઇ સુરાજા ॥
જહઁ તહઁ રહે પથિક થકિ નાના। જિમિ ઇંદ્રિય ગન ઉપજેં ગ્યાના ॥
દો. કબહુઁ પ્રબલ બહ મારુત જહઁ તહઁ મેઘ બિલાહિં।
જિમિ કપૂત કે ઉપજેં કુલ સદ્ધર્મ નસાહિમ્ ॥ 15(ક) ॥
કબહુઁ દિવસ મહઁ નિબિડ઼ તમ કબહુઁક પ્રગટ પતંગ।
બિનસિ ઉપજિ ગ્યાન જિમિ પાઇ કુસંગ સુસંગ ॥ 15(ખ) ॥
બરષા બિગત સરદ રિતુ આઈ। લછિમન દેખહુ પરમ સુહાઈ ॥
ફૂલેં કાસ સકલ મહિ છાઈ। જનુ બરષાઁ કૃત પ્રગટ બુઢ઼આઈ ॥
ઉદિત અગસ્તિ પંથ જલ સોષા। જિમિ લોભહિ સોષિ સંતોષા ॥
સરિતા સર નિર્મલ જલ સોહા। સંત હૃદય જસ ગત મદ મોહા ॥
રસ રસ સૂખ સરિત સર પાની। મમતા ત્યાગ કરહિં જિમિ ગ્યાની ॥
જાનિ સરદ રિતુ ખંજન આએ। પાઇ સમય જિમિ સુકૃત સુહાએ ॥
પંક ન રેનુ સોહ અસિ ધરની। નીતિ નિપુન નૃપ કૈ જસિ કરની ॥
જલ સંકોચ બિકલ ભિઁ મીના। અબુધ કુટુંબી જિમિ ધનહીના ॥
બિનુ ધન નિર્મલ સોહ અકાસા। હરિજન ઇવ પરિહરિ સબ આસા ॥
કહુઁ કહુઁ બૃષ્ટિ સારદી થોરી। કૌ એક પાવ ભગતિ જિમિ મોરી ॥
દો. ચલે હરષિ તજિ નગર નૃપ તાપસ બનિક ભિખારિ।
જિમિ હરિભગત પાઇ શ્રમ તજહિ આશ્રમી ચારિ ॥ 16 ॥
સુખી મીન જે નીર અગાધા। જિમિ હરિ સરન ન એકુ બાધા ॥
ફૂલેં કમલ સોહ સર કૈસા। નિર્ગુન બ્રહ્મ સગુન ભેઁ જૈસા ॥
ગુંજત મધુકર મુખર અનૂપા। સુંદર ખગ રવ નાના રૂપા ॥
ચક્રબાક મન દુખ નિસિ પૈખી। જિમિ દુર્જન પર સંપતિ દેખી ॥
ચાતક રટત તૃષા અતિ ઓહી। જિમિ સુખ લહિ ન સંકરદ્રોહી ॥
સરદાતપ નિસિ સસિ અપહરી। સંત દરસ જિમિ પાતક ટરી ॥
દેખિ ઇંદુ ચકોર સમુદાઈ। ચિતવતહિં જિમિ હરિજન હરિ પાઈ ॥
મસક દંસ બીતે હિમ ત્રાસા। જિમિ દ્વિજ દ્રોહ કિએઁ કુલ નાસા ॥
દો. ભૂમિ જીવ સંકુલ રહે ગે સરદ રિતુ પાઇ।
સદગુર મિલે જાહિં જિમિ સંસય ભ્રમ સમુદાઇ ॥ 17 ॥
બરષા ગત નિર્મલ રિતુ આઈ। સુધિ ન તાત સીતા કૈ પાઈ ॥
એક બાર કૈસેહુઁ સુધિ જાનૌં। કાલહુ જીત નિમિષ મહુઁ આનૌમ્ ॥
કતહુઁ રહુ જૌં જીવતિ હોઈ। તાત જતન કરિ આનેઉઁ સોઈ ॥
સુગ્રીવહુઁ સુધિ મોરિ બિસારી। પાવા રાજ કોસ પુર નારી ॥
જેહિં સાયક મારા મૈં બાલી। તેહિં સર હતૌં મૂઢ઼ કહઁ કાલી ॥
જાસુ કૃપાઁ છૂટહીં મદ મોહા। તા કહુઁ ઉમા કિ સપનેહુઁ કોહા ॥
જાનહિં યહ ચરિત્ર મુનિ ગ્યાની। જિન્હ રઘુબીર ચરન રતિ માની ॥
લછિમન ક્રોધવંત પ્રભુ જાના। ધનુષ ચઢ઼આઇ ગહે કર બાના ॥
દો. તબ અનુજહિ સમુઝાવા રઘુપતિ કરુના સીંવ ॥
ભય દેખાઇ લૈ આવહુ તાત સખા સુગ્રીવ ॥ 18 ॥
ઇહાઁ પવનસુત હૃદયઁ બિચારા। રામ કાજુ સુગ્રીવઁ બિસારા ॥
નિકટ જાઇ ચરનન્હિ સિરુ નાવા। ચારિહુ બિધિ તેહિ કહિ સમુઝાવા ॥
સુનિ સુગ્રીવઁ પરમ ભય માના। બિષયઁ મોર હરિ લીન્હેઉ ગ્યાના ॥
અબ મારુતસુત દૂત સમૂહા। પઠવહુ જહઁ તહઁ બાનર જૂહા ॥
કહહુ પાખ મહુઁ આવ ન જોઈ। મોરેં કર તા કર બધ હોઈ ॥
તબ હનુમંત બોલાએ દૂતા। સબ કર કરિ સનમાન બહૂતા ॥
ભય અરુ પ્રીતિ નીતિ દેખાઈ। ચલે સકલ ચરનન્હિ સિર નાઈ ॥
એહિ અવસર લછિમન પુર આએ। ક્રોધ દેખિ જહઁ તહઁ કપિ ધાએ ॥
દો. ધનુષ ચઢ઼આઇ કહા તબ જારિ કરુઁ પુર છાર।
બ્યાકુલ નગર દેખિ તબ આયુ બાલિકુમાર ॥ 19 ॥
ચરન નાઇ સિરુ બિનતી કીન્હી। લછિમન અભય બાઁહ તેહિ દીન્હી ॥
ક્રોધવંત લછિમન સુનિ કાના। કહ કપીસ અતિ ભયઁ અકુલાના ॥
સુનુ હનુમંત સંગ લૈ તારા। કરિ બિનતી સમુઝાઉ કુમારા ॥
તારા સહિત જાઇ હનુમાના। ચરન બંદિ પ્રભુ સુજસ બખાના ॥
કરિ બિનતી મંદિર લૈ આએ। ચરન પખારિ પલઁગ બૈઠાએ ॥
તબ કપીસ ચરનન્હિ સિરુ નાવા। ગહિ ભુજ લછિમન કંઠ લગાવા ॥
નાથ બિષય સમ મદ કછુ નાહીં। મુનિ મન મોહ કરિ છન માહીમ્ ॥
સુનત બિનીત બચન સુખ પાવા। લછિમન તેહિ બહુ બિધિ સમુઝાવા ॥
પવન તનય સબ કથા સુનાઈ। જેહિ બિધિ ગે દૂત સમુદાઈ ॥
દો. હરષિ ચલે સુગ્રીવ તબ અંગદાદિ કપિ સાથ।
રામાનુજ આગેં કરિ આએ જહઁ રઘુનાથ ॥ 20 ॥
નાઇ ચરન સિરુ કહ કર જોરી। નાથ મોહિ કછુ નાહિન ખોરી ॥
અતિસય પ્રબલ દેવ તબ માયા। છૂટિ રામ કરહુ જૌં દાયા ॥
બિષય બસ્ય સુર નર મુનિ સ્વામી। મૈં પાવઁર પસુ કપિ અતિ કામી ॥
નારિ નયન સર જાહિ ન લાગા। ઘોર ક્રોધ તમ નિસિ જો જાગા ॥
લોભ પાઁસ જેહિં ગર ન બઁધાયા। સો નર તુમ્હ સમાન રઘુરાયા ॥
યહ ગુન સાધન તેં નહિં હોઈ। તુમ્હરી કૃપાઁ પાવ કોઇ કોઈ ॥
તબ રઘુપતિ બોલે મુસકાઈ। તુમ્હ પ્રિય મોહિ ભરત જિમિ ભાઈ ॥
અબ સોઇ જતનુ કરહુ મન લાઈ। જેહિ બિધિ સીતા કૈ સુધિ પાઈ ॥
દો. એહિ બિધિ હોત બતકહી આએ બાનર જૂથ।
નાના બરન સકલ દિસિ દેખિઅ કીસ બરુથ ॥ 21 ॥
બાનર કટક ઉમા મેં દેખા। સો મૂરુખ જો કરન ચહ લેખા ॥
આઇ રામ પદ નાવહિં માથા। નિરખિ બદનુ સબ હોહિં સનાથા ॥
અસ કપિ એક ન સેના માહીં। રામ કુસલ જેહિ પૂછી નાહીમ્ ॥
યહ કછુ નહિં પ્રભુ કિ અધિકાઈ। બિસ્વરૂપ બ્યાપક રઘુરાઈ ॥
ઠાઢ઼એ જહઁ તહઁ આયસુ પાઈ। કહ સુગ્રીવ સબહિ સમુઝાઈ ॥
રામ કાજુ અરુ મોર નિહોરા। બાનર જૂથ જાહુ ચહુઁ ઓરા ॥
જનકસુતા કહુઁ ખોજહુ જાઈ। માસ દિવસ મહઁ આએહુ ભાઈ ॥
અવધિ મેટિ જો બિનુ સુધિ પાએઁ। આવિ બનિહિ સો મોહિ મરાએઁ ॥
દો. બચન સુનત સબ બાનર જહઁ તહઁ ચલે તુરંત ।
તબ સુગ્રીવઁ બોલાએ અંગદ નલ હનુમંત ॥ 22 ॥
સુનહુ નીલ અંગદ હનુમાના। જામવંત મતિધીર સુજાના ॥
સકલ સુભટ મિલિ દચ્છિન જાહૂ। સીતા સુધિ પૂઁછેઉ સબ કાહૂ ॥
મન ક્રમ બચન સો જતન બિચારેહુ। રામચંદ્ર કર કાજુ સઁવારેહુ ॥
ભાનુ પીઠિ સેઇઅ ઉર આગી। સ્વામિહિ સર્બ ભાવ છલ ત્યાગી ॥
તજિ માયા સેઇઅ પરલોકા। મિટહિં સકલ ભવ સંભવ સોકા ॥
દેહ ધરે કર યહ ફલુ ભાઈ। ભજિઅ રામ સબ કામ બિહાઈ ॥
સોઇ ગુનગ્ય સોઈ બડ઼ભાગી । જો રઘુબીર ચરન અનુરાગી ॥
આયસુ માગિ ચરન સિરુ નાઈ। ચલે હરષિ સુમિરત રઘુરાઈ ॥
પાછેં પવન તનય સિરુ નાવા। જાનિ કાજ પ્રભુ નિકટ બોલાવા ॥
પરસા સીસ સરોરુહ પાની। કરમુદ્રિકા દીન્હિ જન જાની ॥
બહુ પ્રકાર સીતહિ સમુઝાએહુ। કહિ બલ બિરહ બેગિ તુમ્હ આએહુ ॥
હનુમત જન્મ સુફલ કરિ માના। ચલેઉ હૃદયઁ ધરિ કૃપાનિધાના ॥
જદ્યપિ પ્રભુ જાનત સબ બાતા। રાજનીતિ રાખત સુરત્રાતા ॥
દો. ચલે સકલ બન ખોજત સરિતા સર ગિરિ ખોહ।
રામ કાજ લયલીન મન બિસરા તન કર છોહ ॥ 23 ॥
કતહુઁ હોઇ નિસિચર સૈં ભેટા। પ્રાન લેહિં એક એક ચપેટા ॥
બહુ પ્રકાર ગિરિ કાનન હેરહિં। કૌ મુનિ મિલત તાહિ સબ ઘેરહિમ્ ॥
લાગિ તૃષા અતિસય અકુલાને। મિલિ ન જલ ઘન ગહન ભુલાને ॥
મન હનુમાન કીન્હ અનુમાના। મરન ચહત સબ બિનુ જલ પાના ॥
ચઢ઼ઇ ગિરિ સિખર ચહૂઁ દિસિ દેખા। ભૂમિ બિબિર એક કૌતુક પેખા ॥
ચક્રબાક બક હંસ ઉડ઼આહીં। બહુતક ખગ પ્રબિસહિં તેહિ માહીમ્ ॥
ગિરિ તે ઉતરિ પવનસુત આવા। સબ કહુઁ લૈ સોઇ બિબર દેખાવા ॥
આગેં કૈ હનુમંતહિ લીન્હા। પૈઠે બિબર બિલંબુ ન કીન્હા ॥
દો. દીખ જાઇ ઉપવન બર સર બિગસિત બહુ કંજ।
મંદિર એક રુચિર તહઁ બૈઠિ નારિ તપ પુંજ ॥ 24 ॥
દૂરિ તે તાહિ સબન્હિ સિર નાવા। પૂછેં નિજ બૃત્તાંત સુનાવા ॥
તેહિં તબ કહા કરહુ જલ પાના। ખાહુ સુરસ સુંદર ફલ નાના ॥
મજ્જનુ કીન્હ મધુર ફલ ખાએ। તાસુ નિકટ પુનિ સબ ચલિ આએ ॥
તેહિં સબ આપનિ કથા સુનાઈ। મૈં અબ જાબ જહાઁ રઘુરાઈ ॥
મૂદહુ નયન બિબર તજિ જાહૂ। પૈહહુ સીતહિ જનિ પછિતાહૂ ॥
નયન મૂદિ પુનિ દેખહિં બીરા। ઠાઢ઼એ સકલ સિંધુ કેં તીરા ॥
સો પુનિ ગી જહાઁ રઘુનાથા। જાઇ કમલ પદ નાએસિ માથા ॥
નાના ભાઁતિ બિનય તેહિં કીન્હી। અનપાયની ભગતિ પ્રભુ દીન્હી ॥
દો. બદરીબન કહુઁ સો ગી પ્રભુ અગ્યા ધરિ સીસ ।
ઉર ધરિ રામ ચરન જુગ જે બંદત અજ ઈસ ॥ 25 ॥
ઇહાઁ બિચારહિં કપિ મન માહીં। બીતી અવધિ કાજ કછુ નાહીમ્ ॥
સબ મિલિ કહહિં પરસ્પર બાતા। બિનુ સુધિ લેઁ કરબ કા ભ્રાતા ॥
કહ અંગદ લોચન ભરિ બારી। દુહુઁ પ્રકાર ભિ મૃત્યુ હમારી ॥
ઇહાઁ ન સુધિ સીતા કૈ પાઈ। ઉહાઁ ગેઁ મારિહિ કપિરાઈ ॥
પિતા બધે પર મારત મોહી। રાખા રામ નિહોર ન ઓહી ॥
પુનિ પુનિ અંગદ કહ સબ પાહીં। મરન ભયુ કછુ સંસય નાહીમ્ ॥
અંગદ બચન સુનત કપિ બીરા। બોલિ ન સકહિં નયન બહ નીરા ॥
છન એક સોચ મગન હોઇ રહે। પુનિ અસ વચન કહત સબ ભે ॥
હમ સીતા કૈ સુધિ લિન્હેં બિના। નહિં જૈંહૈં જુબરાજ પ્રબીના ॥
અસ કહિ લવન સિંધુ તટ જાઈ। બૈઠે કપિ સબ દર્ભ ડસાઈ ॥
જામવંત અંગદ દુખ દેખી। કહિં કથા ઉપદેસ બિસેષી ॥
તાત રામ કહુઁ નર જનિ માનહુ। નિર્ગુન બ્રહ્મ અજિત અજ જાનહુ ॥
દો. નિજ ઇચ્છા પ્રભુ અવતરિ સુર મહિ ગો દ્વિજ લાગિ।
સગુન ઉપાસક સંગ તહઁ રહહિં મોચ્છ સબ ત્યાગિ ॥ 26 ॥
એહિ બિધિ કથા કહહિ બહુ ભાઁતી ગિરિ કંદરાઁ સુની સંપાતી ॥
બાહેર હોઇ દેખિ બહુ કીસા। મોહિ અહાર દીન્હ જગદીસા ॥
આજુ સબહિ કહઁ ભચ્છન કરૂઁ। દિન બહુ ચલે અહાર બિનુ મરૂઁ ॥
કબહુઁ ન મિલ ભરિ ઉદર અહારા। આજુ દીન્હ બિધિ એકહિં બારા ॥
ડરપે ગીધ બચન સુનિ કાના। અબ ભા મરન સત્ય હમ જાના ॥
કપિ સબ ઉઠે ગીધ કહઁ દેખી। જામવંત મન સોચ બિસેષી ॥
કહ અંગદ બિચારિ મન માહીં। ધન્ય જટાયૂ સમ કૌ નાહીમ્ ॥
રામ કાજ કારન તનુ ત્યાગી । હરિ પુર ગયુ પરમ બડ઼ ભાગી ॥
સુનિ ખગ હરષ સોક જુત બાની । આવા નિકટ કપિન્હ ભય માની ॥
તિન્હહિ અભય કરિ પૂછેસિ જાઈ। કથા સકલ તિન્હ તાહિ સુનાઈ ॥
સુનિ સંપાતિ બંધુ કૈ કરની। રઘુપતિ મહિમા બધુબિધિ બરની ॥
દો. મોહિ લૈ જાહુ સિંધુતટ દેઉઁ તિલાંજલિ તાહિ ।
બચન સહાઇ કરવિ મૈં પૈહહુ ખોજહુ જાહિ ॥ 27 ॥
અનુજ ક્રિયા કરિ સાગર તીરા। કહિ નિજ કથા સુનહુ કપિ બીરા ॥
હમ દ્વૌ બંધુ પ્રથમ તરુનાઈ । ગગન ગે રબિ નિકટ ઉડાઈ ॥
તેજ ન સહિ સક સો ફિરિ આવા । મૈ અભિમાની રબિ નિઅરાવા ॥
જરે પંખ અતિ તેજ અપારા । પરેઉઁ ભૂમિ કરિ ઘોર ચિકારા ॥
મુનિ એક નામ ચંદ્રમા ઓહી। લાગી દયા દેખી કરિ મોહી ॥
બહુ પ્રકાર તેંહિ ગ્યાન સુનાવા । દેહિ જનિત અભિમાની છડ઼આવા ॥
ત્રેતાઁ બ્રહ્મ મનુજ તનુ ધરિહી। તાસુ નારિ નિસિચર પતિ હરિહી ॥
તાસુ ખોજ પઠિહિ પ્રભૂ દૂતા। તિન્હહિ મિલેં તૈં હોબ પુનીતા ॥
જમિહહિં પંખ કરસિ જનિ ચિંતા । તિન્હહિ દેખાઇ દેહેસુ તૈં સીતા ॥
મુનિ કિ ગિરા સત્ય ભિ આજૂ । સુનિ મમ બચન કરહુ પ્રભુ કાજૂ ॥
ગિરિ ત્રિકૂટ ઊપર બસ લંકા । તહઁ રહ રાવન સહજ અસંકા ॥
તહઁ અસોક ઉપબન જહઁ રહી ॥ સીતા બૈઠિ સોચ રત અહી ॥
દો. મૈં દેખુઁ તુમ્હ નાહિ ગીઘહિ દષ્ટિ અપાર ॥
બૂઢ ભયુઁ ન ત કરતેઉઁ કછુક સહાય તુમ્હાર ॥ 28 ॥
જો નાઘિ સત જોજન સાગર । કરિ સો રામ કાજ મતિ આગર ॥
મોહિ બિલોકિ ધરહુ મન ધીરા । રામ કૃપાઁ કસ ભયુ સરીરા ॥
પાપિઉ જા કર નામ સુમિરહીં। અતિ અપાર ભવસાગર તરહીમ્ ॥
તાસુ દૂત તુમ્હ તજિ કદરાઈ। રામ હૃદયઁ ધરિ કરહુ ઉપાઈ ॥
અસ કહિ ગરુડ઼ ગીધ જબ ગયૂ। તિન્હ કેં મન અતિ બિસમય ભયૂ ॥
નિજ નિજ બલ સબ કાહૂઁ ભાષા। પાર જાઇ કર સંસય રાખા ॥
જરઠ ભયુઁ અબ કહિ રિછેસા। નહિં તન રહા પ્રથમ બલ લેસા ॥
જબહિં ત્રિબિક્રમ ભે ખરારી। તબ મૈં તરુન રહેઉઁ બલ ભારી ॥
દો. બલિ બાઁધત પ્રભુ બાઢેઉ સો તનુ બરનિ ન જાઈ।
ઉભય ધરી મહઁ દીન્હી સાત પ્રદચ્છિન ધાઇ ॥ 29 ॥
અંગદ કહિ જાઉઁ મૈં પારા। જિયઁ સંસય કછુ ફિરતી બારા ॥
જામવંત કહ તુમ્હ સબ લાયક। પઠિઅ કિમિ સબ હી કર નાયક ॥
કહિ રીછપતિ સુનુ હનુમાના। કા ચુપ સાધિ રહેહુ બલવાના ॥
પવન તનય બલ પવન સમાના। બુધિ બિબેક બિગ્યાન નિધાના ॥
કવન સો કાજ કઠિન જગ માહીં। જો નહિં હોઇ તાત તુમ્હ પાહીમ્ ॥
રામ કાજ લગિ તબ અવતારા। સુનતહિં ભયુ પર્વતાકારા ॥
કનક બરન તન તેજ બિરાજા। માનહુ અપર ગિરિન્હ કર રાજા ॥
સિંહનાદ કરિ બારહિં બારા। લીલહીં નાષુઁ જલનિધિ ખારા ॥
સહિત સહાય રાવનહિ મારી। આનુઁ ઇહાઁ ત્રિકૂટ ઉપારી ॥
જામવંત મૈં પૂઁછુઁ તોહી। ઉચિત સિખાવનુ દીજહુ મોહી ॥
એતના કરહુ તાત તુમ્હ જાઈ। સીતહિ દેખિ કહહુ સુધિ આઈ ॥
તબ નિજ ભુજ બલ રાજિવ નૈના। કૌતુક લાગિ સંગ કપિ સેના ॥
છં. -કપિ સેન સંગ સઁઘારિ નિસિચર રામુ સીતહિ આનિહૈં।
ત્રૈલોક પાવન સુજસુ સુર મુનિ નારદાદિ બખાનિહૈમ્ ॥
જો સુનત ગાવત કહત સમુઝત પરમ પદ નર પાવી।
રઘુબીર પદ પાથોજ મધુકર દાસ તુલસી ગાવી ॥
દો. ભવ ભેષજ રઘુનાથ જસુ સુનહિ જે નર અરુ નારિ।
તિન્હ કર સકલ મનોરથ સિદ્ધ કરિહિ ત્રિસિરારિ ॥ 30(ક) ॥
સો. નીલોત્પલ તન સ્યામ કામ કોટિ સોભા અધિક।
સુનિઅ તાસુ ગુન ગ્રામ જાસુ નામ અઘ ખગ બધિક ॥ 30(ખ) ॥
માસપારાયણ, તેઈસવાઁ વિશ્રામ
ઇતિ શ્રીમદ્રામચરિતમાનસે સકલકલિકલુષવિધ્વંસને
ચતુર્થ સોપાનઃ સમાપ્તઃ।
(કિષ્કિંધાકાંડ સમાપ્ત)