ഉദ്ധവഗീതാ – ഏകാദശോഽധ്യായഃDownload PDF

അഥ ഏകാദശോഽധ്യായഃ ।

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
ബദ്ധഃ മുക്തഃ ഇതി വ്യാഖ്യാ ഗുണതഃ മേ ന വസ്തുതഃ ।
ഗുണസ്യ മായാമൂലത്വാത് ന മേ മോക്ഷഃ ന ബംധനമ് ॥ 1॥

ശോകമോഹൌ സുഖം ദുഃഖം ദേഹാപത്തിഃ ച മായയാ ।
സ്വപ്നഃ യഥാ ആത്മനഃ ഖ്യാതിഃ സംസൃതിഃ ന തു വാസ്തവീ ॥ 2॥

വിദ്യാ അവിദ്യേ മമ തനൂ വിദ്ധി ഉദ്ധവ ശരീരിണാമ് ।
മോക്ഷബംധകരീ ആദ്യേ മായയാ മേ വിനിര്മിതേ ॥ 3॥

ഏകസ്യ ഏവ മമ അംശസ്യ ജീവസ്യ ഏവ മഹാമതേ ।
ബംധഃ അസ്യ അവിദ്യയാ അനാദിഃ വിദ്യയാ ച തഥാ ഇതരഃ ॥ 4॥

അഥ ബദ്ധസ്യ മുക്തസ്യ വൈലക്ഷണ്യം വദാമി തേ ।
വിരുദ്ധധര്മിണോഃ താത സ്ഥിതയോഃ ഏകധര്മിണി ॥ 5॥

സുപര്ണൌ ഏതൌ സദൃശൌ സഖായൌ
യദൃച്ഛയാ ഏതൌ കൃതനീഡൌ ച വൃക്ഷേ ।
ഏകഃ തയോഃ ഖാദതി പിപ്പലാന്നമ്
അന്യഃ നിരന്നഃ അപി ബലേന ഭൂയാന് ॥ 6॥

ആത്മാനം അന്യം ച സഃ വേദ വിദ്വാന്
അപിപ്പലാദഃ ന തു പിപ്പലാദഃ ।
യഃ അവിദ്യയാ യുക് സ തു നിത്യബദ്ധഃ
വിദ്യാമയഃ യഃ സ തു നിത്യമുക്തഃ ॥ 7॥

ദേഹസ്ഥഃ അപി ന ദേഹസ്ഥഃ വിദ്വാന് സ്വപ്നാത് യഥാ ഉത്ഥിതഃ ।
അദേഹസ്ഥഃ അപി ദേഹസ്ഥഃ കുമതിഃ സ്വപ്നദൃക് യഥാ ॥ 8॥

ഇംദ്രിയൈഃ ഇംദ്രിയാര്ഥേഷു ഗുണൈഃ അപി ഗുണേഷു ച ।
ഗൃഹ്യമാണേഷു അഹംകുര്യാത് ന വിദ്വാന് യഃ തു അവിക്രിയഃ ॥ 9॥

ദൈവാധീനേ ശരീരേ അസ്മിന് ഗുണഭാവ്യേന കര്മണാ ।
വര്തമാനഃ അബുധഃ തത്ര കര്താ അസ്മി ഇതി നിബധ്യതേ ॥ 10॥

ഏവം വിരക്തഃ ശയനഃ ആസനാടനമജ്ജനേ ।
ദര്ശനസ്പര്ശനഘ്രാണഭോജനശ്രവണാദിഷു ॥ 11॥

ന തഥാ ബധ്യതേ വിദ്വാന് തത്ര തത്ര ആദയന് ഗുണാന് ।
പ്രകൃതിസ്ഥഃ അപി അസംസക്തഃ യഥാ ഖം സവിതാ അനിലഃ ॥ 12॥

വൈശാരദ്യേക്ഷയാ അസംഗശിതയാ ഛിന്നസംശയഃ ।
പ്രതിബുദ്ധഃ ഇവ സ്വപ്നാത് നാനാത്വാത് വിനിവര്തതേ ॥ 13॥

യസ്യ സ്യുഃ വീതസംകല്പാഃ പ്രാണേംദ്രിയമനോധിയാമ് ।
വൃത്തയഃ സഃ വിനിര്മുക്തഃ ദേഹസ്ഥഃ അപി ഹി തത് ഗുണൈഃ ॥ 14॥

യസ്യ ആത്മാ ഹിംസ്യതേ ഹിംസ്ര്യൈഃ യേന കിംചിത് യദൃച്ഛയാ ।
അര്ച്യതേ വാ ക്വചിത് തത്ര ന വ്യതിക്രിയതേ ബുധഃ ॥ 15॥

ന സ്തുവീത ന നിംദേത കുര്വതഃ സാധു അസാധു വാ ।
വദതഃ ഗുണദോഷാഭ്യാം വര്ജിതഃ സമദൃക് മുനിഃ ॥ 16॥

ന കുര്യാത് ന വദേത് കിംചിത് ന ധ്യായേത് സാധു അസാധു വാ ।
ആത്മാരാമഃ അനയാ വൃത്ത്യാ വിചരേത് ജഡവത് മുനിഃ ॥ 17॥

ശബ്ദബ്രഹ്മണി നിഷ്ണാതഃ ന നിഷ്ണായാത് പരേ യദി ।
ശ്രമഃ തസ്യ ശ്രമഫലഃ ഹി അധേനും ഇവ രക്ഷതഃ ॥ 18॥

ഗാം ദുഗ്ധദോഹാം അസതീം ച ഭാര്യാമ്
ദേഹം പരാധീനം അസത്പ്രജാം ച ।
വിത്തം തു അതീര്ഥീകൃതം അംഗ വാചമ്
ഹീനാം മയാ രക്ഷതി ദുഃഖദുഃഖീ ॥ 19॥

യസ്യാം ന മേ പാവനം അംഗ കര്മ
സ്ഥിതിഉദ്ഭവപ്രാണ നിരോധനം അസ്യ ।
ലീലാവതാരീപ്സിതജന്മ വാ സ്യാത്
ബംധ്യാം ഗിരം താം ബിഭൃയാത് ന ധീരഃ ॥ 20॥

ഏവം ജിജ്ഞാസയാ അപോഹ്യ നാനാത്വഭ്രമം ആത്മനി ।
ഉപാരമേത വിരജം മനഃ മയി അര്പ്യ സര്വഗേ ॥ 21॥

യദി അനീശഃ ധാരയിതും മനഃ ബ്രഹ്മണി നിശ്ചലമ് ।
മയി സര്വാണി കര്മാണി നിരപേക്ഷഃ സമാചര ॥ 22॥

ശ്രദ്ധാലുഃ മേ കഥാഃ ശ‍ഋണ്വന് സുഭദ്രാ ലോകപാവനീഃ ।
ഗായന് അനുസ്മരന് കര്മ ജന്മ ച അഭിനയന് മുഹുഃ ॥ 23॥

മദര്ഥേ ധര്മകാമാര്ഥാന് ആചരന് മദപാശ്രയഃ ।
ലഭതേ നിശ്ചലാം ഭക്തിം മയി ഉദ്ധവ സനാതനേ ॥ 24॥

സത്സംഗലബ്ധയാ ഭക്ത്യാ മയി മാം സഃ ഉപാസിതാ ।
സഃ വൈ മേ ദര്ശിതം സദ്ഭിഃ അംജസാ വിംദതേ പദമ് ॥ 25॥

ഉദ്ധവ ഉവാച ।
സാധുഃ തവ ഉത്തമശ്ലോക മതഃ കീദൃഗ്വിധഃ പ്രഭോ ।
ഭക്തിഃ ത്വയി ഉപയുജ്യേത കീദൃശീ സദ്ഭിഃ ആദൃതാ ॥ 26॥

ഏതത് മേ പുരുഷാധ്യക്ഷ ലോകാധ്യക്ഷ ജഗത് പ്രഭോ ।
പ്രണതായ അനുരക്തായ പ്രപന്നായ ച കഥ്യതാമ് ॥ 27॥

ത്വം ബ്രഹ്മ പരമം വ്യോമ പുരുഷഃ പ്രകൃതേഃ പരഃ ।
അവതീര്ണഃ അസി ഭഗവന് സ്വേച്ഛാഉപാത്തപൃഥക് വപുഃ ॥ 28॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
കൃപാലുഃ അകൃതദ്രോഹഃ തിതിക്ഷുഃ സര്വദേഹിനാമ് ।
സത്യസാരഃ അനവദ്യാത്മാ സമഃ സര്വോപകാരകഃ ॥ 29॥

കാമൈഃ അഹതധീഃ ദാംതഃ മൃദുഃ ശുചിഃ അകിംചനഃ ।
അനീഹഃ മിതഭുക് ശാംതഃ സ്ഥിരഃ മത് ശരണഃ മുനിഃ ॥ 30॥

അപ്രമത്തഃ ഗഭീരാത്മാ ധൃതിമാംജിതഷഡ്ഗുണഃ ।
അമാനീ മാനദഃ കല്പഃ മൈത്രഃ കാരുണികഃ കവിഃ ॥ 31॥

ആജ്ഞായ ഏവം ഗുണാന് ദോഷാന്മയാദിഷ്ടാന് അപി സ്വകാന് ।
ധര്മാന് സംത്യജ്യ യഃ സര്വാന് മാം ഭജേത സഃ സത്തമഃ ॥ 32॥

ജ്ഞാത്വാ അജ്ഞാത്വാ അഥ യേ വൈ മാം യാവാന് യഃ ച അസ്മി
യാദൃശഃ ।
ഭജംതി അനന്യഭാവേന തേ മേ ഭക്തതമാഃ മതാഃ ॥ 33॥

മല്ലിംഗമദ്ഭക്തജനദര്ശനസ്പര്ശനാര്ചനമ് ।
പരിചര്യാ സ്തുതിഃ പ്രഹ്വഗുണകര്മ അനുകീര്തനമ് ॥ 34॥

മത്കഥാശ്രവണേ ശ്രദ്ധാ മത് അനുധ്യാനം ഉദ്ധവ ।
സര്വലാഭ ഉപഹരണം ദാസ്യേന ആത്മനിവേദനമ് ॥ 35॥

മജ്ജന്മകര്മകഥനം മമ പര്വാനുമോദനമ് ।
ഗീതതാംഡവവാദിത്രഗോഷ്ഠീഭിഃ മദ്ഗൃഹ ഉത്സവഃ ॥ 36॥

യാത്രാ ബലിവിധാനം ച സര്വവാര്ഷികപര്വസു ।
വൈദികീ താംത്രികീ ദീക്ഷാ മദീയവ്രതധാരണമ് ॥ 37॥

മമ അര്ചാസ്ഥാപനേ ശ്രദ്ധാ സ്വതഃ സംഹത്യ ച ഉദ്യമഃ ।
ഉദ്യാന ഉപവനാക്രീഡപുരമംദിരകര്മണി ॥ 38॥

സംമാര്ജന ഉപലേപാഭ്യാം സേകമംഡലവര്തനൈഃ ।
ഗൃഹശുശ്രൂഷണം മഹ്യം ദാസവദ്യദമായയാ ॥ 39॥

അമാനിത്വം അദംഭിത്വം കൃതസ്യ അപരികീര്തനമ് ।
അപി ദീപാവലോകം മേ ന ഉപയുംജ്യാത് നിവേദിതമ് ॥ 40॥

യത് യത് ഇഷ്ടതമം ലോകേ യത് ച അതിപ്രിയം ആത്മനഃ ।
തത് തത് നിവേദയേത് മഹ്യം തത് ആനംത്യായ കല്പതേ ॥ 41॥

സൂര്യഃ അഗ്നിഃ ബ്രാഹ്മണഃ ഗാവഃ വൈഷ്ണവഃ ഖം മരുത് ജലമ് ।
ഭൂഃ ആത്മാ സര്വഭൂതാനി ഭദ്ര പൂജാപദാനി മേ ॥ 42॥

സൂര്യേ തു വിദ്യയാ ത്രയ്യാ ഹവിഷാഗ്നൌ യജേത മാമ് ।
ആതിഥ്യേന തു വിപ്രാഗ്ര്യഃ ഗോഷ്വംഗ യവസാദിനാ ॥ 43॥

വൈഷ്ണവേ ബംധുസത്കൃത്യാ ഹൃദി ഖേ ധ്യാനനിഷ്ഠയാ ।
വായൌ മുഖ്യധിയാ തോയേ ദ്രവ്യൈഃ തോയപുരസ്കൃതൈഃ ॥ 44॥

സ്ഥംഡിലേ മംത്രഹൃദയൈഃ ഭോഗൈഃ ആത്മാനം ആത്മനി ।
ക്ഷേത്രജ്ഞം സര്വഭൂതേഷു സമത്വേന യജേത മാമ് ॥ 45॥

ധിഷ്ണ്യേഷു ഏഷു ഇതി മദ്രൂപം ശംഖചക്രഗദാംബുജൈഃ ।
യുക്തം ചതുര്ഭുജം ശാംതം ധ്യായന് അര്ചേത് സമാഹിതഃ ॥ 46॥

ഇഷ്ടാപൂര്തേന മാം ഏവം യഃ യജേത സമാഹിതഃ ।
ലഭതേ മയി സദ്ഭക്തിം മത്സ്മൃതിഃ സാധുസേവയാ ॥ 47॥

പ്രായേണ ഭക്തിയോഗേന സത്സംഗേന വിനാ ഉദ്ധവ ।
ന ഉപായഃ വിദ്യതേ സധ്ര്യങ് പ്രായണം ഹി സതാം അഹമ് ॥ 48॥

അഥ ഏതത് പരമം ഗുഹ്യം ശ്രുണ്വതഃ യദുനംദന ।
സുഗോപ്യം അപി വക്ഷ്യാമി ത്വം മേ ഭൃത്യഃ സുഹൃത് സഖാ ॥ 49॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
ഏകാദശപൂജാവിധാനയോഗോ നാമ ഏകാദശോഽധ്യായഃ ॥ 11॥

അഥ ദ്വാദശോഽധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
ന രോധയതി മാം യോഗഃ ന സ്സാംഖ്യം ധര്മഃ ഏവ ച ।
ന സ്വാധ്യായഃ തപഃ ത്യാഗഃ ന ഇഷ്ടാപൂര്തം ന ദക്ഷിണാ ॥ 1॥

വ്രതാനി യജ്ഞഃ ഛംദാംസി തീര്ഥാനി നിയമാഃ യമാഃ ।
യഥാ അവരുംധേ സത്സംഗഃ സര്വസംഗ അപഹഃ ഹി മാമ് ॥ 2॥

സത്സംഗേന ഹി ദൈതേയാ യാതുധാനഃ മൃഗാഃ ഖഗാഃ ।
ഗംധര്വ അപ്സരസഃ നാഗാഃ സിദ്ധാഃ ചാരണഗുഹ്യകാഃ ॥ 3॥

വിദ്യാധരാഃ മനുഷ്യേഷു വൈശ്യാഃ ശൂദ്രാഃ സ്ത്രിയഃ അംത്യജാഃ ।
രജഃ തമഃ പ്രകൃതയഃ തസ്മിന് തസ്മിന് യുഗേ അനഘ ॥ 4॥

ബഹവഃ മത്പദം പ്രാപ്താഃ ത്വാഷ്ട്രകായാധവാദയഃ ।
വൃഷപര്വാ ബലിഃ വാണഃ മയഃ ച അഥ വിഭീഷണഃ ॥ 5॥

സുഗ്രീവഃ ഹനുമാന് ഋക്ഷഃ ഗജഃ ഗൃധ്രഃ വണിക്പഥഃ ।
വ്യാധഃ കുബ്ജാ വ്രജേ ഗോപ്യഃ യജ്ഞപത്ന്യഃ തഥാ അപരേ ॥ 6॥

തേ ന അധിതശ്രുതിഗണാഃ ന ഉപാസിതമഹത്തമാഃ ।
അവ്രതാതപ്തതപസഃ മത്സംഗാത് മാം ഉപാഗതാഃ ॥ 7॥

കേവലേന ഹി ഭാവേന ഗോപ്യഃ ഗാവഃ നഗാഃ മൃഗാഃ ।
യേ അന്യേ മൂഢധിയഃ നാഗാഃ സിദ്ധാഃ മാം ഈയുഃ അംജസാ ॥ 8॥

യം ന യോഗേന സാംഖ്യേന ദാനവ്രതതപഃ അധ്വരൈഃ ।
വ്യാഖ്യാഃ സ്വാധ്യായസംന്യാസൈഃ പ്രാപ്നുയാത് യത്നവാന് അപി ॥ 9॥

രാമേണ സാര്ധം മഥുരാം പ്രണീതേ
ശ്വാഫല്കിനാ മയി അനുരക്തചിത്താഃ ।
വിഗാഢഭാവേന ന മേ വിയോഗ
തീവ്രാധയഃ അന്യം ദദൃശുഃ സുഖായ ॥ 10॥

താഃ താഃ ക്ഷപാഃ പ്രേഷ്ഠതമേന നീതാഃ
മയാ ഏവ വൃംദാവനഗോചരേണ ।
ക്ഷണാര്ധവത് താഃ പുനരംഗ താസാം
ഹീനാ മായാ കല്പസമാ ബഭൂവുഃ ॥ 11॥

താഃ ന അവിദന് മയി അനുഷംഗബദ്ധ
ധിയഃ സ്വമാത്മാനം അദഃ തഥാ ഇദമ് ।
യഥാ സമാധൌ മുനയഃ അബ്ധിതോയേ
നദ്യഃ പ്രവിഷ്ടാഃ ഇവ നാമരൂപേ ॥ 12॥

മത്കാമാ രമണം ജാരം അസ്വരൂപവിദഃ അബലാഃ ।
ബ്രഹ്മ മാം പരമം പ്രാപുഃ സംഗാത് ശതസഹസ്രശഃ ॥ 13॥

തസ്മാത് ത്വം ഉദ്ധവ ഉത്സൃജ്യ ചോദനാം പ്രതിചോദനാമ് ।
പ്രവൃത്തം ച നിവൃത്തം ച ശ്രോതവ്യം ശ്രുതം ഏവ ച ॥ 14॥

മാം ഏകം ഏവ ശരണം ആത്മാനം സര്വദേഹിനാമ് ।
യാഹി സര്വാത്മഭാവേന മയാ സ്യാഃ ഹി അകുതോഭയഃ ॥ 15॥

ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
സംശയഃ ശ്രുണ്വതഃ വാചം തവ യോഗേശ്വര ഈശ്വര ।
ന നിവര്തതഃ ആത്മസ്ഥഃ യേന ഭ്രാമ്യതി മേ മനഃ ॥ 16॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
സഃ ഏഷ ജീവഃ വിവരപ്രസൂതിഃ
പ്രാണേന ഘോഷേണ ഗുഹാം പ്രവിഷ്ടഃ ।
മനോമയം സൂക്ഷ്മം ഉപേത്യ രൂപം
മാത്രാ സ്വരഃ വര്ണഃ ഇതി സ്ഥവിഷ്ഠഃ ॥ 17॥

യഥാ അനലഃ ഖേ അനിലബംധുഃ ഊഷ്മാ
ബലേന ദാരുണ്യധിമഥ്യമാനഃ ।
അണുഃ പ്രജാതഃ ഹവിഷാ സമിധ്യതേ
തഥാ ഏവ മേ വ്യക്തിഃ ഇയം ഹി വാണീ ॥ 18॥

ഏവം ഗദിഃ കര്മഗതിഃ വിസര്ഗഃ
ഘ്രാണഃ രസഃ ദൃക് സ്പര്ശഃ ശ്രുതിഃ ച ।
സംകല്പവിജ്ഞാനം അഥ അഭിമാനഃ
സൂത്രം രജഃ സത്ത്വതമോവികാരഃ ॥ 19॥

അയം ഹി ജീവഃ ത്രിവൃത് അബ്ജയോനിഃ
അവ്യക്തഃ ഏകഃ വയസാ സഃ ആദ്യഃ ।
വിശ്ലിഷ്ടശക്തിഃ ബഹുധാ ഏവ ഭാതി
ബീജാനി യോനിം പ്രതിപദ്യ യദ്വത് ॥ 20॥

യസ്മിന് ഇദം പ്രോതം അശേഷം ഓതം
പടഃ യഥാ തംതുവിതാനസംസ്ഥഃ ।
യഃ ഏഷ സംസാരതരുഃ പുരാണഃ
കര്മാത്മകഃ പുഷ്പഫലേ പ്രസൂതേ ॥ 21॥

ദ്വേ അസ്യ ബീജേ ശതമൂലഃ ത്രിനാലഃ
പംചസ്കംധഃ പംചരസപ്രസൂതിഃ ।
ദശ ഏകശാഖഃ ദ്വിസുപര്ണനീഡഃ
ത്രിവല്കലഃ ദ്വിഫലഃ അര്കം പ്രവിഷ്ടഃ ॥ 22॥

അദംതി ച ഏകം ഫലം അസ്യ ഗൃധ്രാ
ഗ്രാമേചരാഃ ഏകം അരണ്യവാസാഃ ।
ഹംസാഃ യഃ ഏകം ബഹുരൂപം ഇജ്യൈഃ
മായാമയം വേദ സഃ വേദ വേദമ് ॥ 23॥

ഏവം ഗുരു ഉപാസനയാ ഏകഭക്ത്യാ
വിദ്യാകുഠാരേണ ശിതേന ധീരഃ ।
വിവൃശ്ച്യ ജീവാശയം അപ്രമത്തഃ
സംപദ്യ ച ആത്മാനം അഥ ത്യജ അസ്ത്രമ് ॥ 24॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
ദ്വാദശോഽധ്യായഃ ॥ 12॥

അഥ ത്രയോദശോഽധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
സത്ത്വം രജഃ തമഃ ഇതി ഗുണാഃ ബുദ്ധേഃ ന ച ആത്മനഃ ।
സത്ത്വേന അന്യതമൌ ഹന്യാത് സത്ത്വം സത്ത്വേന ച ഏവ ഹി ॥ 1॥

സത്ത്വാത് ധര്മഃ ഭവേത് വൃദ്ധാത് പുംസഃ മദ്ഭക്തിലക്ഷണഃ ।
സാത്വിക ഉപാസയാ സത്ത്വം തതഃ ധര്മഃ പ്രവര്തതേ ॥ 2॥

ധര്മഃ രജഃ തമഃ ഹന്യാത് സത്ത്വവൃദ്ധിഃ അനുത്തമഃ ।
ആശു നശ്യതി തത് മൂലഃ ഹി അധര്മഃ ഉഭയേ ഹതേ ॥ 3॥

ആഗമഃ അപഃ പ്രജാ ദേശഃ കാലഃ കര്മ ച ജന്മ ച ।
ധ്യാനം മംത്രഃ അഥ സംസ്കാരഃ ദശ ഏതേ ഗുണഹേതവഃ ॥ 4॥

തത് തത് സാത്വികം ഏവ ഏഷാം യത് യത് വൃദ്ധാഃ പ്രചക്ഷതേ ।
നിംദംതി താമസം തത് തത് രാജസം തത് ഉപേക്ഷിതമ് ॥ 5॥

സാത്ത്വികാനി ഏവ സേവേത പുമാന് സത്ത്വവിവൃദ്ധയേ ।
തതഃ ധര്മഃ തതഃ ജ്ഞാനം യാവത് സ്മൃതിഃ അപോഹനമ് ॥ 6॥

വേണുസംഘര്ഷജഃ വഹ്നിഃ ദഗ്ധ്വാ ശാമ്യതി തത് വനമ് ।
ഏവം ഗുണവ്യത്യയജഃ ദേഹഃ ശാമ്യതി തത് ക്രിയഃ ॥ 7॥

ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
വിദംതി മര്ത്യാഃ പ്രായേണ വിഷയാന് പദം ആപദാമ് ।
തഥാ അപി ഭുംജതേ കൃഷ്ണ തത് കഥം ശ്വ ഖര അജാവത് ॥ 8॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
അഹം ഇതി അന്യഥാബുദ്ധിഃ പ്രമത്തസ്യ യഥാ ഹൃദി ।
ഉത്സര്പതി രജഃ ഘോരം തതഃ വൈകാരികം മനഃ ॥ 9॥

രജോയുക്തസ്യ മനസഃ സംകല്പഃ സവികല്പകഃ ।
തതഃ കാമഃ ഗുണധ്യാനാത് ദുഃസഹഃ സ്യാത് ഹി ദുര്മതേഃ ॥ 10॥

കരോതി കാമവശഗഃ കര്മാണി അവിജിതേംദ്രിയഃ ।
ദുഃഖോദര്കാണി സംപശ്യന് രജോവേഗവിമോഹിതഃ ॥ 11।
രജഃ തമോഭ്യാം യത് അപി വിദ്വാന് വിക്ഷിപ്തധീഃ പുനഃ ।
അതംദ്രിതഃ മനഃ യുംജന് ദോഷദൃഷ്ടിഃ ന സജ്ജതേ ॥ 12॥

അപ്രമത്തഃ അനുയുംജീതഃ മനഃ മയി അര്പയന് ശനൈഃ ।
അനിര്വിണ്ണഃ യഥാകാലം ജിതശ്വാസഃ ജിതാസനഃ ॥ 13॥

ഏതാവാന് യോഗഃ ആദിഷ്ടഃ മത് ശിഷ്യൈഃ സനക ആദിഭിഃ ।
സര്വതഃ മനഃ ആകൃഷ്യ മയ്യദ്ധാ ആവേശ്യതേ യഥാ ॥ 14॥

ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
യദാ ത്വം സനക ആദിഭ്യഃ യേന രൂപേണ കേശവ ।
യോഗം ആദിഷ്ടവാന് ഏതത് രൂപം ഇച്ഛാമി വേദിതുമ് ॥ 15॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
പുത്രാഃ ഹിരണ്യഗര്ഭസ്യ മാനസാഃ സനക ആദയഃ ।
പപ്രച്ഛുഃ പിതരം സൂക്ഷ്മാം യോഗസ്യ ഐകാംതികീം ഗതിമ് ॥

16॥

സനക ആദയഃ ഊചുഃ ।
ഗുണേഷു ആവിശതേ ചേതഃ ഗുണാഃ ചേതസി ച പ്രഭോ ।
കഥം അന്യോന്യസംത്യാഗഃ മുമുക്ഷോഃ അതിതിതീര്ഷോഃ ॥ 17॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
ഏവം പൃഷ്ടഃ മഹാദേവഃ സ്വയംഭൂഃ ഭൂതഭാവനഃ ।
ധ്യായമാനഃ പ്രശ്നബീജം ന അഭ്യപദ്യത കര്മധീഃ ॥ 18॥

സഃ മാം അചിംതയത് ദേവഃ പ്രശ്നപാരതിതീര്ഷയാ ।
തസ്യ അഹം ഹംസരൂപേണ സകാശം അഗമം തദാ ॥ 19॥

ദൃഷ്ട്വാ മാം ത ഉപവ്രജ്യ കൃത്വാ പാദ അഭിവംദനമ് ।
ബ്രഹ്മാണം അഗ്രതഃ കൃത്വാ പപ്രച്ഛുഃ കഃ ഭവാന് ഇതി ॥ 20॥

ഇതി അഹം മുനിഭിഃ പൃഷ്ടഃ തത്ത്വജിജ്ഞാസുഭിഃ തദാ ।
യത് അവോചം അഹം തേഭ്യഃ തത് ഉദ്ധവ നിബോധ മേ ॥ 21॥

വസ്തുനഃ യദി അനാനാത്വം ആത്മനഃ പ്രശ്നഃ ഈദൃശഃ ।
കഥം ഘടേത വഃ വിപ്രാഃ വക്തുഃ വാ മേ കഃ ആശ്രയഃ ॥ 22॥

പംചാത്മകേഷു ഭൂതേഷു സമാനേഷു ച വസ്തുതഃ ।
കഃ ഭവാന് ഇതി വഃ പ്രശ്നഃ വാചാരംഭഃ ഹി അനര്ഥകഃ ॥ 23॥

മനസാ വചസാ ദൃഷ്ട്യാ ഗൃഹ്യതേ അന്യൈഃ അപി ഇംദ്രിയൈഃ ।
അഹം ഏവ ന മത്തഃ അന്യത് ഇതി ബുധ്യധ്വം അംജസാ ॥ 24॥

ഗുണേഷു ആവിശതേ ചേതഃ ഗുണാഃ ചേതസി ച പ്രജാഃ ।
ജീവസ്യ ദേഹഃ ഉഭയം ഗുണാഃ ചേതഃ മത് ആത്മനഃ ॥ 25॥

ഗുണേഷു ച ആവിശത് ചിത്തം അഭീക്ഷ്ണം ഗുണസേവയാ ।
ഗുണാഃ ച ചിത്തപ്രഭവാഃ മത് രൂപഃ ഉഭയം ത്യജേത് ॥ 26॥

ജാഗ്രത് സ്വപ്നഃ സുഷുപ്തം ച ഗുണതഃ ബുദ്ധിവൃത്തയഃ ।
താസാം വിലക്ഷണഃ ജീവഃ സാക്ഷിത്വേന വിനിശ്ചിതഃ ॥ 27॥

യഃ ഹി സംസൃതിബംധഃ അയം ആത്മനഃ ഗുണവൃത്തിദഃ ।
മയി തുര്യേ സ്ഥിതഃ ജഹ്യാത് ത്യാഗഃ തത് ഗുണചേതസാമ് ॥ 28॥

അഹംകാരകൃതം ബംധം ആത്മനഃ അര്ഥവിപര്യയമ് ।
വിദ്വാന് നിര്വിദ്യ സംസാരചിംതാം തുര്യേ സ്ഥിതഃ ത്യജേത് ॥ 29॥

യാവത് നാനാര്ഥധീഃ പുംസഃ ന നിവര്തേത യുക്തിഭിഃ ।
ജാഗര്തി അപി സ്വപന് അജ്ഞഃ സ്വപ്നേ ജാഗരണം യഥാ ॥ 30॥

അസത്ത്വാത് ആത്മനഃ അന്യേഷാം ഭാവാനാം തത് കൃതാ ഭിദാ ।
ഗതയഃ ഹേതവഃ ച അസ്യ മൃഷാ സ്വപ്നദൃശഃ യഥാ ॥ 31॥

യോ ജാഗരേ ബഹിഃ അനുക്ഷണധര്മിണഃ അര്ഥാന്
ഭുംക്തേ സമസ്തകരണൈഃ ഹൃദി തത് സദൃക്ഷാന് ।
സ്വപ്നേ സുഷുപ്തഃ ഉപസംഹരതേ സഃ ഏകഃ
സ്മൃതി അന്വയാത് ത്രിഗുണവൃത്തിദൃക് ഇംദ്രിയ ഈശഃ ॥ 32॥

ഏവം വിമൃശ്യ ഗുണതഃ മനസഃ ത്ര്യവസ്ഥാ
മത് മായയാ മയി കൃതാ ഇതി നിശ്ചിതാര്ഥാഃ ।
സംഛിദ്യ ഹാര്ദം അനുമാനസ്ത് ഉക്തിതീക്ഷ്ണ
ജ്ഞാനാസിനാ ഭജതഃ മാ അഖിലസംശയാധിമ് ॥ 33॥

ഈക്ഷേത വിഭ്രമം ഇദം മനസഃ വിലാസമ്
ദൃഷ്ടം വിനഷ്ടം അതിലോലം അലാതചക്രമ് ।
വിജ്ഞാനം ഏകം ഉരുധാ ഇവ വിഭാതി മായാ
സ്വപ്നഃ ത്രിധാ ഗുണവിസര്ഗകൃതഃ വികല്പഃ ॥ 34॥

ദൃഷ്ടിം തതഃ പ്രതിനിവര്ത്യ നിവൃത്തതൃഷ്ണഃ
തൂഷ്ണീം ഭവേത് നിജസുഖ അനുഭവഃ നിരീഹഃ ।
സംദൃശ്യതേ ക്വ ച യദി ഇദം അവസ്തുബുദ്ധ്യാ
ത്യക്തം ഭ്രമായ ന ഭവേത് സ്മൃതിഃ ആനിപാതാത് ॥ 35॥

ദേഹം ച നശ്വരം അവസ്ഥിതം ഉത്ഥിതം വാ
സിദ്ധഃ ന പശ്യതി യതഃ അധ്യഗമത്സ്വരൂപമ് ।
ദൈവാത് അപേതം ഉത ദൈവശാത് ഉപേതമ്
വാസഃ യഥാ പരികൃതം മദിരാമദാംധഃ ॥ 36॥

ദേഹഃ അപി ദൈവവശഗഃ ഖലു കര്മ യാവത്
സ്വാരംഭകം പ്രതിസമീക്ഷതഃ ഏവ സാസുഃ ।
തം അപ്രപംചം അധിരൂഢസമാധിയോഗഃ
സ്വാപ്നം പുനഃ ന ഭജതേ പ്രതിബുദ്ധവസ്തുഃ ॥ 37॥

മയാ ഏതത് ഉക്തം വഃ വിപ്രാഃ ഗുഹ്യം യത് സാംഖ്യയോഗയോഃ ।
ജാനീതം ആഗതം യജ്ഞം യുഷ്മത് ധര്മവിവക്ഷയാ ॥ 38॥

അഹം യോഗസ്യ സാംഖ്യസ്യ സത്യസ്യര്തസ്യ തേജസഃ ।
പരായണം ദ്വിജശ്രേഷ്ഠാഃ ശ്രിയഃ കീര്തേഃ ദമസ്യ ച ॥ 39॥

മാം ഭജംതി ഗുണാഃ സര്വേ നിര്ഗുണം നിരപേക്ഷകമ് ।
സുഹൃദം പ്രിയം ആത്മാനം സാമ്യ അസംഗ ആദയഃ ഗുണാഃ ॥ 40॥

ഇതി മേ ഛിന്നസംദേഹാഃ മുനയഃ സനക ആദയഃ ।
സഭാജയിത്വാ പരയാ ഭക്ത്യാ അഗൃണത സംസ്തവൈഃ ॥ 41॥

തൈഃ അഹം പൂജിതഃ സമ്യക് സംസ്തുതഃ പരമ ഋഷിഭിഃ ।
പ്രത്യേയായ സ്വകം ധാമ പശ്യതഃ പരമേഷ്ഠിനഃ ॥ 42॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
ഹംസഗീതാനിരൂപണം നാമ ത്രയോദശോഽധ്യായഃ ॥ 13॥

അഥ ചതുര്ദശോഽധ്യായഃ ।
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
വദംതി കൃഷ്ണ ശ്രേയാംസി ബഹൂനി ബ്രഹ്മവാദിനഃ ।
തേഷാം വികല്പപ്രാധാന്യം ഉത അഹോ ഏകമുഖ്യതാ ॥ 1॥

ഭവത് ഉദാഹൃതഃ സ്വാമിന് ഭക്തിയോഗഃ അനപേക്ഷിതഃ ।
നിരസ്യ സര്വതഃ സംഗം യേന ത്വയി ആവിശേത് മനഃ ॥ 2॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
കാലേന നഷ്ടാ പ്രലയേ വാണീയം വേദസംജ്ഞിതാ ।
മയാ ആദൌ ബ്രഹ്മണേ പ്രോക്താ ധര്മഃ യസ്യാം മദാത്മകഃ ॥ 3॥

തേന പ്രോക്താ ച പുത്രായ മനവേ പൂര്വജായ സാ ।
തതഃ ഭൃഗു ആദയഃ അഗൃഹ്ണന് സപ്തബ്രഹ്മമഹര്ഷയഃ ॥ 4॥

തേഭ്യഃ പിതൃഭ്യഃ തത് പുത്രാഃ ദേവദാനവഗുഹ്യകാഃ ।
മനുഷ്യാഃ സിദ്ധഗംധര്വാഃ സവിദ്യാധരചാരണാഃ ॥ 5॥

കിംദേവാഃ കിന്നരാഃ നാഗാഃ രക്ഷഃ കിംപുരുഷ ആദയഃ ।
ബഹ്വ്യഃ തേഷാം പ്രകൃതയഃ രജഃസത്ത്വതമോഭുവഃ ॥ 6॥

യാഭിഃ ഭൂതാനി ഭിദ്യംതേ ഭൂതാനാം മതയഃ തഥാ ।
യഥാപ്രകൃതി സര്വേഷാം ചിത്രാഃ വാചഃ സ്രവംതി ഹി ॥ 7॥

ഏവം പ്രകൃതിവൈചിത്ര്യാത് ഭിദ്യംതേ മതയഃ നൃണാമ് ।
പാരംപര്യേണ കേഷാംചിത് പാഖംഡമതയഃ അപരേ ॥ 8॥

മന്മായാമോഹിതധിയഃ പുരുഷാഃ പുരുഷര്ഷഭ ।
ശ്രേയഃ വദംതി അനേകാംതം യഥാകര്മ യഥാരുചി ॥ 9॥

ധര്മം ഏകേ യശഃ ച അന്യേ കാമം സത്യം ദമം ശമമ് ।
അന്യേ വദംതി സ്വാര്ഥം വാ ഐശ്വര്യം ത്യാഗഭോജനമ് ।
കേചിത് യജ്ഞതപോദാനം വ്രതാനി നിയമ അന്യമാന് ॥ 10॥

ആദി അംതവംതഃ ഏവ ഏഷാം ലോകാഃ കര്മവിനിര്മിതാഃ ।
ദുഃഖ ഉദര്കാഃ തമോനിഷ്ഠാഃ ക്ഷുദ്ര ആനംദാഃ ശുച അര്പിതാഃ ॥

11॥

മയി അര്പിത മനഃ സഭ്യ നിരപേക്ഷസ്യ സര്വതഃ ।
മയാ ആത്മനാ സുഖം യത് തത് കുതഃ സ്യാത് വിഷയ ആത്മനാമ് ॥

12॥

അകിംചനസ്യ ദാംതസ്യ ശാംതസ്യ സമചേതസഃ ।
മയാ സംതുഷ്ടമനസഃ സര്വാഃ സുഖമയാഃ ദിശഃ ॥ 13॥

ന പാരമേഷ്ഠ്യം ന മഹേംദ്രധിഷ്ണ്യമ്
ന സാര്വഭൌമം ന രസാധിപത്യമ് ।
ന യോഗസിദ്ധീഃ അപുനര്ഭവം വാ
മയി അര്പിത ആത്മാ ഇച്ഛതി മത് വിനാ അന്യത് ॥ 14॥

ന തഥാ മേ പ്രിയതമഃ ആത്മയോനിഃ ന ശംകരഃ ।
ന ച സംകര്ഷണഃ ന ശ്രീഃ ന ഏവ ആത്മാ ച യഥാ ഭവാന് ॥ 15॥

നിരപേക്ഷം മുനിം ശാതം നിര്വൈരം സമദര്ശനമ് ।
അനുവ്രജാമി അഹം നിത്യം പൂയേയേതി അംഘ്രിരേണുഭിഃ ॥ 16॥

നിഷ്കിംചനാ മയി അനുരക്തചേതസഃ
ശാംതാഃ മഹാംതഃ അഖിലജീവവത്സലാഃ ।
കാമൈഃ അനാലബ്ധധിയഃ ജുഷംതി യത്
തത് നൈരപേക്ഷ്യം ന വിദുഃ സുഖം മമ ॥ 17॥

ബാധ്യമാനഃ അപി മദ്ഭക്തഃ വിഷയൈഃ അജിതേംദ്രിയഃ ।
പ്രായഃ പ്രഗല്ഭയാ ഭക്ത്യാ വിഷയൈഃ ന അഭിഭൂയതേ ॥ 18॥

യഥാ അഗ്നിഃ സുസമൃദ്ധ അര്ചിഃ കരോതി ഏധാംസി ഭസ്മസാത് ।
തഥാ മദ്വിഷയാ ഭക്തിഃ ഉദ്ധവ ഏനാംസി കൃത്സ്നശഃ ॥ 19॥

ന സാധയതി മാം യോഗഃ ന സാംഖ്യം ധര്മഃ ഉദ്ധവ ।
ന സ്വാധ്യായഃ തപഃ ത്യാഗഃ യഥാ ഭക്തിഃ മമ ഊര്ജിതാ ॥ 20॥

ഭക്ത്യാ അഹം ഏകയാ ഗ്രാഹ്യഃ ശ്രദ്ധയാ ആത്മാ പ്രിയഃ സതാമ് ।
ഭക്തിഃ പുനാതി മന്നിഷ്ഠാ ശ്വപാകാന് അപി സംഭവാത് ॥ 21॥

ധര്മഃ സത്യദയാ ഉപേതഃ വിദ്യാ വാ തപസാന്വിതാ ।
മദ്ഭ്ക്ത്യാപേതം ആത്മാനം ന സമ്യക് പ്രപുനാതി ഹി ॥ 22॥

കഥം വിനാ രോമഹര്ഷം ദ്രവതാ ചേതസാ വിനാ ।
വിനാനംദ അശ്രുകലയാ ശുധ്യേത് ഭക്ത്യാ വിനാശയഃ ॥ 23॥

വാക് ഗദ്ഗദാ ദ്രവതേ യസ്യ ചിത്തമ്
രുദതി അഭീക്ഷ്ണം ഹസതി ക്വചിത് ച ।
വിലജ്ജഃ ഉദ്ഗായതി നൃത്യതേ ച
മദ്ഭക്തിയുക്തഃ ഭുവനം പുനാതി ॥ 24॥

യഥാ അഗ്നിനാ ഹേമ മലം ജഹാതി
ധ്മാതം പുനഃ സ്വം ഭജതേ ച രൂപമ് ।
ആത്മാ ച കര്മാനുശയം വിധൂയ
മദ്ഭക്തിയോഗേന ഭജതി അഥഃ മാമ് ॥ 25॥

യഥാ യഥാ ആത്മാ പരിമൃജ്യതേ അസൌ
മത്പുണ്യഗാഥാശ്രവണ അഭിധാനൈഃ ।
തഥാ തഥാ പശ്യതി വസ്തു സൂക്ഷ്മമ്
ചക്ഷുഃ യഥാ ഏവ അംജനസംപ്രയുക്തമ് ॥ 26॥

വിഷയാന് ധ്യായതഃ ചിത്തം വിഷയേഷു വിഷജ്ജതേ ।
മാം അനുസ്മരതഃ ചിത്തം മയി ഏവ പ്രവിലീയതേ ॥ 27॥

തസ്മാത് അസത് അഭിധ്യാനം യഥാ സ്വപ്നമനോരഥമ് ।
ഹിത്വാ മയി സമാധത്സ്വ മനഃ മദ്ഭാവഭാവിതമ് ॥ 28॥

സ്ത്രീണാം സ്ത്രീസംഗിനാം സംഗം ത്യക്ത്വാ ദൂരതഃ ആത്മവാന് ।
ക്ഷേമേ വിവിക്തഃ ആസീനഃ ചിംതയേത് മാം അതംദ്രിതഃ ॥ 29॥

ന തഥാ അസ്യ ഭവേത് ക്ലേശഃ ബംധഃ ച അന്യപ്രസംഗതഃ ।
യോഷിത് സംഗാത് യഥാ പുംസഃ യഥാ തത് സംഗിസംഗതഃ ॥ 30॥

ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
യഥാ ത്വാം അരവിംദാക്ഷ യാദൃശം വാ യദാത്മകമ് ।
ധ്യായേത് മുമുക്ഷുഃ ഏതത് മേ ധ്യാനം മേ വക്തും അര്ഹസി ॥ 31॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
സമഃ ആസനഃ ആസീനഃ സമകായഃ യഥാസുഖമ് ।
ഹസ്തൌ ഉത്സംഗഃ ആധായ സ്വനാസാഗ്രകൃത ഈക്ഷണഃ ॥ 32॥

പ്രാണസ്യ ശോധയേത് മാര്ഗം പൂരകുംഭകരേചകൈഃ ।
വിപര്യയേണ അപി ശനൈഃ അഭ്യസേത് നിര്ജിതേംദ്രിയഃ ॥ 33॥

ഹൃദി അവിച്ഛിന്നം ഓംകാരം ഘംടാനാദം ബിസോര്ണവത് ।
പ്രാണേന ഉദീര്യ തത്ര അഥ പുനഃ സംവേശയേത് സ്വരമ് ॥ 34॥

ഏവം പ്രണവസംയുക്തം പ്രാണം ഏവ സമഭ്യസേത് ।
ദശകൃത്വഃ ത്രിഷവണം മാസാത് അര്വാക് ജിത അനിലഃ ॥35॥

ഹൃത്പുംഡരീകം അംതസ്ഥം ഊര്ധ്വനാലം അധോമുഖമ് ।
ധ്യാത്വാ ഊര്ധ്വമുഖം ഉന്നിദ്രം അഷ്ടപത്രം സകര്ണികമ് ॥ 36॥

കര്ണികായാം ന്യസേത് സൂര്യസോമാഗ്നീന് ഉത്തരോത്തരമ് ।
വഹ്നിമധ്യേ സ്മരേത് രൂപം മമ ഏതത് ധ്യാനമംഗലമ് ॥ 37॥

സമം പ്രശാംതം സുമുഖം ദീര്ഘചാരുചതുര്ഭുജമ് ।
സുചാരുസുംദരഗ്രീവം സുകപോലം ശുചിസ്മിതമ് ॥ 38॥

സമാന കര്ണ വിന്യസ്ത സ്ഫുരന് മകര കുംഡലമ് ।
ഹേമ അംബരം ഘനശ്യാമം ശ്രീവത്സ ശ്രീനികേതനമ് ॥ 39॥

ശംഖ ചക്ര ഗദാ പദ്മ വനമാലാ വിഭൂഷിതമ് ।
നൂപുരൈഃ വിലസത് പാദം കൌസ്തുഭ പ്രഭയാ യുതമ് ॥ 40॥

ദ്യുമത് കിരീട കടക കടിസൂത്ര അംഗദ അയുതമ് ।
സര്വാംഗ സുംദരം ഹൃദ്യം പ്രസാദ സുമുഖ ഈക്ഷണമ് ॥ 41॥

സുകുമാരം അഭിധ്യായേത് സര്വാംഗേഷു മനഃ ദധത് ।
ഇംദ്രിയാണി ഇംദ്രിയേഭ്യഃ മനസാ ആകൃഷ്യ തത് മനഃ ।
ബുദ്ധ്യാ സാരഥിനാ ധീരഃ പ്രണയേത് മയി സര്വതഃ ॥ 42॥

തത് സര്വ വ്യാപകം ചിത്തം ആകൃഷ്യ ഏകത്ര ധാരയേത് ।
ന അന്യാനി ചിംതയേത് ഭൂയഃ സുസ്മിതം ഭാവയേത് മുഖമ് ॥ 43॥

തത്ര ലബ്ധപദം ചിത്തം ആകൃഷ്യ വ്യോമ്നി ധാരയേത് ।
തത് ച ത്യക്ത്വാ മദാരോഹഃ ന കിംചിത് അപി ചിംതയേത് ॥ 44॥

ഏവം സമാഹിതമതിഃ മാം ഏവ ആത്മാനം ആത്മനി ।
വിചഷ്ടേ മയി സര്വാത്മത് ജ്യോതിഃ ജ്യോതിഷി സംയുതമ് ॥ 45॥

ധ്യാനേന ഇത്ഥം സുതീവ്രേണ യുംജതഃ യോഗിനഃ മനഃ ।
സംയാസ്യതി ആശു നിര്വാണം ദ്രവ്യ ജ്ഞാന ക്രിയാ ഭ്രമഃ ॥ 46॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
ഭക്തിരഹസ്യാവധാരണയോഗോ നാമ ചതുര്ദശോഽധ്യായഃ ॥ 14॥

അഥ പംചദശോഽധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
ജിതേംദ്രിയസ്യ യുക്തസ്യ ജിതശ്വാസസ്യ യോഗിനഃ
മയി ധാരയതഃ ചേതഃ ഉപതിഷ്ഠംതി സിദ്ധയഃ ॥ 1॥

ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
കയാ ധാരണയാ കാസ്വിത് കഥംസ്വിത് സിദ്ധിഃ അച്യുത ।
കതി വാ സിദ്ധയഃ ബ്രൂഹി യോഗിനാം സിദ്ധിദഃ ഭവാന് ॥ 2॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
സിദ്ധയഃ അഷ്ടാദശ പ്രോക്താ ധാരണായോഗപാരഗൈഃ ।
താസാം അഷ്ടൌ മത് പ്രധാനാഃ ദശഃ ഏവ ഗുണഹേതവഃ ॥ 3॥

അണിമാ മഹിമാ മൂര്തേഃ ലഘിമാ പ്രാപ്തിഃ ഇംദ്രിയൈഃ ।
പ്രാകാമ്യം ശ്രുതദൃഷ്ടേഷു ശക്തിപ്രേരണം ഈശിതാ ॥ 4॥

ഗുണേഷു അസംഗഃ വശിതാ യത് കാമഃ തത് അവസ്യതി ।
ഏതാഃ മേ സിദ്ധയഃ സൌമ്യ അഷ്ടൌ ഉത്പത്തികാഃ മതാഃ ॥ 5॥

അനൂര്മിമത്ത്വം ദേഹേ അസ്മിന് ദൂരശ്രവണദര്ശനമ് ।
മനോജവഃ കാമരൂപം പരകായപ്രവേശനമ് ॥ 6॥

സ്വച്ഛംദമൃത്യുഃ ദേവാനാം സഹക്രീഡാനുദര്ശനമ് ।
യഥാസംകല്പസംസിദ്ധിഃ ആജ്ഞാപ്രതിഹതാ ഗതിഃ ॥ 7॥

ത്രികാലജ്ഞത്വം അദ്വംദ്വം പരചിത്താദി അഭിജ്ഞതാ ।
അഗ്നി അര്ക അംബു വിഷ ആദീനാം പ്രതിഷ്ടംഭഃ അപരാജയഃ ॥ 8॥

ഏതാഃ ച ഉദ്ദേശതഃ പ്രോക്താ യോഗധാരണസിദ്ധയഃ ।
യയാ ധാരണയാ യാ സ്യാത് യഥാ വാ സ്യാത് നിബോധ മേ ॥ 9॥

ഭൂതസൂക്ഷ്മ ആത്മനി മയി തന്മാത്രം ധാരയേത് മനഃ ।
അണിമാനം അവാപ്നോതി തന്മാത്ര ഉപാസകഃ മമ ॥ 10॥

മഹതി ആത്മന് മയി പരേ യഥാസംസ്ഥം മനഃ ദധത് ।
മഹിമാനം അവാപ്നോതി ഭൂതാനാം ച പൃഥക് പൃഥക് ॥ 11॥

പരമാണുമയേ ചിത്തം ഭൂതാനാം മയി രംജയന് ।
കാലസൂക്ഷ്മാത്മതാം യോഗീ ലഘിമാനം അവാപ്നുയാത് ॥ 12॥

ധാരയന് മയി അഹംതത്ത്വേ മനഃ വൈകാരികേ അഖിലമ് ।
സര്വേംദ്രിയാണാം ആത്മത്വം പ്രാപ്തിം പ്രാപ്നോതി മന്മനാഃ ॥ 13॥

മഹതി ആത്മനി യഃ സൂത്രേ ധാരയേത് മയി മാനസമ് ।
പ്രാകാമ്യം പാരമേഷ്ഠ്യം മേ വിംദതേ അവ്യക്തജന്മനഃ ॥ 14॥

വിഷ്ണൌ ത്ര്യധി ഈശ്വരേ ചിത്തം ധാരയേത് കാലവിഗ്രഹേ ।
സഃ ഈശിത്വം അവാപ്നോതി ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞചോദനാമ് ॥ 15॥

നാരായണേ തുരീയാഖ്യേ ഭഗവത് ശബ്ദശബ്ദിതേ ।
മനഃ മയി ആദധത് യോഗീ മത് ധര്മാഃ വഹിതാം ഇയാത് ॥ 16॥

നിര്ഗുണേ ബ്രഹ്മണി മയി ധാരയന് വിശദം മനഃ ।
പരമാനംദം ആപ്നോതി യത്ര കാമഃ അവസീയതേ ॥ 17॥

ശ്വേതദീപപതൌ ചിത്തം ശുദ്ധേ ധര്മമയേ മയി ।
ധാരയന് ശ്വേതതാം യാതി ഷഡൂര്മിരഹിതഃ നരഃ ॥ 18॥

മയി ആകാശ ആത്മനി പ്രാണേ മനസാ ഘോഷം ഉദ്വഹന് ।
തത്ര ഉപലബ്ധാ ഭൂതാനാം ഹംസഃ വാചഃ ശ്രുണോതി അസൌ ॥ 19॥

ചക്ഷുഃ ത്വഷ്ടരി സംയോജ്യ ത്വഷ്ടാരം അപി ചക്ഷുഷി ।
മാം തത്ര മനസാ ധ്യായന് വിശ്വം പശ്യതി സൂക്ഷ്മദൃക് ॥ 20॥

മനഃ മയി സുസംയോജ്യ ദേഹം തദനു വായുനാ ।
മദ്ധാരണ അനുഭാവേന തത്ര ആത്മാ യത്ര വൈ മനഃ ॥ 21॥

യദാ മനഃ ഉപാദായ യത് യത് രൂപം ബുഭൂഷതി ।
തത് തത് ഭവേത് മനോരൂപം മദ്യോഗബലം ആശ്രയഃ ॥ 22॥

പരകായം വിശന് സിദ്ധഃ ആത്മാനം തത്ര ഭാവയേത് ।
പിംഡം ഹിത്വാ വിശേത് പ്രാണഃ വായുഭൂതഃ ഷഡംഘ്രിവത് ॥ 23॥

പാര്ഷ്ണ്യാ ആപീഡ്യ ഗുദം പ്രാണം ഹൃത് ഉരഃ കംഠ മൂര്ധസു ।
ആരോപ്യ ബ്രഹ്മരംധ്രേണ ബ്രഹ്മ നീത്വാ ഉത്സൃജേത് തനുമ് ॥ 24॥

വിഹരിഷ്യന് സുരാക്രീഡേ മത്സ്ഥം സത്ത്വം വിഭാവയേത് ।
വിമാനേന ഉപതിഷ്ഠംതി സത്ത്വവൃത്തീഃ സുരസ്ത്രിയഃ ॥ 25॥

യഥാ സംകല്പയേത് ബുദ്ധ്യാ യദാ വാ മത്പരഃ പുമാന് ।
മയി സത്യേ മനഃ യുംജന് തഥാ തത് സമുപാശ്നുതേ ॥ 26॥

യഃ വൈ മദ്ഭാവം ആപന്നഃ ഈശിതുഃ വശിതുഃ പുമാന് ।
കുതശ്ചിത് ന വിഹന്യേത തസ്യ ച ആജ്ഞാ യഥാ മമ ॥ 27॥

മദ്ഭക്ത്യാ ശുദ്ധസത്ത്വസ്യ യോഗിനഃ ധാരണാവിദഃ ।
തസ്യ ത്രൈകാലികീ ബുദ്ധിഃ ജന്മ മൃത്യു ഉപബൃംഹിതാ ॥ 28॥

അഗ്നി ആദിഭിഃ ന ഹന്യേത മുനേഃ യോഗം അയം വപുഃ ।
മദ്യോഗശ്രാംതചിത്തസ്യ യാദസാം ഉദകം യഥാ ॥ 29॥

മദ്വിഭൂതിഃ അഭിധ്യായന് ശ്രീവത്സ അസ്ത്രബിഭൂഷിതാഃ ।
ധ്വജാതപത്രവ്യജനൈഃ സഃ ഭവേത് അപരാജിതഃ ॥ 30॥

ഉപാസകസ്യ മാം ഏവം യോഗധാരണയാ മുനേഃ ।
സിദ്ധയഃ പൂര്വകഥിതാഃ ഉപതിഷ്ഠംതി അശേഷതഃ ॥ 31॥

ജിതേംദ്രിയസ്യ ദാംതസ്യ ജിതശ്വാസ ആത്മനഃ മുനേഃ ।
മദ്ധാരണാം ധാരയതഃ കാ സാ സിദ്ധിഃ സുദുര്ലഭാ ॥ 32॥

അംതരായാന് വദംതി ഏതാഃ യുംജതഃ യോഗം ഉത്തമമ് ।
മയാ സംപദ്യമാനസ്യ കാലക്ഷേപണഹേതവഃ ॥ 33॥

ജന്മ ഓഷധി തപോ മംത്രൈഃ യാവതീഃ ഇഹ സിദ്ധയഃ ।
യോഗേന ആപ്നോതി താഃ സര്വാഃ ന അന്യൈഃ യോഗഗതിം വ്രജേത് ॥ 34॥

സര്വാസാം അപി സിദ്ധീനാം ഹേതുഃ പതിഃ അഹം പ്രഭുഃ ।
അഹം യോഗസ്യ സാംഖ്യസ്യ ധര്മസ്യ ബ്രഹ്മവാദിനാമ് ॥ 35॥

അഹം ആത്മാ അംതരഃ ബാഹ്യഃ അനാവൃതഃ സര്വദേഹിനാമ് ।
യഥാ ഭൂതാനി ഭൂതേഷു ബഹിഃ അംതഃ സ്വയം തഥാ ॥ 36॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
സിദ്ധനിരൂപണയോഗോ നാമ പംചദശോഽധ്യായഃ ॥ 15॥

അഥ ഷോഡശോഽധ്യായഃ ।
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
ത്വം ബ്രഹ്മ പരമം സാക്ഷാത് അനാദി അനംതം അപാവൃതമ് ।
സര്വേഷാം അപി ഭാവാനാം ത്രാണസ്ഥിതി അപ്യയ ഉദ്ഭവഃ ॥ 1॥

ഉച്ചാവചേഷു ഭൂതേഷു ദുര്ജ്ഞേയം അകൃത ആത്മഭിഃ ।
ഉപാസതേ ത്വാം ഭഗവന് യാഥാതഥ്യേന ബ്രാഹ്മണാഃ ॥ 2॥

യേഷു യേഷു ച ഭാവേഷു ഭക്ത്യാ ത്വാം പരമര്ഷയഃ ।
ഉപാസീനാഃ പ്രപദ്യംതേ സംസിദ്ധിം തത് വദസ്വ മേ ॥ 3॥

ഗൂഢഃ ചരസി ഭൂതാത്മാ ഭൂതാനാം ഭൂതഭാവന ।
ന ത്വാം പശ്യംതി ഭൂതാനി പശ്യംതം മോഹിതാനി തേ ॥ 4॥

യാഃ കാഃ ച ഭൂമൌ ദിവി വൈ രസായാമ്
വിഭൂതയഃ ദിക്ഷു മഹാവിഭൂതേ ।
താഃ മഹ്യം ആഖ്യാഹി അനുഭാവിതാഃ തേ
നമാമി തേ തീര്ഥ പദ അംഘ്രിപദ്മമ് ॥ 5॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
ഏവം ഏതത് അഹം പൃഷ്ടഃ പ്രശ്നം പ്രശ്നവിദാം വര ।
യുയുത്സുനാ വിനശനേ സപത്നൈഃ അര്ജുനേന വൈ ॥ 6॥

ജ്ഞാത്വാ ജ്ഞാതിവധം ഗര്ഹ്യം അധര്മം രാജ്യഹേതുകമ് ।
തതഃ നിവൃത്തഃ ഹംതാ അഹം ഹതഃ അയം ഇതി ലൌകികഃ ॥ 7॥

സഃ തദാ പുരുഷവ്യാഘ്രഃ യുക്ത്യാ മേ പ്രതിബോധിതഃ ।
അഭ്യഭാഷത മാം ഏവം യഥാ ത്വം രണമൂര്ധനി ॥ 8॥

അഹം ആത്മാ ഉദ്ധവ ആമീഷാം ഭൂതാനാം സുഹൃത് ഈശ്വരഃ ।
അഹം സര്വാണി ഭൂതാനി തേഷാം സ്ഥിതി ഉദ്ഭവ അപ്യയഃ ॥ 9॥

അഹം ഗതിഃ ഗതിമതാം കാലഃ കലയതാം അഹമ് ।
ഗുണാനാം ച അപി അഹം സാമ്യം ഗുണിന്യാ ഉത്പത്തികഃ ഗുണഃ ॥ 10॥

ഗുണിനാം അപി അഹം സൂത്രം മഹതാം ച മഹാന് അഹമ് ।
സൂക്ഷ്മാണാം അപി അഹം ജീവഃ ദുര്ജയാനാം അഹം മനഃ ॥ 11॥

ഹിരണ്യഗര്ഭഃ വേദാനാം മംത്രാണാം പ്രണവഃ ത്രിവൃത് ।
അക്ഷരാണാം അകാരഃ അസ്മി പദാനി ഛംദസാം അഹമ് ॥ 12॥

ഇംദ്രഃ അഹം സര്വദേവാനാം വസൂനാമസ്മി ഹവ്യവാട് ।
ആദിത്യാനാം അഹം വിഷ്ണൂ രുദ്രാണാം നീലലോഹിതഃ ॥ 13॥

ബ്രഹ്മര്ഷീണാം ഭൃഗുഃ അഹം രാജര്ഷീണാം അഹം മനുഃ ।
ദേവര്ഷിണാം നാരദഃ അഹം ഹവിര്ധാനി അസ്മി ധേനുഷു ॥ 14॥

സിദ്ധേശ്വരാണാം കപിലഃ സുപര്ണഃ അഹം പതത്രിണാമ് ।
പ്രജാപതീനാം ദക്ഷഃ അഹം പിതൄണാം അഹം അര്യമാ ॥ 15॥

മാം വിദ്ധി ഉദ്ധവ ദൈത്യാനാം പ്രഹ്ലാദം അസുരേശ്വരമ് ।
സോമം നക്ഷത്ര ഓഷധീനാം ധനേശം യക്ഷരക്ഷസാമ് ॥ 16॥

ഐരാവതം ഗജേംദ്രാണാം യാദസാം വരുണം പ്രഭുമ് ।
തപതാം ദ്യുമതാം സൂര്യം മനുഷ്യാണാം ച ഭൂപതിമ് ॥ 17॥

ഉച്ചൈഃശ്രവാഃ തുരംഗാണാം ധാതൂനാം അസ്മി കാംചനമ് ।
യമഃ സംയമതാം ച അഹം സര്പാണാം അസ്മി വാസുകിഃ ॥ 18॥

നാഗേംദ്രാണാം അനംതഃ അഹം മൃഗേംദ്രഃ ശ‍ഋംഗിദംഷ്ട്രിണാമ് ।
ആശ്രമാണാം അഹം തുര്യഃ വര്ണാനാം പ്രഥമഃ അനഘ ॥ 19॥

തീര്ഥാനാം സ്രോതസാം ഗംഗാ സമുദ്രഃ സരസാം അഹമ് ।
ആയുധാനാം ധനുഃ അഹം ത്രിപുരഘ്നഃ ധനുഷ്മതാമ് ॥ 20॥

ധിഷ്ണ്യാനാം അസ്മി അഹം മേരുഃ ഗഹനാനാം ഹിമാലയഃ ।
വനസ്പതീനാം അശ്വത്ഥഃ ഓഷധീനാം അഹം യവഃ ॥ 21॥

പുരോധസാം വസിഷ്ഠഃ അഹം ബ്രഹ്മിഷ്ഠാനാം ബൃഹസ്പതിഃ ।
സ്കംദഃ അഹം സര്വസേനാന്യാം അഗ്രണ്യാം ഭഗവാന് അജഃ ॥ 22॥

യജ്ഞാനാം ബ്രഹ്മയജ്ഞഃ അഹം വ്രതാനാം അവിഹിംസനമ് ।
വായു അഗ്നി അര്ക അംബു വാക് ആത്മാ ശുചീനാം അപി അഹം ശുചിഃ ॥ 23॥

യോഗാനാം ആത്മസംരോധഃ മംത്രഃ അസ്മി വിജിഗീഷതാമ് ।
ആന്വീക്ഷികീ കൌശലാനാം വികല്പഃ ഖ്യാതിവാദിനാമ് ॥ 24॥

സ്ത്രീണാം തു ശതരൂപാ അഹം പുംസാം സ്വായംഭുവഃ മനുഃ ।
നാരായണഃ മുനീനാം ച കുമാരഃ ബ്രഹ്മചാരിണാമ് ॥ 25॥

ധര്മാണാം അസ്മി സംന്യാസഃ ക്ഷേമാണാം അബഹിഃ മതിഃ ।
ഗുഹ്യാനാം സൂനൃതം മൌനം മിഥുനാനാം അജഃ തു അഹമ് ॥ 26॥

സംവത്സരഃ അസ്മി അനിമിഷാം ഋതൂനാം മധുമാധവൌ ।
മാസാനാം മാര്ഗശീര്ഷഃ അഹം നക്ഷത്രാണാം തഥാ അഭിജിത് ॥ 27॥

അഹം യുഗാനാം ച കൃതം ധീരാണാം ദേവലഃ അസിതഃ ।
ദ്വൈപായനഃ അസ്മി വ്യാസാനാം കവീനാം കാവ്യഃ ആത്മവാന് ॥ 28॥

വാസുദേവഃ ഭഗവതാം ത്വം ഭാഗവതേഷു അഹമ് ।
കിംപുരുഷാണാം ഹനുമാന് വിദ്യാഘ്രാണാം സുദര്ശനഃ ॥ 29॥

രത്നാനാം പദ്മരാഗഃ അസ്മി പദ്മകോശഃ സുപേശസാമ് ।
കുശഃ അസ്മി ദര്ഭജാതീനാം ഗവ്യം ആജ്യം ഹവിഷ്ഷു അഹമ് ॥

30॥

വ്യവസായിനാം അഹം ലക്ഷ്മീഃ കിതവാനാം ഛലഗ്രഹഃ ।
തിതിക്ഷാ അസ്മി തിതിക്ഷണാം സത്ത്വം സത്ത്വവതാം അഹമ് ॥ 31॥

ഓജഃ സഹോബലവതാം കര്മ അഹം വിദ്ധി സാത്ത്വതാമ് ।
സാത്ത്വതാം നവമൂര്തീനാം ആദിമൂര്തിഃ അഹം പരാ ॥ 32॥

വിശ്വാവസുഃ പൂര്വചിത്തിഃ ഗംധര്വ അപ്സരസാം അഹമ് ।
ഭൂധരാണാം അഹം സ്ഥൈര്യം ഗംധമാത്രം അഹം ഭുവഃ ॥ 33॥

അപാം രസഃ ച പരമഃ തേജിഷ്ഠാനാം വിഭാവസുഃ ।
പ്രഭാ സൂര്യ ഇംദു താരാണാം ശബ്ദഃ അഹം നഭസഃ പരഃ ॥ 34॥

ബ്രഹ്മണ്യാനാം ബലിഃ അഹം വിരാണാം അഹം അര്ജുനഃ ।
ഭൂതാനാം സ്ഥിതിഃ ഉത്പത്തിഃ അഹം വൈ പ്രതിസംക്രമഃ ॥ 35॥

ഗതി ഉക്തി ഉത്സര്ഗ ഉപാദാനം ആനംദ സ്പര്ശ ലക്ഷണമ് ।
ആസ്വാദ ശ്രുതി അവഘ്രാണം അഹം സര്വേംദ്രിയ ഇംദ്രിയമ് ॥ 36॥

പൃഥിവീ വായുഃ ആകാശഃ ആപഃ ജ്യോതിഃ അഹം മഹാന് ।
വികാരഃ പുരുഷഃ അവ്യക്തം രജഃ സത്ത്വം തമഃ പരമ് ।
അഹം ഏതത് പ്രസംഖ്യാനം ജ്ഞാനം സത്ത്വവിനിശ്ചയഃ ॥ 37॥

മയാ ഈശ്വരേണ ജീവേന ഗുണേന ഗുണിനാ വിനാ ।
സര്വാത്മനാ അപി സര്വേണ ന ഭാവഃ വിദ്യതേ ക്വചിത് ॥ 38॥

സംഖ്യാനം പരമാണൂനാം കാലേന ക്രിയതേ മയാ ।
ന തഥാ മേ വിഭൂതീനാം സൃജതഃ അംഡാനി കോടിശഃ ॥ 39॥

തേജഃ ശ്രീഃ കീര്തിഃ ഐശ്വര്യം ഹ്രീഃ ത്യാഗഃ സൌഭഗം ഭഗഃ ।
വീര്യം തിതിക്ഷാ വിജ്ഞാനം യത്ര യത്ര സ മേ അംശകഃ ॥ 40॥

ഏതാഃ തേ കീര്തിതാഃ സര്വാഃ സംക്ഷേപേണ വിഭൂതയഃ ।
മനോവികാരാഃ ഏവ ഏതേ യഥാ വാചാ അഭിധീയതേ ॥ 41॥

വാചം യച്ഛ മനഃ യച്ഛ പ്രാണാനി യച്ഛ ഇംദ്രിയാണി ച ।
ആത്മാനം ആത്മനാ യച്ഛ ന ഭൂയഃ കല്പസേ അധ്വനേ ॥ 42॥

യഃ വൈ വാക് മനസി സമ്യക് അസംയച്ഛന് ധിയാ യതിഃ ।
തസ്യ വ്രതം തപഃ ദാനം സ്രവത്യാമഘടാംബുവത് ॥ 43॥

തസ്മാത് മനഃ വചഃ പ്രാണാന് നിയച്ഛേത് മത് പരായണഃ ।
മത് ഭക്തി യുക്തയാ ബുദ്ധ്യാ തതഃ പരിസമാപ്യതേ ॥ 44॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
വിഭൂതിയോഗോ നാമ ഷോഡശോഽധ്യായഃ ॥ 16॥

അഥ സപ്തദശോഽധ്യായഃ ।
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
യഃ ത്വയാ അഭിതഃ പൂര്വം ധര്മഃ ത്വത് ഭക്തിലക്ഷണഃ ।
വര്ണാശ്രമ ആചാരവതാം സര്വേഷാം ദ്വിപദാം അപി ॥ 1॥

യഥാ അനുഷ്ഠീയമാനേന ത്വയി ഭക്തിഃ നൃണാം ഭവേത് ।
സ്വധര്മേണ അരവിംദാക്ഷ തത് സമാഖ്യാതും അര്ഹസി ॥ 2॥

പുരാ കില മഹാബാഹോ ധര്മം പരമകം പ്രഭോ ।
യത് തേന ഹംസരൂപേണ ബ്രഹ്മണേ അഭ്യാത്ഥ മാധവ ॥ 3॥

സഃ ഇദാനീം സുമഹതാ കാലേന അമിത്രകര്ശന ।
ന പ്രായഃ ഭവിതാ മര്ത്യലോകേ പ്രാക് അനുശാസിതഃ ॥ 4॥

വക്താ കര്താ അവിതാ ന അന്യഃ ധര്മസ്യ അച്യുത തേ ഭുവി ।
സഭായാം അപി വൈരിംച്യാം യത്ര മൂര്തിധരാഃ കലാഃ ॥ 5॥

കര്ത്രാ അവിത്രാ പ്രവക്ത്രാ ച ഭവതാ മധുസൂദന ।
ത്യക്തേ മഹീതലേ ദേവ വിനഷ്ടം കഃ പ്രവക്ഷ്യതി ॥ 6॥

തത്ത്വം നഃ സര്വധര്മജ്ഞ ധര്മഃ ത്വത് ഭക്തിലക്ഷണഃ ।
യഥാ യസ്യ വിധീയേത തഥാ വര്ണയ മേ പ്രഭോ ॥ 7॥

ശ്രീശുകഃ ഉവാച ।
ഇത്ഥം സ്വഭൃത്യമുഖ്യേന പൃഷ്ടഃ സഃ ഭഗവാന് ഹരിഃ ।
പ്രീതഃ ക്ഷേമായ മര്ത്യാനാം ധര്മാന് ആഹ സനാതനാന് ॥ 8॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
ധര്മ്യഃ ഏഷ തവ പ്രശ്നഃ നൈഃശ്രേയസകരഃ നൃണാമ് ।
വര്ണാശ്രമ ആചാരവതാം തം ഉദ്ധവ നിബോധ മേ ॥ 9॥

ആദൌ കൃതയുഗേ വര്ണഃ നൃണാം ഹംസഃ ഇതി സ്മൃതഃ ।
കൃതകൃത്യാഃ പ്രജാഃ ജാത്യാഃ തസ്മാത് കൃതയുഗം വിദുഃ ॥ 10॥

വേദഃ പ്രണവഃ ഏവ അഗ്രേ ധര്മഃ അഹം വൃഷരൂപധൃക് ।
ഉപാസതേ തപോനിഷ്ഠാം ഹംസം മാം മുക്തകില്ബിഷാഃ ॥ 11॥

ത്രേതാമുഖേ മഹാഭാഗ പ്രാണാത് മേ ഹൃദയാത് ത്രയീ ।
വിദ്യാ പ്രാദുഃ അഭൂത് തസ്യാഃ അഹം ആസം ത്രിവൃന്മഖഃ ॥ 12॥

വിപ്ര ക്ഷത്രിയ വിട് ശൂദ്രാഃ മുഖ ബാഹു ഉരു പാദജാഃ ।
വൈരാജാത് പുരുഷാത് ജാതാഃ യഃ ആത്മാചാരലക്ഷണാഃ ॥ 13॥

ഗൃഹാശ്രമഃ ജഘനതഃ ബ്രഹ്മചര്യം ഹൃദഃ മമ ।
വക്ഷഃസ്ഥാനാത് വനേ വാസഃ ന്യാസഃ ശീര്ഷണി സംസ്ഥിതഃ ॥ 14॥

വര്ണാനാം ആശ്രമാണാം ച ജന്മഭൂമി അനുസാരിണീഃ ।
ആസന് പ്രകൃതയഃ നൄണാം നീചൈഃ നീച ഉത്തമ ഉത്തമാഃ ॥ 15॥

ശമഃ ദമഃ തപഃ ശൌചം സംതോഷഃ ക്ഷാംതിഃ ആര്ജവമ് ।
മദ്ഭക്തിഃ ച ദയാ സത്യം ബ്രഹ്മപ്രകൃതയഃ തു ഇമാഃ ॥ 16॥

തേജഃ ബലം ധൃതിഃ ശൌര്യം തിതിക്ഷാ ഔദാര്യം ഉദ്യമഃ ।
സ്ഥൈര്യം ബ്രഹ്മണി അത ഐശ്വര്യം ക്ഷത്രപ്രകൃതയഃ തു ഇമാഃ ॥

17॥

ആസ്തിക്യം ദാനനിഷ്ഠാ ച അദംഭഃ ബ്രഹ്മസേവനമ് ।
അതുഷ്ടിഃ അര്ഥ ഉപചയൈഃ വൈശ്യപ്രകൃതയഃ തു ഇമാഃ ॥ 18॥

ശുശ്രൂഷണം ദ്വിജഗവാം ദേവാനാം ച അപി അമായയാ ।
തത്ര ലബ്ധേന സംതോഷഃ ശൂദ്രപ്രകൃതയഃ തു ഇമാഃ ॥ 19॥

അശൌചം അനൃതം സ്തേയം നാസ്തിക്യം ശുഷ്കവിഗ്രഹഃ ।
കാമഃ ക്രോധഃ ച തര്ഷഃ ച സ്വഭാവഃ അംതേവസായിനാമ് ॥ 20॥

അഹിംസാ സത്യം അസ്തേയം അകാമക്രോധലോഭതാ ।
ഭൂതപ്രിയഹിതേഹാ ച ധര്മഃ അയം സാര്വവര്ണികഃ ॥ 21॥

ദ്വിതീയം പ്രാപ്യ അനുപൂര്വ്യാത് ജന്മ ഉപനയനം ദ്വിജഃ ।
വസന് ഗുരുകുലേ ദാംതഃ ബ്രഹ്മ അധീയീത ച ആഹുതഃ ॥ 22॥

മേഖലാ അജിന ദംഡ അക്ഷ ബ്രഹ്മസൂത്ര കമംഡലൂന് ।
ജടിലഃ അധൌതദദ്വാസഃ അരക്തപീഠഃ കുശാന് ദധത് ॥ 23॥

സ്നാന ഭോജന ഹോമേഷു ജപ ഉച്ചാരേ ച വാഗ്യതഃ ।
ന ച്ഛിംദ്യാത് നഖ രോമാണി കക്ഷ ഉപസ്ഥഗതാനി അപി ॥ 24॥

രേതഃ ന അവരികേത് ജാതു ബ്രഹ്മവ്രതധരഃ സ്വയമ് ।
അവകീര്ണേ അവഗാഹ്യ അപ്സു യതാസുഃ ത്രിപദീം ജപേത് ॥ 25॥

അഗ്നി അര്ക ആചാര്യ ഗോ വിപ്ര ഗുരു വൃദ്ധ സുരാന് ശുചിഃ ।
സമാഹിതഃ ഉപാസീത സംധ്യേ ച യതവാക് ജപന് ॥ 26॥

ആചാര്യം മാം വിജാനീയാത് ന അവമന്യേത കര്ഹിചിത് ।
ന മര്ത്യബുദ്ധി ആസൂയേത സര്വദേവമയഃ ഗുരുഃ ॥ 27॥

സായം പ്രാതഃ ഉപാനീയ ഭൈക്ഷ്യം തസ്മൈ നിവേദയേത് ।
യത് ച അന്യത് അപി അനുജ്ഞാതം ഉപയുംജീത സംയതഃ ॥ 28॥

ശുശ്രൂഷമാണഃ ആചാര്യം സദാ ഉപാസീത നീചവത് ।
യാന ശയ്യാ ആസന സ്ഥാനൈഃ ന അതിദൂരേ കൃതാംജലിഃ ॥ 29॥

ഏവംവൃത്തഃ ഗുരുകുലേ വസേത് ഭോഗവിവര്ജിതഃ ।
വിദ്യാ സമാപ്യതേ യാവത് ബിഭ്രത് വ്രതം അഖംഡിതമ് ॥ 30॥

യദി അസൌ ഛംദസാം ലോകം ആരോക്ഷ്യന് ബ്രഹ്മവിഷ്ടപമ് ।
ഗുരവേ വിന്യസേത് ദേഹം സ്വാധ്യായാര്ഥം വൃഹത് വ്രതഃ ॥ 31॥

അഗ്നൌ ഗുരൌ ആത്മനി ച സര്വഭൂതേഷു മാം പരമ് ।
അപൃഥക് ധീഃ ഉപാസീത ബ്രഹ്മവര്ചസ്വീ അകല്മഷഃ ॥ 32॥

സ്ത്രീണാം നിരീക്ഷണ സ്പര്ശ സംലാപ ക്ഷ്വേലന ആദികമ് ।
പ്രാണിനഃ മിഥുനീഭൂതാന് അഗൃഹസ്ഥഃ അഗ്രതഃ ത്യജേത് ॥ 33॥

ശൌചം ആചമനം സ്നാനം സംധ്യാ ഉപാസനം ആര്ജവമ് ।
തീര്ഥസേവാ ജപഃ അസ്പൃശ്യ അഭക്ഷ്യ അസംഭാഷ്യ വര്ജനമ് ॥

34॥

സര്വ ആശ്രമ പ്രയുക്തഃ അയം നിയമഃ കുലനംദന।
മദ്ഭാവഃ സര്ബഭൂതേഷു മനോവാക്കായ സംയമഃ ॥ 35॥

ഏവം ബൃഹത് വ്രതധരഃ ബ്രാഹ്മണഃ അഗ്നിഃ ഇവ ജ്വലന് ।
മദ്ഭക്തഃ തീവ്രതപസാ ദഗ്ധകര്മ ആശയഃ അമലഃ ॥ 36॥

അഥ അനംതരം ആവേക്ഷ്യന് യഥാ ജിജ്ഞാസിത ആഗമഃ ।
ഗുരവേ ദക്ഷിണാം ദത്ത്വാ സ്നായത് ഗുരു അനുമോദിതഃ ॥ 37॥

ഗൃഹം വനം വാ ഉപവിശേത് പ്രവ്രജേത് വാ ദ്വിജ ഉത്തമഃ ।
ആശ്രമാത് ആശ്രമം ഗച്ഛേത് ന അന്യഥാ മത്പരഃ ചരേത് ॥ 38॥

ഗൃഹാര്ഥീ സദൃശീം ഭാര്യാം ഉദ്വഹേത് അജുഗുപ്സിതാമ് ।
യവീയസീം തു വയസാ യാം സവര്ണാം അനുക്രമാത് ॥ 39॥

ഇജ്യ അധ്യയന ദാനാനി സര്വേഷാം ച ദ്വിജന്മനാമ് ।
പ്രതിഗ്രഹഃ അധ്യാപനം ച ബ്രാഹ്മണസ്യ ഏവ യാജനമ് ॥ 40॥

പ്രതിഗ്രഹം മന്യമാനഃ തപഃ തേജോയശോനുദമ് ।
അന്യാഭ്യാം ഏവ ജീവേത ശിലൈഃ വാ ദോഷദൃക് തയോഃ ॥ 41॥

ബ്രാഹ്മണസ്യ ഹി ദേഹഃ അയം ക്ഷുദ്രകാമായ ന ഇഷ്യതേ ।
കൃച്ഛ്രായ തപസേ ച ഇഹ പ്രേത്യ അനംതസുഖായ ച ॥ 42॥

ശിലോംഛവൃത്ത്യാ പരിതുഷ്ടചിത്തഃ
ധര്മം മഹാംതം വിരജം ജുഷാണഃ ।
മയി അര്പിതാത്മാ ഗൃഹഃ ഏവ തിഷ്ഠന്
ന അതിപ്രസക്തഃ സമുപൈതി ശാംതിമ് ॥ 43॥

സമുദ്ധരംതി യേ വിപ്രം സീദംതം മത്പരായണമ് ।
താന് ഉദ്ധരിഷ്യേ ന ചിരാത് ആപദ്ഭ്യഃ നൌഃ ഇവ അര്ണവാത് ॥ 44॥

സര്വാഃ സമുദ്ധരേത് രാജാ പിതാ ഇവ വ്യസനാത് പ്രജാഃ ।
ആത്മാനം ആത്മനാ ധീരഃ യഥാ ഗജപതിഃ ഗജാന് ॥ 45॥

ഏവംവിധഃ നരപതിഃ വിമാനേന അര്കവചസാ ।
വിധൂയ ഇഹ അശുഭം കൃത്സ്നം ഇംദ്രേണ സഹ മോദതേ ॥ 46॥

സീദന് വിപ്രഃ വണിക് വൃത്ത്യാ പണ്യൈഃ ഏവ ആപദം തരേത് ।
ഖഡ്ഗേന വാ ആപദാക്രാംതഃ ന ശ്വവൃത്ത്യാ കഥംചന ॥ 47॥

വൈശ്യവൃത്ത്യാ തു രാജന് യഃ ജീവേത് മൃഗയയാ ആപദി ।
ചരേത് വാ വിപ്രരൂപേണ ന ശ്വവൃത്ത്യാ കഥംചന ॥ 48॥

ശൂദ്രവൃത്തിം ഭജേത് വൈശ്യഃ ശൂദ്രഃ കാരുകടപ്രിയാമ് ।
കൃച്ഛ്രാത് മുക്തഃ ന ഗര്ഹ്യേണ വൃത്തിം ലിപ്സേത കര്മണാ ॥ 49॥

വേദ അധ്യായ സ്വധാ സ്വാഹാ ബലി അന്ന ആദ്യൈഃ യഥാ ഉദയമ് ।
ദേവര്ഷി പിതൃഭൂതാനി മദ്രൂപാണി അന്വഹം യജേത് ॥ 50॥

യദൃച്ഛയാ ഉപപന്നേന ശുക്ലേന ഉപാര്ജിതേന വാ ।
ധനേന അപീഡയന് ഭൃത്യാന് ന്യായേന ഏവ ആഹരേത് ക്രതൂന് ॥ 51॥

കുടുംബേഷു ന സജ്ജേത ന പ്രമാദ്യേത് കുടുംബി അപി ।
വിപശ്ചിത് നശ്വരം പശ്യേത് അദൃഷ്ടം അപി ദൃഷ്ടവത് ॥ 52॥

പുത്ര ദാരാ ആപ്ത ബംധൂനാം സംഗമഃ പാംഥസംഗമഃ ।
അനുദേഹം വിയംതി ഏതേ സ്വപ്നഃ നിദ്രാനുഗഃ യഥാ ॥ 53॥

ഇത്ഥം പരിമൃശന് മുക്തഃ ഗൃഹേഷു അതിഥിവത് വസന് ।
ന ഗൃഹൈഃ അനുബധ്യേത നിര്മമഃ നിരഹംകൃതഃ ॥ 54॥

കര്മഭിഃ ഗൃഹം ഏധീയൈഃ ഇഷ്ട്വാ മാം ഏവ ഭക്തിമാന് ।
തിഷ്ഠേത് വനം വാ ഉപവിശേത് പ്രജാവാന് വാ പരിവ്രജേത് ॥ 55॥

യഃ തു ആസക്തം അതിഃ ഗേഹേ പുത്ര വിത്തൈഷണ ആതുരഃ ।
സ്ത്രൈണഃ കൃപണധീഃ മൂഢഃ മമ അഹം ഇതി ബധ്യതേ ॥ 56॥

അഹോ മേ പിതരൌ വൃദ്ധൌ ഭാര്യാ ബാലാത്മജാ ആത്മജാഃ ।
അനാഥാഃ മാം ഋതേ ദീനാഃ കഥം ജീവംതി ദുഃഖിതാഃ ॥ 57॥

ഏവം ഗൃഹ ആശയ ആക്ഷിപ്ത ഹൃദയഃ മൂഢധീഃ അയമ് ।
അതൃപ്തഃ താന് അനുധ്യായന് മൃതഃ അംധം വിശതേ തമഃ ॥ 58॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
ബ്രഹ്മചര്യഗൃഹസ്ഥകര്മധര്മനിരൂപണേ സപ്തദശോഽധ്യായഃ ॥

17॥

അഥ അഷ്ടാദശോഽധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
വനം വിവിക്ഷുഃ പുത്രേഷു ഭാര്യാം ന്യസ്യ സഹ ഏവ വാ ।
വനഃ ഏവ വസേത് ശാംതഃ തൃതീയം ഭാഗം ആയുഷഃ ॥ 1॥

കംദമൂലഫലൈഃ വന്യൈഃ മേധ്യൈഃ വൃത്തിം പ്രകല്പയേത് ।
വസീത വല്കലം വാസഃ തൃണപര്ണ അജിനാനി ച ॥ 2॥

കേശരോമനഖശ്മശ്രുമലാനി ബിഭൃയാത് അതഃ ।
ന ധാവേത് അപ്സു മജ്ജേത ത്രികാലം സ്ഥംഡിലേശയഃ ॥ 3॥

ഗ്രീഷ്മേ തപ്യേത പംചാഗ്നീന് വര്ഷാസ്വാസാരഷാഡ് ജലേ ।
ആകംഠമഗ്നഃ ശിശിരഃ ഏവംവൃത്തഃ തപശ്ചരേത് ॥ 4॥

അഗ്നിപക്വം സമശ്നീയാത് കാലപക്വം അഥ അപി വാ ।
ഉലൂഖല അശ്മകുട്ടഃ വാ ദംത ഉലൂഖലഃ ഏവ വാ ॥ 5॥

സ്വയം സംചിനുയാത് സര്വം ആത്മനഃ വൃത്തികാരണമ് ।
ദേശകാലബല അഭിജ്ഞഃ ന ആദദീത അന്യദാ ആഹൃതമ് ॥ 6॥

വന്യൈഃ ചരുപുരോഡാശൈഃ നിര്വപേത് കാലചോദിതാന് ।
ന തു ശ്രൌതേന പശുനാ മാം യജേത വനാശ്രമീ ॥ 7॥

അഗ്നിഹോത്രം ച ദര്ശഃ ച പൂര്ണമാസഃ ച പൂര്വവത് ।
ചാതുര്മാസ്യാനി ച മുനേഃ ആമ്നാതാനി ച നൈഗമൈഃ ॥ 8॥

ഏവം ചീര്ണേന തപസാ മുനിഃ ധമനിസംതതഃ ।
മാം തപോമയം ആരാധ്യ ഋഷിലോകാത് ഉപൈതി മാമ് ॥ 9॥

യഃ തു ഏതത് കൃച്ഛ്രതഃ ചീര്ണം തപഃ നിഃശ്രേയസം മഹത് ।
കാമായ അല്പീയസേ യുംജ്യാത് വാലിശഃ കഃ അപരഃ തതഃ ॥ 10॥

യദാ അസൌ നിയമേ അകല്പഃ ജരയാ ജാതവേപഥുഃ ।
ആത്മനി അഗ്നീന് സമാരോപ്യ മച്ചിത്തഃ അഗ്നിം സമാവിശേത് ॥ 11॥

യദാ കര്മവിപാകേഷു ലോകേഷു നിരയ ആത്മസു ।
വിരാഗഃ ജായതേ സമ്യക് ന്യസ്ത അഗ്നിഃ പ്രവ്രജേത് തതഃ ॥ 12॥

ഇഷ്ട്വാ യഥാ ഉപദേശം മാം ദത്ത്വാ സര്വസ്വം ഋത്വിജേ ।
അഗ്നീന് സ്വപ്രാണഃ ആവേശ്യ നിരപേക്ഷഃ പരിവ്രജേത് ॥ 13॥

വിപ്രസ്യ വൈ സംന്യസതഃ ദേവാഃ ദാരാദിരൂപിണഃ ।
വിഘ്നാന് കുര്വംതി അയം ഹി അസ്മാന് ആക്രമ്യ സമിയാത് പരമ് ॥ 14॥

ബിഭൃയാത് ചേത് മുനിഃ വാസഃ കൌപീന ആച്ഛാദനം പരമ് ।
ത്യക്തം ന ദംഡപാത്രാഭ്യാം അന്യത് കിംചിത് അനാപദി ॥ 15॥

ദൃഷ്ടിപൂതം ന്യസേത് പാദം വസ്ത്രപൂതം പിബേത് ജലമ് ।
സത്യപൂതാം വദേത് വാചം മനഃപൂതം സമാചരേത് ॥ 16॥

മൌന അനീഹാ അനില ആയാമാഃ ദംഡാഃ വാക് ദേഹ ചേതസാമ് ।
നഹി ഏതേ യസ്യ സംതി അംഗഃ വേണുഭിഃ ന ഭവേത് യതിഃ ॥ 17॥

ഭിക്ഷാം ചതുഷു വര്ണേഷു വിഗര്ഹ്യാന് വര്ജയന് ചരേത് ।
സപ്താഗാരാന് അസംക്ലൃപ്താന് തുഷ്യേത് ലബ്ധേന താവതാ ॥ 18॥

ബഹിഃ ജലാശയം ഗത്വാ തത്ര ഉപസ്പൃശ്യ വാഗ്യതഃ ।
വിഭജ്യ പാവിതം ശേഷം ഭുംജീത അശേഷം ആഹൃതമ് ॥ 19॥

ഏകഃ ചരേത് മഹീം ഏതാം നിഃസംഗഃ സംയതേംദ്രിയഃ ।
ആത്മക്രീഡഃ ആത്മരതഃ ആത്മവാന് സമദര്ശനഃ ॥ 20॥

വിവിക്തക്ഷേമശരണഃ മദ്ഭാവവിമലാശയഃ ।
ആത്മാനം ചിംതയേത് ഏകം അഭേദേന മയാ മുനിഃ ॥ 21॥

അന്വീക്ഷേത ആത്മനഃ ബംധം മോക്ഷം ച ജ്ഞാനനിഷ്ഠയാ ।
ബംധഃ ഇംദ്രിയവിക്ഷേപഃ മോക്ഷഃ ഏഷാം ച സംയമഃ ॥ 22॥

തസ്മാത് നിയമ്യ ഷഡ്വര്ഗം മദ്ഭാവേന ചരേത് മുനിഃ ।
വിരക്തഃ ക്ഷുല്ലകാമേഭ്യഃ ലബ്ധ്വാ ആത്മനി സുഖം മഹത് ॥ 23॥

പുരഗ്രാമവ്രജാന് സാര്ഥാന് ഭിക്ഷാര്ഥം പ്രവിശന് ചരേത് ।
പുണ്യദേശസരിത് ശൈലവന ആശ്രമവതീം മഹീമ് ॥ 24॥

വാനപ്രസ്ഥ ആശ്രമ പദേഷു അഭീക്ഷ്ണം ഭൈക്ഷ്യം ആചരേത് ।
സംസിധ്യത്യാശ്വസംമോഹഃ ശുദ്ധസത്ത്വഃ ശിലാംധസാ ॥ 25॥

ന ഏതത് വസ്തുതയാ പശ്യേത് ദൃശ്യമാനം വിനശ്യതി ।
അസക്തചിത്തഃ വിരമേത് ഇഹ അമുത്ര ചികീര്ഷിതാത് ॥ 26॥

യത് ഏതത് ആത്മനി ജഗത് മനോവാക്പ്രാണസംഹതമ് ।
സര്വം മായാ ഇതി തര്കേണ സ്വസ്ഥഃ ത്യക്ത്വാ ന തത് സ്മരേത് ॥ 27॥

ജ്ഞാനനിഷ്ഠഃ വിരക്തഃ വാ മദ്ഭക്തഃ വാ അനപേക്ഷകഃ ।
സലിംഗാന് ആശ്രമാം ത്യക്ത്വാ ചരേത് അവിധിഗോചരഃ ॥ 28॥

ബുധഃ ബാലകവത് ക്രീഡേത് കുശലഃ ജഡവത് ചരേത് ।
വദേത് ഉന്മത്തവത് വിദ്വാന് ഗോചര്യാം നൈഗമഃ ചരേത് ॥ 29॥

വേദവാദരതഃ ന സ്യാത് ന പാഖംഡീ ന ഹൈതുകഃ ।
ശുഷ്കവാദവിവാദേ ന കംചിത് പക്ഷം സമാശ്രയേത് ॥ 30॥

ന ഉദ്വിജേത ജനാത് ധീരഃ ജനം ച ഉദ്വേജയേത് ന തു ।
അതിവാദാന് തിതിക്ഷേത ന അവമന്യേത കംചന ।
ദേഹം ഉദ്ദിശ്യ പശുവത് വൈരം കുര്യാത് ന കേനചിത് ॥ 31॥

ഏകഃ ഏവ പരഃ ഹി ആത്മാ ഭൂതേഷു ആത്മനി അവസ്ഥിതഃ ।
യഥാ ഇംദുഃ ഉദപാത്രേഷു ഭൂതാനി ഏകാത്മകാനി ച ॥ 32॥

അലബ്ധ്വാ ന വിഷീദേത കാലേ കാലേ അശനം ക്വചിത് ।
ലബ്ധ്വാ ന ഹൃഷ്യേത് ധൃതിം ആനുഭയം ദൈവതംത്രിതമ് ॥ 33॥

ആഹാരാര്ഥം സമീഹേത യുക്തം തത് പ്രാണധാരണമ് ।
തത്ത്വം വിമൃശ്യതേ തേന തത് വിജ്ഞായ വിമുച്യതേ ॥ 34॥

യത് ഋച്ഛയാ ഉപപന്നാത് അന്നം അദ്യാത് ശ്രേഷ്ഠം ഉത അപരമ് ।
തഥാ വാസഃ തഥാ ശയ്യാം പ്രാപ്തം പ്രാപ്തം ഭജേത് മുനിഃ ॥ 35॥

ശൌചം ആചമനം സ്നാനം ന തു ചോദനയാ ചരേത് ।
അന്യാന് ച നിയമാന് ജ്ഞാനീ യഥാ അഹം ലീലയാ ഈശ്വരഃ ॥ 36॥

നഹി തസ്യ വികല്പാഖ്യാ യാ ച മദ്വീക്ഷയാ ഹതാ ।
ആദേഹാംതാത് ക്വചിത് ഖ്യാതിഃ തതഃ സംപദ്യതേ മയാ ॥ 37॥

ദുഃഖ ഉദര്കേഷു കാമേഷു ജാതനിര്വേദഃ ആത്മവാന് ।
അജിജ്ഞാസിത മദ്ധര്മഃ ഗുരും മുനിം ഉപാവ്രജേത് ॥ 38॥

താവത് പരിചരേത് ഭക്തഃ ശ്രദ്ധാവാന് അനസൂയകഃ ।
യാവത് ബ്രഹ്മ വിജാനീയാത് മാം ഏവ ഗുരും ആദൃതഃ ॥ 39॥

യഃ തു അസംയത ഷഡ്വര്ഗഃ പ്രചംഡ ഇംദ്രിയ സാരഥിഃ ।
ജ്ഞാന വൈരാഗ്യ രഹിതഃ ത്രിദംഡം ഉപജീവതി ॥ 40॥

സുരാന് ആത്മാനം ആത്മസ്ഥം നിഹ്നുതേ മാം ച ധര്മഹാ ।
അവിപക്വ കഷായഃ അസ്മാത് ഉഷ്മാത് ച വിഹീയതേ ॥ 41॥

ഭിക്ഷോഃ ധര്മഃ ശമഃ അഹിംസാ തപഃ ഈക്ഷാ വനൌകസഃ ।
ഗൃഹിണഃ ഭൂതരക്ഷ ഇജ്യാഃ ദ്വിജസ്യ ആചാര്യസേവനമ് ॥ 42॥

ബ്രഹ്മചര്യം തപഃ ശൌചം സംതോഷഃ ഭൂതസൌഹൃദമ് ।
ഗൃഹസ്ഥസ്യ അപി ഋതൌ ഗംതുഃ സര്വേഷാം മദുപാസനമ് ॥ 43॥

ഇതി മാം യഃ സ്വധര്മേണ ഭജന് നിത്യം അനന്യഭാക് ।
സര്വഭൂതേഷു മദ്ഭാവഃ മദ്ഭക്തിം വിംദതേ അചിരാത് ॥ 44॥

ഭക്ത്യാ ഉദ്ധവ അനപായിന്യാ സര്വലോകമഹേശ്വരമ് ।
സര്വ ഉത്പത്തി അപി അയം ബ്രഹ്മ കാരണം മാ ഉപയാതി സഃ ॥ 45॥

ഇതി സ്വധര്മ നിര്ണിക്ത സത്ത്വഃ നിര്ജ്ഞാത് മദ്ഗതിഃ ।
ജ്ഞാന വിജ്ഞാന സംപന്നഃ ന ചിരാത് സമുപൈതി മാമ് ॥ 46॥

വര്ണാശ്രമവതാം ധര്മഃ ഏഷഃ ആചാരലക്ഷണഃ ।
സഃ ഏവ മദ്ഭക്തിയുതഃ നിഃശ്രേയസകരഃ പരഃ ॥ 47॥

ഏതത് തേ അഭിഹിതം സാധോ ഭവാന് പൃച്ഛതി യത് ച മാമ് ।
യഥാ സ്വധര്മസംയുക്തഃ ഭക്തഃ മാം സമിയാത് പരമ് ॥ 48॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
വാനപ്രസ്ഥസംന്യാസധര്മനിരൂപണം നാമാഷ്ടാദശോഽധ്യായഃ ॥ 18॥

അഥ ഏകോനവിംശഃ അധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
യഃ വിദ്യാശ്രുതസംപന്നഃ ആത്മവാന് ന അനുമാനികഃ ।
മായാമാത്രം ഇദം ജ്ഞാത്വാ ജ്ഞാനം ച മയി സംന്യസേത് ॥ 1॥

ജ്ഞാനിനഃ തു അഹം ഏവ ഇഷ്ടഃ സ്വാര്ഥഃ ഹേതുഃ ച സംമതഃ ।
സ്വര്ഗഃ ച ഏവ അപവര്ഗഃ ച ന അന്യഃ അര്ഥഃ മദൃതേ പ്രിയഃ ॥ 2॥

ജ്ഞാനവിജ്ഞാനസംസിദ്ധാഃ പദം ശ്രേഷ്ഠം വിദുഃ മമ ।
ജ്ഞാനീ പ്രിയതമഃ അതഃ മേ ജ്ഞാനേന അസൌ ബിഭര്തി മാമ് ॥ 3॥

തപഃ തീര്ഥം ജപഃ ദാനം പവിത്രാണി ഇതരാണി ച ।
ന അലം കുര്വംതി താം സിദ്ധിം യാ ജ്ഞാനകലയാ കൃതാ ॥ 4॥

തസ്മാത് ജ്ഞാനേന സഹിതം ജ്ഞാത്വാ സ്വാത്മാനം ഉദ്ധവ ।
ജ്ഞാനവിജ്ഞാനസംപന്നഃ ഭജ മാം ഭക്തിഭാവതഃ ॥ 5॥

ജ്ഞാനവിജ്ഞാനയജ്ഞേന മാം ഇഷ്ട്വാ ആത്മാനം ആത്മനി ।
സര്വയജ്ഞപതിം മാം വൈ സംസിദ്ധിം മുനയഃ അഗമന്॥ 6॥

ത്വയി ഉദ്ധവ ആശ്രയതി യഃ ത്രിവിധഃ വികാരഃ
മായാംതരാ ആപതതി ന ആദി അപവര്ഗയോഃ യത് ।
ജന്മാദയഃ അസ്യ യത് അമീ തവ തസ്യ കിം സ്യുഃ
ആദി അംതയോഃ യത് അസതഃ അസ്തി തത് ഏവ മധ്യേ ॥ 7॥

ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
ജ്ഞാനം വിശുദ്ധം വിപുലം യഥാ ഏതത്
വൈരാഗ്യവിജ്ഞാനയുതം പുരാണമ് ।
ആഖ്യാഹി വിശ്വേശ്വര വിശ്വമൂര്തേ
ത്വത് ഭക്തിയോഗം ച മഹത് വിമൃഗ്യമ് ॥ 8॥

താപത്രയേണ അഭിഹതസ്യ ഘോരേ
സംതപ്യമാനസ്യ ഭവാധ്വനീശ ।
പശ്യാമി ന അന്യത് ശരണം തവാംഘ്രി
ദ്വംദ്വ ആതപത്രാത് അമൃത അഭിവര്ഷാത് ॥ 9॥

ദഷ്ടം ജനം സംപതിതം ബിലേ അസ്മിന്
കാലാഹിനാ ക്ഷുദ്രസുഖോഃ ഉതര്ഷമ് ।
സമുദ്ധര ഏനം കൃപയാ അപവര്ഗ്യൈഃ
വചോഭിഃ ആസിംച മഹാനുഭാവ ॥ 10॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
ഇത്ഥം ഏതത് പുരാ രാജാ ഭീഷ്മം ധര്മഭൃതാം വരമ് ।
അജാതശത്രുഃ പപ്രച്ഛ സര്വേഷാം നഃ അനുശ്രുണ്വതാമ് ॥ 11॥

നിവൃത്തേ ഭാരതേ യുദ്ധേ സുഹൃത് നിധനവിഹ്വലഃ ।
ശ്രുത്വാ ധര്മാന് ബഹൂന് പശ്ചാത് മോക്ഷധര്മാന് അപൃച്ഛത ॥

12॥

താന് അഹം തേ അഭിധാസ്യാമി ദേവവ്രതമുഖാത് ശ്രുതാന് ।
ജ്ഞാനവൈരാഗ്യവിജ്ഞാനശ്രദ്ധാഭക്തി ഉപബൃംഹിതാന് ॥ 13॥

നവ ഏകാദശ പംച ത്രീന് ഭാവാന് ഭൂതേഷു യേന വൈ ।
ഈക്ഷേത അഥ ഏകം അപി ഏഷു തത് ജ്ഞാനം മമ നിശ്ചിതമ് ॥ 14॥

ഏതത് ഏവ ഹി വിജ്ഞാനം ന തഥാ ഏകേന യേന യത് ।
സ്ഥിതി ഉത്പത്തി അപി അയാന് പശ്യേത് ഭാവാനാം ത്രിഗുണ ആത്മനാമ് ॥

15॥

ആദൌ അംതേ ച മധ്യേ ച സൃജ്യാത് സൃജ്യം യത് അന്വിയാത് ।
പുനഃ തത് പ്രതിസംക്രാമേ യത് ശിഷ്യേത തത് ഏവ സത് ॥ 16॥

ശ്രുതിഃ പ്രത്യക്ഷം ഐതിഹ്യം അനുമാനം ചതുഷ്ടയമ് ।
പ്രമാണേഷു അനവസ്ഥാനാത് വികല്പാത് സഃ വിരജ്യതേ ॥ 17॥

കര്മണാം പരിണാമിത്വാത് ആവിരിംചാത് അമംഗലമ് ।
വിപശ്ചിത് നശ്വരം പശ്യേത് അദൃഷ്ടം അപി ദൃഷ്ടവത് ॥ 18॥

ഭക്തിയോഗഃ പുരാ ഏവ ഉക്തഃ പ്രീയമാണായ തേ അനഘ ।
പുനഃ ച കഥയിഷ്യാമി മദ്ഭക്തേഃ കാരണം പരമ് ॥ 19॥

ശ്രദ്ധാ അമൃതകഥായാം മേ ശശ്വത് മത് അനുകീര്തനമ് ।
പരിനിഷ്ഠാ ച പൂജായാം സ്തുതിഭിഃ സ്തവനം മമ ॥ 20॥

ആദരഃ പരിചര്യായാം സര്വാംഗൈഃ അഭിവംദനമ് ।
മദ്ഭക്തപൂജാഭ്യധികാ സര്വഭൂതേഷു മന്മതിഃ ॥ 21॥

മദര്ഥേഷു അംഗചേഷ്ടാ ച വചസാ മദ്ഗുണേരണമ് ।
മയ്യര്പണം ച മനസഃ സര്വകാമവിവര്ജനമ് ॥ 22॥

മദര്ഥേ അര്ഥ പരിത്യാഗഃ ഭോഗസ്യ ച സുഖസ്യ ച ।
ഇഷ്ടം ദത്തം ഹുതം ജപ്തം മദര്ഥം യത് വ്രതം തപഃ ॥ 23॥

ഏവം ധര്മൈഃ മനുഷ്യാണാം ഉദ്ധവ ആത്മനിവേദിനാമ് ।
മയി സംജായതേ ഭക്തിഃ കഃ അന്യഃ അര്ഥഃ അസ്യ അവശിഷ്യതേ ॥ 24॥

യദാ ആത്മനി അര്പിതം ചിത്തം ശാംതം സത്ത്വ ഉപബൃംഹിതമ് ।
ധര്മം ജ്ഞാനം സവൈരാഗ്യം ഐശ്വര്യം ച അഭിപദ്യതേ ॥ 25॥

യത് അര്പിതം തത് വികല്പേ ഇംദ്രിയൈഃ പരിധാവതി ।
രജസ്വലം ച ആസന് നിഷ്ഠം ചിത്തം വിദ്ധി വിപര്യയമ് ॥ 26॥

ധര്മഃ മദ്ഭക്തികൃത് പ്രോക്തഃ ജ്ഞാനം ച ഏകാത്മ്യദര്ശനമ് ।
ഗുണേഷു അസംഗഃ വൈരാഗ്യം ഐശ്വര്യം ച അണിം ആദയഃ ॥ 27॥

ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
യമഃ കതിവിധഃ പ്രോക്തഃ നിയമഃ വാ അരികര്ശന ।
കഃ ശമഃ കഃ ദമഃ കൃഷ്ണ കാ തിതിക്ഷാ ധൃതിഃ പ്രഭോ ॥ 28॥

കിം ദാനം കിം തപഃ ശൌര്യം കിം സത്യം ഋതം ഉച്യതേ ।
കഃ ത്യാഗഃ കിം ധനം ചേഷ്ടം കഃ യജ്ഞഃ കാ ച ദക്ഷിണാ ॥

29॥

പുംസഃ കിംസ്വിത് ബലം ശ്രീമന് ഭഗഃ ലാഭഃ ച കേശവ ।
കാ വിദ്യാ ഹ്രീഃ പരാ കാ ശ്രീഃ കിം സുഖം ദുഃഖം ഏവ ച ॥

30॥

കഃ പംഡിതഃ കഃ ച മൂര്ഖഃ കഃ പംഥാഃ ഉത്പഥഃ ച കഃ ।
കഃ സ്വര്ഗഃ നരകഃ കഃ സ്വിത് കഃ ബംധുഃ ഉത കിം ഗൃഹമ് ॥ 31॥

കഃ ആഢ്യഃ കഃ ദരിദ്രഃ വാ കൃപണഃ കഃ ഈശ്വരഃ ।
ഏതാന് പ്രശ്നാന് മമ ബ്രൂഹി വിപരീതാന് ച സത്പതേ ॥ 32॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
അഹിംസാ സത്യം അസ്തേയം അസംഗഃ ഹ്രീഃ അസംചയഃ ।
ആസ്തിക്യം ബ്രഹ്മചര്യം ച മൌനം സ്ഥൈര്യം ക്ഷമാ അഭയമ് ॥

33।
ശൌചം ജപഃ തപഃ ഹോമഃ ശ്രദ്ധാ ആതിഥ്യം മത് അര്ചനമ് ।
തീര്ഥാടനം പരാര്ഥേഹാ തുഷ്ടിഃ ആചാര്യസേവനമ് ॥ 34॥

ഏതേ യമാഃ സനിയമാഃ ഉഭയോഃ ദ്വാദശ സ്മൃതാഃ ।
പുംസാം ഉപാസിതാഃ താത യഥാകാമം ദുഹംതി ഹി ॥ 35॥

ശമഃ മത് നിഷ്ഠതാ ബുദ്ധേഃ ദമഃ ഇംദ്രിയസംയമഃ ।
തിതിക്ഷാ ദുഃഖസംമര്ഷഃ ജിഹ്വാ ഉപസ്ഥജയഃ ധൃതിഃ ॥ 36॥

ദംഡന്യാസഃ പരം ദാനം കാമത്യാഗഃ തപഃ സ്മൃതമ് ।
സ്വഭാവവിജയഃ ശൌര്യം സത്യം ച സമദര്ശനമ് ॥ 37॥

ഋതം ച സൂനൃതാ വാണീ കവിഭിഃ പരികീര്തിതാ ।
കര്മസ്വസംഗമഃ ശൌചം ത്യാഗഃ സംന്യാസഃ ഉച്യതേ ॥ 38॥

ധര്മഃ ഇഷ്ടം ധനം നൄണാം യജ്ഞഃ അഹം ഭഗവത്തമഃ ।
ദക്ഷിണാ ജ്ഞാനസംദേശഃ പ്രാണായാമഃ പരം ബലമ് ॥ 39॥

ഭഗഃ മേ ഐശ്വരഃ ഭാവഃ ലാഭഃ മദ്ഭക്തിഃ ഉത്തമഃ ।
വിദ്യാ ആത്മനി ഭിദ അബാധഃ ജുഗുപ്സാ ഹ്രീഃ അകര്മസു ॥ 40॥

ശ്രീഃ ഗുണാഃ നൈരപേക്ഷ്യ ആദ്യാഃ സുഖം ദുഃഖസുഖ അത്യയഃ ।
ദുഃഖം കാമസുഖ അപേക്ഷാ പംഡിതഃ ബംധമോക്ഷവിത് ॥ 41॥

മൂര്ഖഃ ദേഹ ആദി അഹം ബുദ്ധിഃ പംഥാഃ മത് നിഗമഃ സ്മൃതഃ ।
ഉത്പഥഃ ചിത്തവിക്ഷേപഃ സ്വര്ഗഃ സത്ത്വഗുണ ഉഅദയഃ ॥ 42॥

നരകഃ തമഃ ഉന്നഹഃ ബംധുഃ ഗുരുഃ അഹം സഖേ ।
ഗൃഹം ശരീരം മാനുഷ്യം ഗുണാഢ്യഃ ഹി ആഢ്യഃ ഉച്യതേ ॥ 43॥

ദരിദ്രഃ യഃ തു അസംതുഷ്ടഃ കൃപണഃ യഃ അജിതേംദ്രിയഃ ।
ഗുണേഷു അസക്തധീഃ ഈശഃ ഗുണസംഗഃ വിപര്യയഃ ॥ 44॥

ഏതഃ ഉദ്ധവ തേ പ്രശ്നാഃ സര്വേ സാധു നിരൂപിതാഃ ।
കിം വര്ണിതേന ബഹുനാ ലക്ഷണം ഗുണദോഷയോഃ ।
ഗുണദോഷ ദൃശിഃ ദോഷഃ ഗുണഃ തു ഉഭയവര്ജിതഃ ॥ 45॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ഭഗവദുധവസംവാദേ
ഏകോനവിംശോഽധ്യായഃ ॥ 19॥

അഥ വിംശഃ അധ്യായഃ ।
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
വിധിഃ ച പ്രതിഷേധഃ ച നിഗമഃ ഹി ഈശ്വരസ്യ തേ ।
അവേക്ഷതേ അരവിംദാക്ഷ ഗുണം ദോഷം ച കര്മണാമ് ॥ 1॥

വര്ണാശ്രമ വികല്പം ച പ്രതിലോമ അനുലോമജമ് ।
ദ്രവ്യ ദേശ വയഃ കാലാന് സ്വര്ഗം നരകം ഏവ ച ॥ 2॥

ഗുണ ദോഷ ഭിദാ ദൃഷ്ടിം അംതരേണ വചഃ തവ ।
നിഃശ്രേയസം കഥം നൄണാം നിഷേധ വിധി ലക്ഷണമ് ॥ 3॥

പിതൃദേവമനുഷ്യാണാം വേദഃ ചക്ഷുഃ തവ ഈശ്വര ।
ശ്രേയഃ തു അനുപലബ്ധേ അര്ഥേ സാധ്യസാധനയോഃ അപി ॥ 4॥

ഗുണദോഷഭിദാദൃഷ്ടിഃ നിഗമാത് തേ ന ഹി സ്വതഃ ।
നിഗമേന അപവാദഃ ച ഭിദായാഃ ഇതി ഹി ഭ്രമഃ ॥ 5॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
യോഗാഃ ത്രയഃ മയാ പ്രോക്താ നൄണാം ശ്രേയോവിധിത്സയാ ।
ജ്ഞാനം കര്മ ച ഭക്തിഃ ച ന ഉപായഃ അന്യഃ അസ്തി കുത്രചിത് ॥

6॥

നിര്വിണ്ണാനാം ജ്ഞാനയോഗഃ ന്യാസിനാം ഇഹ കര്മസു ।
തേഷു അനിര്വിണ്ണചിത്താനാം കര്മയോഗഃ തി കാമിനാമ് ॥ 7॥

യദൃച്ഛയാ മത് കഥാ ആദൌ ജാതശ്രദ്ധഃ തു യഃ പുമാന് ।
ന നിര്വിണ്ണഃ ന അതിസക്തഃ ഭക്തിയോഗഃ അസ്യ സിദ്ധിദഃ ॥ 8॥

താവത് കര്മാണി കുര്വീത ന നിര്വിദ്യേത യാവതാ ।
മത് കഥാശ്രവണ ആദൌ വാ ശ്രദ്ധാ യാവത് ന ജായതേ ॥ 9॥

സ്വധര്മസ്ഥഃ യജന്യജ്ഞൈഃ അനാശീഃ കാമഃ ഉദ്ധവ ।
ന യാതി സ്വര്ഗനരകൌ യദി അന്യത്ര സമാചരേത് ॥ 10॥

അസ്മിന് ലോകേ വര്തമാനഃ സ്വധര്മസ്ഥഃ അനഘഃ ശുചിഃ ।
ജ്ഞാനം വിശുദ്ധം ആപ്നോതി മദ്ഭക്തിം വാ യദൃച്ഛയാ ॥ 11॥

സ്വര്ഗിണഃ അപി ഏതം ഇച്ഛംതി ലോകം നിരയിണഃ തഥാ ।
സാധകം ജ്ഞാനഭക്തിഭ്യാം ഉഭയം തത് അസാധകമ് ॥ 12॥

ന നരഃ സ്വര്ഗതിം കാംക്ഷേത് നാരകീം വാ വിചക്ഷണഃ ।
ന ഇമം ലോകം ച കാംക്ഷേത ദേഹ ആവേശാത് പ്രമാദ്യതി ॥ 13॥

ഏതത് വിദ്വാന് പുരാ മൃത്യോഃ അഭവായ ഘടേത സഃ ।
അപ്രമത്തഃ ഇദം ജ്ഞാത്വാ മര്ത്യം അപി അര്ഥസിദ്ധിദമ് ॥ 14॥

ഛിദ്യമാനം യമൈഃ ഏതൈഃ കൃതനീഡം വനസ്പതിമ് ।
ഖഗഃ സ്വകേതം ഉത്സൃജ്യ ക്ഷേമം യാതി ഹി അലംപടഃ ॥ 15॥

അഹോരാത്രൈഃ ഛിദ്യമാനം ബുദ്ധ്വായുഃ ഭയവേപഥുഃ ।
മുക്തസംഗഃ പരം ബുദ്ധ്വാ നിരീഹ ഉപശാമ്യതി ॥ 16॥

നൃദേഹം ആദ്യം സുലഭം സുദുര്ലഭമ്
പ്ലവം സുകല്പം ഗുരുകര്ണധാരമ് ।
മയാ അനുകൂലേന നഭസ്വതേരിതമ്
പുമാന് ഭവാബ്ധിം ന തരേത് സഃ ആത്മഹാ ॥ 17॥

യദാ ആരംഭേഷു നിര്വിണ്ണഃ വിരക്തഃ സംയതേംദ്രിയഃ ।
അഭ്യാസേന ആത്മനഃ യോഗീ ധാരയേത് അചലം മനഃ ॥ 18॥

ധാര്യമാണം മനഃ യഃ ഹി ഭ്രാമ്യദാശു അനവസ്ഥിതമ് ।
അതംദ്രിതഃ അനുരോധേന മാര്ഗേണ ആത്മവശം നയേത് ॥ 19॥

മനോഗതിം ന വിസൃജേത് ജിതപ്രാണഃ ജിതേംദ്രിയഃ ।
സത്ത്വസംപന്നയാ ബുദ്ധ്യാ മനഃ ആത്മവശം നയേത് ॥ 20॥

ഏഷഃ വൈ പരമഃ യോഗഃ മനസഃ സംഗ്രഹഃ സ്മൃതഃ ।
ഹൃദയജ്ഞത്വം അന്വിച്ഛന് ദമ്യസ്യ ഏവ അര്വതഃ മുഹുഃ ॥ 21॥

സാംഖ്യേന സര്വഭാവാനാം പ്രതിലോമ അനുലോമതഃ ।
ഭവ അപി അയൌ അനുധ്യയേത് മനഃ യാവത് പ്രസീദതി ॥ 22॥

നിര്വിണ്ണസ്യ വിരക്തസ്യ പുരുഷസ്യ ഉക്തവേദിനഃ ।
മനഃ ത്യജതി ദൌരാത്മ്യം ചിംതിതസ്യ അനുചിംതയാ ॥ 23॥

യമ ആദിഭിഃ യോഗപഥൈഃ ആന്വീക്ഷിക്യാ ച വിദ്യയാ ।
മമ അര്ചോപാസനാഭിഃ വാ ന അന്യൈഃ യോഗ്യം സ്മരേത് മനഃ ॥ 24॥

യദി കുര്യാത് പ്രമാദേന യോഗീ കര്മ വിഗര്ഹിതമ് ।
യോഗേന ഏവ ദഹേത് അംഹഃ ന അന്യത് തത്ര കദാചന ॥ 25॥

സ്വേ സ്വേ അധികാരേ യാ നിഷ്ഠാ സഃ ഗുണഃ പരികീര്തിതഃ ।
കര്മണാം ജാതി അശുദ്ധാനാം അനേന നിയമഃ കൃതഃ ।
ഗുണദോഷവിധാനേന സംഗാനാം ത്യാജനേച്ഛയാ ॥ 26॥

ജാതശ്രദ്ദഃ മത്കഥാസു നിര്വിണ്ണഃ സര്വകര്മസു ।
വേദ ദുഃഖാത്മകാന് കാമാന് പരിത്യാഗേ അപി അനീശ്വരഃ ॥ 27॥

തതഃ ഭജേത മാം പ്രീതഃ ശ്രദ്ധാലുഃ ദൃഢനിശ്ചയഃ ।
ജുഷമാണഃ ച താന് കാമാന് ദുഃഖ ഉദര്കാന് ച ഗര്ഹയന് ॥ 28॥

പ്രോക്തേന ഭക്തിയോഗേന ഭജതഃ മാ അസകൃത് മുനേഃ ।
കാമാഃ ഹൃദയ്യാഃ നശ്യംതി സര്വേ മയി ഹൃദി സ്ഥിതേ ॥ 29॥

ഭിദ്യതേ ഹൃദയഗ്രംഥിഃ ഛിദ്യംതേ സര്വസംശയാഃ ।
ക്ഷീയംതേ ച അസ്യ കര്മാണി മയി ദൃഷ്ടേ അഖില ആത്മനി ॥ 30॥

തസ്മാത് മദ്ഭക്തിയുക്തസ്യ യോഗിനഃ വൈ മത് ആത്മനഃ ।
ന ജ്ഞാനം ന ച വൈരാഗ്യം പ്രായഃ ശ്രേയഃ ഭവേത് ഇഹ ॥ 31॥

യത് കര്മഭിഃ യത് തപസാ ജ്ഞാനവൈരാഗ്യതഃ ച യത് ।
യോഗേന ദാനധര്മേണ ശ്രേയോഭിഃ ഇതരൈഃ അപി ॥ 32॥

സര്വം മദ്ഭക്തിയോഗേന മദ്ഭക്തഃ ലഭതേ അംജസാ ।
സ്വര്ഗ അപവര്ഗം മത് ധാമ കഥംചിത് യദി വാംഛതി ॥ 33॥

ന കിംചിത് സാധവഃ ധീരാഃ ഭക്താഃ ഹി ഏകാംതിനഃ മമ ।
വാംഛതി അപി മയാ ദത്തം കൈവല്യം അപുനര്ഭവമ് ॥ 34॥

നൈരപേക്ഷ്യം പരം പ്രാഹുഃ നിഃശ്രേയസം അനല്പകമ് ।
തസ്മാത് നിരാശിഷഃ ഭക്തിഃ നിരപേക്ഷസ്യ മേ ഭവേത് ॥ 35॥

ന മയി ഏകാംതഭക്താനാം ഗുണദോഷ ഉദ്ഭവാഃ ഗുണാഃ ।
സാധൂനാം സമചിത്താനാം ബുദ്ധേഃ പരം ഉപേയുഷാമ് ॥ 36॥

ഏവം ഏതത് മയാ ആദിഷ്ടാന് അനുതിഷ്ഠംതി മേ പഥഃ ।
ക്ഷേമം വിംദംതി മത് സ്ഥാനം യത് ബ്രഹ്മ പരമം വിദുഃ ॥ 37॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ഭഗവദുദ്ധവസംവാദേ
വേദത്രയീവിഭാഗയോഗോ നാമ വിംശോഽധ്യായഃ ॥ 20॥

അഥ ഏകവിംശഃ അധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
യഃ ഏതാന് മത്പഥഃ ഹിത്വാ ഭക്തിജ്ഞാനക്രിയാത്മകാന് ।
ക്ഷുദ്രാന് കാമാന് ചലൈഃ പ്രാണൈഃ ജുഷംതഃ സംസരംതി തേ ॥ 1॥

സ്വേ സ്വേ അധികാരേ യാ നിഷ്ഠാ സഃ ഗുണഃ പരികീര്തിതഃ ।
വിപര്യയഃ തു ദോഷഃ സ്യാത് ഉഭയോഃ ഏഷഃ നിശ്ചയഃ ॥ 2॥

ശുദ്ധി അശുദ്ധീ വിധീയേതേ സമാനേഷു അപി വസ്തുഷു ।
ദ്രവ്യസ്യ വിചികിത്സാര്ഥം ഗുണദോഷൌ ശുഭ അശുഭൌ ॥ 3॥

ധര്മാര്ഥം വ്യവഹാരാര്ഥം യാത്രാര്ഥം ഇതി ച അനഘ ।
ദര്ശിതഃ അയം മയാ ആചാരഃ ധര്മം ഉദ്വഹതാം ധുരമ് ॥ 4॥

ഭൂമി അംബു അഗ്നി അനില ആകാശാഃ ഭൂതാനാം പംച ധാതവഃ ।
ആബ്രഹ്മ സ്ഥാവര ആദീനാം ശരീരാഃ ആത്മസംയുതാഃ ॥ 5॥

വേദേന നാമരൂപാണി വിഷമാണി സമേഷു അപി ।
ധാതുഷു ഉദ്ധവ കല്പ്യംതഃ ഏതേഷാം സ്വാര്ഥസിദ്ധയേ ॥ 6॥

ദേശ കാല ആദി ഭാവാനാം വസ്തൂനാം മമ സത്തമ ।
ഗുണദോഷൌ വിധീയേതേ നിയമാര്ഥം ഹി കര്മണാമ് ॥ 7॥

അകൃഷ്ണസാരഃ ദേശാനാം അബ്രഹ്മണ്യഃ അശുചിഃ ഭവേത് ।
കൃഷ്ണസാരഃ അപി അസൌവീര കീകട അസംസ്കൃതേരിണമ് ॥ 8॥

കര്മണ്യഃ ഗുണവാന് കാലഃ ദ്രവ്യതഃ സ്വതഃ ഏവ വാ ।
യതഃ നിവര്തതേ കര്മ സഃ ദോഷഃ അകര്മകഃ സ്മൃതഃ ॥ 9॥

ദ്രവ്യസ്യ ശുദ്ധി അശുദ്ധീ ച ദ്രവ്യേണ വചനേന ച ।
സംസ്കാരേണ അഥ കാലേന മഹത്ത്വ അല്പതയാ അഥവാ ॥ 10॥

ശക്ത്യാ അശക്ത്യാ അഥവാ ബുദ്ധ്യാ സമൃദ്ധ്യാ ച യത് ആത്മനേ ।
അഘം കുര്വംതി ഹി യഥാ ദേശ അവസ്ഥാ അനുസാരതഃ ॥ 11॥

ധാന്യ ദാരു അസ്ഥി തംതൂനാം രസ തൈജസ ചര്മണാമ് ।
കാല വായു അഗ്നി മൃത്തോയൈഃ പാര്ഥിവാനാം യുത അയുതൈഃ ॥ 12॥

അമേധ്യലിപ്തം യത് യേന ഗംധം ലേപം വ്യപോഹതി ।
ഭജതേ പ്രകൃതിം തസ്യ തത് ശൌചം താവത് ഇഷ്യതേ ॥ 13॥

സ്നാന ദാന തപഃ അവസ്ഥാ വീര്യ സംസ്കാര കര്മഭിഃ ।
മത് സ്മൃത്യാ ച ആത്മനഃ ശൌചം ശുദ്ധഃ കര്മ ആചരേത് ദ്വിജഃ ॥ 14॥

മംത്രസ്യ ച പരിജ്ഞാനം കര്മശുദ്ധിഃ മദര്പണമ് ।
ധര്മഃ സംപദ്യതേ ഷഡ്ഭിഃ അധര്മഃ തു വിപര്യയഃ ॥ 15॥

ക്വചിത് ഗുണഃ അപി ദോഷഃ സ്യാത് ദോഷഃ അപി വിധിനാ ഗുണഃ ।
ഗുണദോഷാര്ഥനിയമഃ തത് ഭിദാം ഏവ ബാധതേ ॥ 16॥

സമാനകര്മ ആചരണം പതിതാനാം ന പാതകമ് ।
ഔത്പത്തികഃ ഗുണഃ സംഗഃ ന ശയാനഃ പതതി അധഃ ॥ 17॥

യതഃ യതഃ നിവര്തേത വിമുച്യേത തതഃ തതഃ ।
ഏഷഃ ധര്മഃ നൄണാം ക്ഷേമഃ ശോകമോഹഭയ അപഹഃ ॥ 18॥

വിഷയേഷു ഗുണാധ്യാസാത് പുംസഃ സംഗഃ തതഃ ഭവേത് ।
സംഗാത് തത്ര ഭവേത് കാമഃ കാമാത് ഏവ കലിഃ നൄണാമ് ॥ 19॥

കലേഃ ദുര്വിഷഹഃ ക്രോധഃ തമഃ തം അനുവര്തതേ ।
തമസാ ഗ്രസ്യതേ പുംസഃ ചേതനാ വ്യാപിനീ ദ്രുതമ് ॥ 20॥

തയാ വിരഹിതഃ സാധോ ജംതുഃ ശൂന്യായ കല്പതേ ।
തതഃ അസ്യ സ്വാര്ഥവിഭ്രംശഃ മൂര്ച്ഛിതസ്യ മൃതസ്യ ച ॥ 21॥

വിഷയാഭിനിവേശേന ന ആത്മാനം വേദ ന അപരമ് ।
വൃക്ഷജീവികയാ ജീവന് വ്യര്ഥം ഭസ്ത്ര ഇവ യഃ ശ്വസന് ॥ 22॥

ഫലശ്രുതിഃ ഇയം നൄണാം ന ശ്രേയഃ രോചനം പരമ് ।
ശ്രേയോവിവക്ഷയാ പ്രോക്തം യഥാ ഭൈഷജ്യരോചനമ് ॥ 23॥

ഉത്പത്തി ഏവ ഹി കാമേഷു പ്രാണേഷു സ്വജനേഷു ച ।
ആസക്തമനസഃ മര്ത്യാ ആത്മനഃ അനര്ഥഹേതുഷു ॥ 24॥

ന താന് അവിദുഷഃ സ്വാര്ഥം ഭ്രാമ്യതഃ വൃജിനാധ്വനി ।
കഥം യുംജ്യാത് പുനഃ തേഷു താന് തമഃ വിശതഃ ബുധഃ ॥ 25॥

ഏവം വ്യവസിതം കേചിത് അവിജ്ഞായ കുബുദ്ധയഃ ।
ഫലശ്രുതിം കുസുമിതാം ന വേദജ്ഞാഃ വദംതി ഹി ॥ 26॥

കാമിനഃ കൃപണാഃ ലുബ്ധാഃ പുഷ്പേഷു ഫലബുദ്ധയഃ ।
അഗ്നിമുഗ്ധാ ധുമതാംതാഃ സ്വം ലോകം ന വിംദംതി തേ ॥ 27॥

ന തേ മാം അംഗഃ ജാനംതി ഹൃദിസ്ഥം യഃ ഇദം യതഃ ।
ഉക്ഥശസ്ത്രാഃ ഹി അസുതൃപഃ യഥാ നീഹാരചക്ഷുഷഃ ॥ 28॥

തേ മേ മതം അവിജ്ഞായ പരോക്ഷം വിഷയാത്മകാഃ ।
ഹിംസായാം യദി രാഗഃ സ്യാത് യജ്ഞഃ ഏവ ന ചോദനാ ॥ 29॥

ഹിംസാവിഹാരാഃ ഹി അലബ്ധൈഃ പശുഭിഃ സ്വസുഖേച്ഛയാ ।
യജംതേ ദേവതാഃ യജ്ഞൈഃ പിതൃഭൂതപതീന് ഖലാഃ ॥ 30॥

സ്വപ്ന് ഉപമം അമും ലോകം അസംതം ശ്രവണപ്രിയമ് ।
ആശിഷഃ ഹൃദി സംകല്പ്യ ത്യജംതി അര്ഥാന് യഥാ വണിക് ॥ 31॥

രജഃസത്ത്വതമോനിഷ്ഠാഃ രജഃസത്ത്വതമോജുഷഃ ।
ഉപാസതഃ ഇംദ്രമുഖ്യാന് ദേവാദീന് ന തഥാ ഏവ മാമ് ॥ 32॥

ഇഷ്ട്വാ ഇഹ ദേവതാഃ യജ്ഞൈഃ ഗത്വാ രംസ്യാമഹേ ദിവി ।
തസ്യ അംതഃ ഇഹ ഭൂയാസ്മഃ മഹാശാലാ മഹാകുലാഃ ॥ 33॥

ഏവം പുഷ്പിതയാ വാചാ വ്യാക്ഷിപ്തമനസാം നൄണാമ് ।
മാനിനാന് ച അതിസ്തബ്ധാനാം മദ്വാര്താ അപി ന രോചതേ ॥ 34॥

വേദാഃ ബ്രഹ്മാത്മവിഷയാഃ ത്രികാംഡവിഷയാഃ ഇമേ ।
പരോക്ഷവാദാഃ ഋഷയഃ പരോക്ഷം മമ ച പ്രിയമ് ॥ 35॥

ശബ്ദബ്രഹ്മ സുദുര്ബോധം പ്രാണ ഇംദ്രിയ മനോമയമ് ।
അനംതപാരം ഗംഭീരം ദുര്വിഗാഹ്യം സമുദ്രവത് ॥ 36॥

മയാ ഉപബൃംഹിതം ഭൂമ്നാ ബ്രഹ്മണാ അനംതശക്തിനാ ।
ഭൂതേഷു ഘോഷരൂപേണ ബിസേഷു ഊര്ണ ഇവ ലക്ഷ്യതേ ॥ 37॥

യഥാ ഊര്ണനാഭിഃ ഹൃദയാത് ഊര്ണാം ഉദ്വമതേ മുഖാത് ।
ആകാശാത് ഘോഷവാന് പ്രാണഃ മനസാ സ്പര്ശരൂപിണാ ॥ 38॥

ഛംദോമയഃ അമൃതമയഃ സഹസ്രപദവീം പ്രഭുഃ ।
ഓംകാരാത് വ്യംജിത സ്പര്ശ സ്വര ഉഷ്മ അംതസ്ഥ ഭൂഷിതാമ് ॥

39॥

വിചിത്രഭാഷാവിതതാം ഛംദോഭിഃ ചതുര ഉത്തരൈഃ ।
അനംതപാരാം ബൃഹതീം സൃജതി ആക്ഷിപതേ സ്വയമ് ॥ 40॥

ഗായത്രീ ഉഷ്ണിക് അനുഷ്ടുപ് ച ബൃഹതീ പംക്തിഃ ഏവ ച ।
ത്രിഷ്ടുപ് ജഗതീ അതിച്ഛംദഃ ഹി അത്യഷ്ടി അതിജഗത് വിരാട് ॥ 41॥

കിം വിധത്തേ കിം ആചഷ്ടേ കിം അനൂദ്യ വികല്പയേത് ।
ഇതി അസ്യാഃ ഹൃദയം ലോകേ ന അന്യഃ മത് വേദ കശ്ചന ॥42॥

മാം വിധത്തേ അഭിധത്തേ മാം വികല്പ്യ അപോഹ്യതേ തു അഹമ് ।
ഏതാവാന് സര്വവേദാര്ഥഃ ശബ്ദഃ ആസ്ഥായ മാം ഭിദാമ് ।
മായാമാത്രം അനൂദ്യ അംതേ പ്രതിഷിധ്യ പ്രസീദതി ॥ 43॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ഭഗവദ്ദ്ധവസംവാദേ
വേദത്രയവിഭാഗനിരൂപണം നാമ ഏകവിംശോഽധ്യായഃ ॥ 21॥

അഥ ദ്വാവിംശഃ അധ്യായഃ ।
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
കതി തത്ത്വാനി വിശ്വേശ സംഖ്യാതാനി ഋഷിഭിഃ പ്രഭോ ।
നവ ഏകാദശ പംച ത്രീണി ആത്ഥ ത്വം ഇഹ ശുശ്രുമ ॥ 1॥

കേചിത് ഷഡ്വിംശതിം പ്രാഹുഃ അപരേ പംചവിംശതിമ് ।
സപ്ത ഏകേ നവ ഷട് കേചിത് ചത്വാരി ഏകാദശ അപരേ ।
കേചിത് സപ്തദശ പ്രാഹുഃ ഷോഡശ ഏകേ ത്രയോദശ ॥ 2॥

ഏതാവത് ത്വം ഹി സംഖ്യാനാം ഋഷയഃ യത് വിവക്ഷയാ ।
ഗായംതി പൃഥക് ആയുഷ്മന് ഇദം നഃ വക്തും അര്ഹസി ॥ 3॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
യുക്തം ച സംതി സര്വത്ര ഭാഷംതേ ബ്രാഹ്മണാഃ യഥാ ।
മായാം മദീയാം ഉദ്ഗൃഹ്യ വദതാം കിം നു ദുര്ഘടമ് ॥ 4॥

ന ഏതത് ഏവം യഥാ ആത്ഥ ത്വം യത് അഹം വച്മി തത് തഥാ ।
ഏവം വിവദതാം ഹേതും ശക്തയഃ മേ ദുരത്യയാഃ ॥ 5॥

യാസാം വ്യതികരാത് ആസീത് വികല്പഃ വദതാം പദമ് ।
പ്രാപ്തേ ശമദമേ അപി ഏതി വാദസ്തമനു ശാമ്യതി ॥ 6॥

പരസ്പരാന് അനുപ്രവേശാത് തത്ത്വാനാം പുരുഷര്ഷഭ ।
പൌര്വ അപര്യ പ്രസംഖ്യാനം യഥാ വക്തുഃ വിവക്ഷിതമ് ॥ 7॥

ഏകസ്മിന് അപി ദൃശ്യംതേ പ്രവിഷ്ടാനി ഇതരാണി ച ।
പൂര്വസ്മിന് വാ പരസ്മിന് വാ തത്ത്വേ തത്ത്വാനി സര്വശഃ ॥ 8॥

പൌര്വ അപര്യം അതഃ അമീഷാം പ്രസംഖ്യാനം അഭീപ്സതാമ് ।
യഥാ വിവിക്തം യത് വക്ത്രം ഗൃഹ്ണീമഃ യുക്തിസംഭവാത് ॥ 9॥

അനാദി അവിദ്യായുക്തസ്യ പുരുഷസ്യ ആത്മവേദനമ് ।
സ്വതഃ ന സംഭവാത് അന്യഃ തത്ത്വജ്ഞഃ ജ്ഞാനദഃ ഭവേത് ॥ 10॥

പുരുഷ ഈശ്വരയോഃ അത്ര ന വൈലക്ഷണ്യം അണു അപി ।
തത് അന്യകല്പനാപാര്ഥാ ജ്ഞാനം ച പ്രകൃതേഃ ഗുണഃ ॥ 11॥

പ്രകൃതിഃ ഗുണസാമ്യം വൈ പ്രകൃതേഃ ന ആത്മനഃ ഗുണാഃ ।
സത്ത്വം രജഃ തമഃ ഇതി സ്ഥിതി ഉത്പത്തി അംതഹേതവഃ ॥ 12॥

സത്ത്വം ജ്ഞാനം രജഃ കര്മ തമഃ അജ്ഞാനം ഇഹ ഉച്യതേ ।
ഗുണവ്യതികരഃ കാലഃ സ്വഭാവഃ സൂത്രം ഏവ ച ॥ 13॥

പുരുഷഃ പ്രകൃതിഃ വ്യക്തം അഹംകാരഃ നഭഃ അനിലഃ ।
ജ്യോതിഃ ആപഃ ക്ഷിതിഃ ഇതി തത്ത്വാനി ഉക്താനി മേ നവ ॥ 14॥

ശ്രോത്രം ത്വക് ദര്ശനം ഘ്രാണഃ ജിഹ്വാ ഇതി ജ്ഞാനശക്തയഃ ।
വാക് പാണി ഉപസ്ഥ പായു അംഘ്രിഃ കര്മാണ്യംഗ ഉഭയം മനഃ ॥ 15॥

ശബ്ദഃ സ്പര്ശഃ രസഃ ഗംധഃ രൂപം ച ഇതി അര്ഥജാതയഃ ।
ഗതി ഉക്തി ഉത്സര്ഗ ശില്പാനി കര്മ ആയതന സിദ്ധയഃ ॥ 16॥

സര്ഗ ആദൌ പ്രകൃതിഃ ഹി അസ്യ കാര്യ കാരണ രൂപിണീ ।
സത്ത്വ ആദിഭിഃ ഗുണൈഃ ധത്തേ പുരുഷഃ അവ്യക്തഃ ഈക്ഷതേ ॥ 17॥

വ്യക്ത ആദയഃ വികുര്വാണാഃ ധാതവഃ പുരുഷ ഈക്ഷയാ ।
ലബ്ധവീര്യാഃ സൃജംതി അംഡം സംഹതാഃ പ്രകൃതേഃ ബലാത് ॥ 18॥

സപ്ത ഏവ ധാതവഃ ഇതി തത്ര അര്ഥാഃ പംച ഖാദയഃ ।
ജ്ഞാനം ആത്മാ ഉഭയ ആധാരഃ തതഃ ദേഹ ഇംദ്രിയ ആസവഃ ॥ 19॥

ഷഡ് ഇതി അത്ര അപി ഭൂതാനി പംച ഷഷ്ഠഃ പരഃ പുമാന് ।
തൈഃ യുക്തഃ ആത്മസംഭൂതൈഃ സൃഷ്ട്വാ ഇദം സമുപാവിശത് ॥ 20॥

ചത്വാരി ഏവ ഇതി തത്ര അപി തേജഃ ആപഃ അന്നം ആത്മനഃ ।
ജാതാനി തൈഃ ഇദം ജാതം ജന്മ അവയവിനഃ ഖലു ॥ 21॥

സംഖ്യാനേ സപ്തദശകേ ഭൂതമാത്ര ഇംദ്രിയാണി ച ।
പംചപംച ഏക മനസാ ആത്മാ സപ്തദശഃ സ്മൃതഃ ॥ 22॥

തദ്വത് ഷോഡശസംഖ്യാനേ ആത്മാ ഏവ മനഃ ഉച്യതേ ।
ഭൂതേംദ്രിയാണി പംച ഏവ മനഃ ആത്മാ ത്രയോദശഃ ॥ 23॥

ഏകാദശത്വഃ ആത്മാ അസൌ മഹാഭൂതേംദ്രിയാണി ച ।
അഷ്ടൌ പ്രകൃതയഃ ച ഏവ പുരുഷഃ ച നവ ഇതി അഥ ॥ 24॥

ഇതി നാനാ പ്രസംഖ്യാനം തത്ത്വാനാം ഋഷിഭിഃ കൃതമ് ।
സര്വം ന്യായ്യം യുക്തിമത്വാത് വിദുഷാം കിം അശോഭനമ് ॥ 25॥

ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
പ്രകൃതിഃ പുരുഷഃ ച ഉഭൌ യദി അപി ആത്മവിലക്ഷണൌ ।
അന്യോന്യ അപാശ്രയാത് കൃഷ്ണ ദൃശ്യതേ ന ഭിദാ തയോഃ ।
പ്രകൃതൌ ലക്ഷ്യതേ ഹി ആത്മാ പ്രകൃതിഃ ച തഥാ ആത്മനി ॥ 26॥

ഏവം മേ പുംഡരീകാക്ഷ മഹാംതം സംശയം ഹൃദി ।
ഛേത്തും അര്ഹസി സര്വജ്ഞ വചോഭിഃ നയനൈപുണൈഃ ॥ 27॥

ത്വത്തഃ ജ്ഞാനം ഹി ജീവാനാം പ്രമോഷഃ തേ അത്ര ശക്തിതഃ ।
ത്വം ഏവ ഹി ആത്മ മായായാ ഗതിം വേത്ഥ ന ച അപരഃ ॥ 28॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
പ്രകൃതിഃ പുരുഷഃ ച ഇതി വികല്പഃ പുരുഷര്ഷഭ ।
ഏഷഃ വൈകാരികഃ സര്ഗഃ ഗുണവ്യതികരാത്മകഃ ॥ 29॥

മമ അംഗ മായാ ഗുണമയീ അനേകധാ
വികല്പബുദ്ധീഃ ച ഗുണൈഃ വിധത്തേ ।
വൈകാരികഃ ത്രിവിധഃ അധ്യാത്മം ഏകമ്
അഥ അധിദൈവം അധിഭൂതം അന്യത് ॥ 30॥

ദൃക് രൂപം ആര്കം വപുഃ അത്ര രംധ്രേ
പരസ്പരം സിധ്യതി യഃ സ്വതഃ ഖേ ।
ആത്മാ യത് ഏഷം അപരഃ യഃ ആദ്യഃ
സ്വയാ അനുഭൂത്യ അഖിലസിദ്ധസിദ്ധിഃ ।
ഏവം ത്വക് ആദി ശ്രവണാദി ചക്ഷുഃ
ജിഹ്വ ആദി നാസ ആദി ച ചിത്തയുക്തമ് ॥ 31॥

യഃ അസൌ ഗുണക്ഷോഭകൃതൌ വികാരഃ
പ്രധാനമൂലാത് മഹതഃ പ്രസൂതഃ ।
അഹം ത്രിവൃത് മോഹവികല്പഹേതുഃ
വൈകാരികഃ താമസഃ ഐംദ്രിയഃ ച ॥ 32॥

ആത്മാപരിജ്ഞാനമയഃ വിവാദഃ
ഹി അസ്തി ഇതി ന അസ്തി ഇതി ഭിദാര്ഥനിഷ്ഠഃ ।
വ്യര്ഥഃ അപി ന ഏവ ഉപരമേത പുംസാം
മത്തഃ പരാവൃത്തധിയാം സ്വലോകാത് ॥ 33॥

ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
ത്വത്തഃ പരാവൃത്തധിയഃ സ്വകൃതൈഃ കര്മഭിഃ പ്രഭോ ।
ഉച്ച അവചാന് യഥാ ദേഹാന് ഗൃഹ്ണംതി വിസൃജംതി ച ॥ 34॥

തത് മമ ആഖ്യാഹി ഗോവിംദ ദുര്വിഭാവ്യം അനാത്മഭിഃ ।
ന ഹി ഏതത് പ്രായശഃ ലോകേ വിദ്വാംസഃ സംതി വംചിതാഃ ॥ 35॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
മനഃ കര്മമയം നൃണാം ഇംദ്രിയൈഃ പംചഭിഃ യുതമ് ।
ലോകാത് ലോകം പ്രയാതി അന്യഃ ആത്മാ തത് അനുവര്തതേ ॥ 36॥

ധ്യായന് മനഃ അനുവിഷയാന് ദൃഷ്ടാന് വാ അനുശ്രുതാന് അഥ ।
ഉദ്യത് സീദത് കര്മതംത്രം സ്മൃതിഃ തത് അനുശാമ്യതി ॥ 37॥

വിഷയ അഭിനിവേശേന ന ആത്മാനം യത് സ്മരേത് പുനഃ ।
ജംതോഃ വൈ കസ്യചിത് ഹേതോഃ മൃത്യുഃ അത്യംതവിസ്മൃതിഃ ॥ 38॥

ജന്മ തു ആത്മതയാ പുംസഃ സര്വഭാവേന ഭൂരിദ ।
വിഷയ സ്വീകൃതിം പ്രാഹുഃ യഥാ സ്വപ്നമനോരഥഃ ॥ 39॥

സ്വപ്നം മനോരഥം ച ഇത്ഥം പ്രാക്തനം ന സ്മരതി അസൌ ।
തത്ര പൂര്വം ഇവ ആത്മാനം അപൂര്വം ച അനുപശ്യതി ॥ 40॥

ഇംദ്രിയ ആയന സൃഷ്ട്യാ ഇദം ത്രൈവിധ്യം ഭാതി വസ്തുനി ।
ബഹിഃ അംതഃ ഭിദാഹേതുഃ ജനഃ അസത് ജനകൃത് യഥാ ॥ 41॥

നിത്യദാ ഹി അംഗഃ ഭൂതാനി ഭവംതി ന ഭവംതി ച ।
കാലേന അല്ക്ഷ്യവേഗേന സൂക്ഷ്മത്വാത് തത് ന ദൃശ്യതേ ॥ 42॥

യഥാ അര്ചിഷാം സ്രോതസാം ച ഫലാനാം വാ വനസ്പതേഃ ।
തഥാ ഏവ സര്വഭൂതാനാം വയഃ അവസ്ഥാ ആദയഃ കൃതാഃ ॥ 43॥

സഃ അയം ദീപഃ അര്ചിഷാം യദ്വത് സ്രോതസാം തത് ഇദം ജലമ് ।
സഃ അയം പുമാന് ഇതി നൃണാം മൃഷാഃ ഗീഃ ധീഃ മൃഷാ
ആയുഷാമ് ॥ 44॥

മാ സ്വസ്യ കര്മബീജേന ജായതേ സഃ അപി അയം പുമാന് ।
മ്രിയതേ വാമരഃ ഭ്രാംത്യാ യഥാ അഗ്നിഃ ദാരു സംയുതഃ ॥ 45॥

നിഷേകഗര്ഭജന്മാനി ബാല്യകൌമാരയൌവനമ് ।
വയോമധ്യം ജരാ മൃത്യുഃ ഇതി അവസ്ഥാഃ തനോഃ നവ ॥ 46॥

ഏതാഃ മനോരഥമയീഃ ഹി അന്യസ്യ ഉച്ചാവചാഃ തനൂഃ ।
ഗുണസംഗാത് ഉപാദത്തേ ക്വചിത് കശ്ചിത് ജഹാതി ച ॥ 47॥

ആത്മനഃ പിതൃപുത്രാഭ്യാം അനുമേയൌ ഭവാപ്യയൌ ।
ന ഭവാപ്യയവസ്തൂനാം അഭിജ്ഞഃ ദ്വയലക്ഷണഃ ॥ 48॥

തരോഃ ബീജവിപാകാഭ്യാം യഃ വിദ്വാത് ജന്മസംയമൌ ।
തരോഃ വിലക്ഷണഃ ദ്രഷ്ടാ ഏവം ദ്രഷ്ടാ തനോഃ പൃഥക് ॥ 49॥

പ്രകൃതേഃ ഏവം ആത്മാനം അവിവിച്യ അബുധഃ പുമാന് ।
തത്ത്വേന സ്പര്ശസംമൂഢഃ സംസാരം പ്രതിപദ്യതേ ॥ 50॥

സത്ത്വസംഗാത് ഋഷീന് ദേവാന് രജസാ അസുരമാനുഷാന് ।
തമസാ ഭൂതതിര്യക്ത്വം ഭ്രാമിതഃ യാതി കര്മഭിഃ ॥ 51॥

നൃത്യതഃ ഗായതഃ പശ്യന് യഥാ ഏവ അനുകരോതി താന് ।
ഏവം ബുദ്ധിഗുണാന് പശ്യന് അനീഹഃ അപി അനുകാര്യതേ ॥ 52॥

യഥാ അംഭസാ പ്രചലതാ തരവഃ അപി ചലാഃ ഇവ ।
ചക്ഷുഷാ ഭ്രാമ്യമാണേന ദൃശ്യതേ ഭ്രമതി ഇവ ഭൂഃ ॥ 53॥

യഥാ മനോരഥധിയഃ വിഷയാനുഭവഃ മൃഷാ ।
സ്വപ്നദൃഷ്ടാഃ ച ദാശാര്ഹ തഥാ സംസാരഃ ആത്മനഃ ॥ 54॥

അര്ഥേ ഹി അവിദ്യമാനേ അപി സംസൃതിഃ ന നിവര്തതേ ।
ധ്യായതഃ വിഷയാന് അസ്യ സ്വപ്നേ അനര്ഥ ആഗമഃ യഥാ ॥ 55॥

തസ്മാത് ഉദ്ധവ മാ ഭുംക്ഷ്വ വിഷയാന് അസത് ഇംദ്രിയൈഃ ।
ആത്മാ അഗ്രഹണനിര്ഭാതം പശ്യ വൈകല്പികം ഭ്രമമ് ॥ 56॥

ക്ഷിപ്തഃ അവമാനിതഃ അസദ്ഭിഃ പ്രലബ്ധഃ അസൂയിതഃ അഥവാ ।
താഡിതഃ സംനിബദ്ധഃ വാ വൃത്ത്യാ വാ പരിഹാപിതഃ ॥ 57॥

നിഷ്ഠിതഃ മൂത്രിതഃ ബഹുധാ ഏവം പ്രകംപിതഃ ।
ശ്രേയസ്കാമഃ കൃച്ഛ്രഗതഃ ആത്മനാ ആത്മാനം ഉദ്ധരേത് ॥ 58॥

ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
യഥാ ഏവം അനുബുദ്ധ്യേയം വദ നഃ വദതാം വര ।
സുദുഃസഹം ഇമം മന്യഃ ആത്മനി അസത് അതിക്രമമ് ॥ 59॥

വിദുഷം അപി വിശ്വാത്മന് പ്രകൃതിഃ ഹി ബലീയസീ ।
ഋതേ ത്വത് ധര്മനിരതാന് ശാംതാഃ തേ ചരണാലയാന് ॥ 60॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ഭഗവദുദ്ധവസംവാദേ
ദ്വാവിംശോഽധ്യായഃ ॥ 22॥

അഥ ത്രയോവിംശഃ അധ്യായഃ ।
ബാദരായണിഃ ഉവാച ।
സഃ ഏവം ആശംസിതഃ ഉദ്ധവേന
ഭാഗവതമുഖ്യേന ദാശാര്ഹമുഖ്യഃ ।
സഭാജയന് ബൃത്യവചഃ മുകുംദഃ
തം ആബഭാഷേ ശ്രവണീയവീര്യഃ ॥ 1॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
ബര്ഹസ്പത്യ സഃ വൈ ന അത്ര സാധുഃ വൈ ദുര്ജന് ഈരിതൈഃ ।
ദുരുക്തൈഃ ഭിന്നം ആത്മാനം യഃ സമാധാതും ഈശ്വരഃ ॥ 2॥

ന തഥാ തപ്യതേ വിദ്ധഃ പുമാന് ബാണൈഃ സുമര്മഗൈഃ ।
യഥാ തുദംതി മര്മസ്ഥാഃ ഹി അസതാം പരുഷേഷവഃ ॥ 3॥

കഥയംതി മഹത്പുണ്യം ഇതിഹാസം ഇഹ ഉദ്ധവ ।
തം അഹം വര്ണയിഷ്യാമി നിബോധ സുസമാഹിതഃ ॥ 4॥

കേനചിത് ഭിക്ഷുണാ ഗീതം പരിഭൂതേന ദുര്ജനൈഃ ।
സ്മരതാഃ ധൃതിയുക്തേന വിപാകം നിജകര്മണാമ് ॥ 5॥

അവനിഷു ദ്വിജഃ കശ്ചിത് ആസീത് ആഢ്യതമഃ ശ്രിയാ ।
വാര്താവൃത്തിഃ കദര്യഃ തു കാമീ ലുബ്ധഃ അതികോപനഃ ॥ 6॥

ജ്ഞാതയഃ അതിഥയഃ തസ്യ വാങ്മാത്രേണ അപി ന അര്ചിതാഃ ।
ശൂന്യ അവസഥഃ ആത്മാ അപി കാലേ കാമൈഃ അനര്ചിതഃ ॥ 7॥

ദുഃശീലസ്യ കദര്യസ്യ ദ്രുഹ്യംതേ പുത്രബാംധവാഃ ।
ദാരാ ദുഹിതരഃ ഭൃത്യാഃ വിഷണ്ണാഃ ന ആചരന് പ്രിയമ് ॥ 8॥

തസ്യ ഏവം യക്ഷവിത്തസ്യ ച്യുതസ്യ ഉഭയലോകതഃ ।
ധര്മകാമവിഹീനസ്യ ചുക്രുധുഃ പംചഭാഗിനഃ ॥ 9॥

തത് അവധ്യാന വിസ്രസ്ത പുണ്യ സ്കംധസ്യ ഭൂരിദ ।
അര്ഥഃ അപി അഗച്ഛന് നിധനം ബഹു ആയാസ പരിശ്രമഃ ॥ 10॥

ജ്ഞാതയഃ ജഗൃഹുഃ കിംചിത് കിംചിത് അസ്യവഃ ഉദ്ധവ ।
ദൈവതഃ കാലതഃ കിംചിത് ബ്രഹ്മബംധോഃ നൃപാര്ഥിവാത് ॥ 11॥

സഃ ഏവം ദ്രവിണേ നഷ്ടേ ധര്മകാമവിവര്ജിതഃ ।
ഉപേക്ഷിതഃ ച സ്വജനൈഃ ചിംതാം ആപ ദുരത്യയാമ് ॥ 12॥

തസ്യ ഏവം ധ്യായതഃ ദീര്ഘം നഷ്ടരായഃ തപസ്വിനഃ ।
ഖിദ്യതഃ ബാഷ്പകംഠസ്യ നിര്വേദഃ സുമഹാന് അഭൂത് ॥ 13॥

സഃ ച ആഹ ഇദം അഹോ കഷ്ടം വൃഥാ ആത്മാ മേ അനുതാപിതഃ ।
ന ധര്മായ ന കാമായ യസ്യ അര്ഥ ആയാസഃ ഈദൃശഃ ॥ 14॥

പ്രായേണ അര്ഥാഃ കദര്യാണാം ന സുഖായ കദാചന ।
ഇഹ ച ആത്മോപതാപായ മൃതസ്യ നരകായ ച ॥ 15॥

യശഃ യശസ്വിനാം ശുദ്ധം ശ്ലാഘ്യാഃ യേ ഗുണിനാം ഗുണാഃ ।
ലോഭഃ സ്വല്പഃ അപി താന് ഹംതി ശ്വിത്രഃ രൂപം ഇവ ഇപ്സിതമ് ॥ 16॥

അര്ഥസ്യ സാധനേ സിദ്ധഃ ഉത്കര്ഷേ രക്ഷണേ വ്യയേ ।
നാശ ഉപഭോഗഃ ആയാസഃ ത്രാസഃ ചിംതാ ഭ്രമഃ നൃണാമ് ॥ 17॥

സ്തേയം ഹിംസാ അനൃതം ദംഭഃ കാമഃ ക്രോധഃ സ്മയഃ മദഃ ।
ഭേദഃ വൈരം അവിശ്വാസഃ സംസ്പര്ധാ വ്യസനാനി ച ॥ 18॥

ഏതേ പംചദശാന് അര്ഥാഃ ഹി അര്ഥമൂലാഃ മതാഃ നൃണാമ് ।
തസ്മാത് അനര്ഥം അര്ഥാഖ്യം ശ്രേയഃ അര്ഥീ ദൂരതഃ ത്യജേത് ॥ 19॥

ഭിദ്യംതേ ഭ്രാതരഃ ദാരാഃ പിതരഃ സുഹൃദഃ തഥാ ।
ഏകാസ്നിഗ്ധാഃ കാകിണിനാ സദ്യഃ സര്വേ അരയഃ കൃതാഃ ॥ 20॥

അര്ഥേന അല്പീയസാ ഹി ഏതേ സംരബ്ധാ ദീപ്തം അന്യവഃ ।
ത്യജംതി ആശു സ്പൃധഃ ഘ്നംതി സഹസാ ഉത്സൃജ്യ സൌഹൃദമ് ॥

21॥

ലബ്ധ്വാ ജന്മ അമരപ്രാര്ഥ്യം മാനുഷ്യം തത് ദ്വിജ അഗ്ര്യതാമ് ।
തത് അനാദൃത്യ യേ സ്വാര്ഥം ഘ്നംതി യാംതി അശുഭാം ഗതിമ് ॥

22॥

സ്വര്ഗ അപവര്ഗയോഃ ദ്വാരം പ്രാപ്യ ലോകം ഇമം പുമാന് ।
ദ്രവിണേ കഃ അനൂഷജ്ജേത മര്ത്യഃ അനര്ഥസ്യ ധാമനി ॥ 23॥

ദേവര്ഷി പിതൃ ഭൂതാനി ജ്ഞാതീന് ബംധൂന് ച ഭാഗിനഃ ।
അസംവിഭജ്യ ച ആത്മാനം യക്ഷവിത്തഃ പതതി അധഃ ॥ 24॥

വ്യര്ഥയാ അര്ഥേഹയാ വിത്തം പ്രമത്തസ്യ വയഃ ബലമ് ।
കുശലാഃ യേന സിധ്യംതി ജരഠഃ കിം നു സാധയേ ॥ 25॥

കസ്മാത് സംക്ലിശ്യതേ വിദ്വാന് വ്യര്ഥയാ അര്ഥേഹയാ അസകൃത് ।
കസ്യചിത് മായയാ നൂനം ലോകഃ അയം സുവിമോഹിതഃ ॥ 26॥

കിം ധനൈഃ ധനദൈഃ വാ കിം കാമൈഃ വാ കാമദൈഃ ഉത ।
മൃത്യുനാ ഗ്രസ്യമാനസ്യ കര്മഭിഃ വാ ഉത ജന്മദൈഃ ॥ 27॥

നൂനം മേ ഭഗവാന് തുഷ്ടഃ സര്വദേവമയഃ ഹരിഃ ।
യേന നീതഃ ദശാം ഏതാം നിര്വേദഃ ച ആത്മനഃ പ്ലവഃ ॥ 28॥

സഃ അഹം കലൌ അശേഷേണ ശോഷയിഹ്ഹ്യേ അംഗം ആത്മനഃ ।
അപ്രമത്തഃ അഖിലസ്വാര്ഥേ യദി സ്യാത് സിദ്ധഃ ആത്മനി ॥ 29॥

തത്ര മാം അനുമോദേരന് ദേവാഃ ത്രിഭുവനേശ്വരാഃ ।
മുഹൂര്തേന ബ്രഹ്മലോകം ഖട്വാംഗഃ സമസാധയത് ॥ 30॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
ഇതി അഭിപ്രേത്യ മനസാ ഹി ആവംത്യഃ ദ്വിജസത്തമഃ ।
ഉന്മുച്യ ഹൃദയഗ്രംഥീന് ശാംതഃ ഭിക്ഷുഃ അഭൂത് മുനിഃ ॥ 31॥

സഃ ചചാര മഹീം ഏതാം സംയത ആത്മേംദ്രിയ അനിലഃ ।
ഭിക്ഷാര്ഥം നഗര ഗ്രാമാന് അസംഗഃ അലക്ഷിതഃ അവിശത് ॥ 32॥

തം വൈ പ്രവയസം ഭിക്ഷും അവധൂതം അസജ്ജനാഃ ।
ദൃഷ്ട്വാ പര്യഭവന് ഭദ്രഃ ബഹ്വീഭിഃ പരിഭൂതിഭിഃ ॥ 33॥

കേചിത് ത്രിവേണും ജഗൃഹുഃ ഏകേ പാത്രം കമംഡലുമ് ।
പീഠം ച ഏകേ അക്ഷസൂത്രം ച കംഥാം ചീരാണി കേചന ॥ 34॥

പ്രദായ ച പുനഃ താനി ദര്ശിതാനി ആദദുഃ മുനേഃ ।
അന്നം ച ഭൈക്ഷ്യസംപന്നം ഭുംജാനസ്യ സരിത് തടേ ॥ 35॥

മൂത്രയംതി ച പാപിഷ്ഠാഃ ഷ്ഠീവംതി അസ്യ ച മൂര്ധനി ।
യതവാചം വാചയംതി താഡയംതി ന വക്തി ചേത് ॥ 36॥

തര്ജയംതി അപരേ വാഗ്ഭിഃ സ്തേനഃ അയം ഇതി വാദിനഃ ।
ബധ്നംതി രജ്ജ്വാ തം കേചിത് ബധ്യതാം ബധ്യതാം ഇതി ॥ 37॥

ക്ഷിപംതി ഏകേ അവജാനംതഃ ഏഷഃ ധര്മധ്വജഃ ശഠഃ ।
ക്ഷീണവിത്തഃ ഇമാം വൃത്തിം അഗ്രഹീത് സ്വജന ഉജ്ഝിതഃ ॥ 38॥

അഹോ ഏഷഃ മഹാസാരഃ ധൃതിമാന് ഗിരിഃ ആഡിവ ।
മൌനേന സാധയതി അര്ഥം ബകവത് ദൃഢനിശ്ചയഃ ॥ 39॥

ഇതി ഏകേ വിഹസംതി ഏനം ഏകേ ദുര്വാതയംതി ച ।
തം ബബംധുഃ നിരുരുധുഃ യഥാ ക്രീഡനകം ദ്വിജമ് ॥ 40॥

ഏവം സഃ ഭൌതികം ദുഃഖം ദൈവികം ദൈഹികം ച യത് ।
ഭോക്തവ്യം ആത്മനഃ ദിഷ്ടം പ്രാപ്തം പ്രാപ്തം അബുധ്യത ॥ 41॥

പരിഭൂതഃ ഇമാം ഗാഥാം അഗായത നരാധമൈഃ ।
പാതയദ്ഭിഃ സ്വധര്മസ്ഥഃ ധൃതിം ആസ്ഥായ സാത്വികീമ് ॥ 42॥

ദ്വിജഃ ഉവാച ।
ന അയം ജനഃ മേ സുഖദുഃഖഹേതുഃ
ന ദേവതാത്മാ ഗ്രഹകര്മകാലാഃ ।
മനഃ പരം കാരണം ആമനംതി
സംസാരചക്രം പരിവര്തയേത് യത് ॥ 43॥

മനഃ ഗുണാന് വൈ സൃജതേ ബലീയഃ
തതഃ ച കര്മാണി വിലക്ഷണാനി ।
ശുക്ലാനി കൃഷ്ണാനി അഥ ലോഹിതാനി
തേഭ്യഃ സവര്ണാഃ സൃതയഃ ഭവംതി ॥ 44॥

അനീഹഃ ആത്മാ മനസാ സമീഹതാ
ഹിരണ്മയഃ മത്സഖഃ ഉദ്വിചഷ്ടേ ।
മനഃ സ്വലിംഗം പരിഗൃഹ്യ കാമാന്
ജുഷന് നിബദ്ധഃ ഗുണസംഗതഃ അസൌ ॥ 45॥

ദാനം സ്വധര്മഃ നിയമഃ യമഃ ച
ശ്രുതം ച കര്മാണി ച സദ്വ്രതാനി ।
സര്വേ മനോനിഗ്രഹലക്ഷണാംതാഃ
പരഃ ഹി യോഗഃ മനസഃ സമാധി ॥ 46॥

സമാഹിതം യസ്യ മനഃ പ്രശാംതമ്
ദാനാദിഭിഃ കിം വദ തസ്യ കൃത്യമ് ।
അസംയതം യസ്യ മനഃ വിനശ്യത്
ദാനാദിഭിഃ ചേത് അപരം കിമേഭിഃ ॥ 47॥

മനോവശേ അന്യേ ഹി അഭവന് സ്മ ദേവാഃ
മനഃ ച ന അന്യസ്യ വശം സമേതി ।
ഭീഷ്മഃ ഹി ദേവഃ സഹസഃ സഹീയാന്
യുംജ്യാത് വശേ തം സഃ ഹി ദേവദേവഃ ॥ 48॥

തം ദുര്ജയം ശത്രും അസഹ്യവേഗം
മരുംതുദം തത് ന വിജിത്യ കേചിത് ।
കുര്വംതി അസത് വിഗ്രഹം അത്ര മര്ത്യൈഃ
മിത്രാണി ഉദാസീന രിപൂന് വിമൂഢാഃ ॥ 49॥

ദേഹം മനോമാത്രം ഇമം ഗൃഹീത്വാ
മമ അഹം ഇതി അംധ ധിയഃ മനുഷ്യാഃ ।
ഏഷഃ അഹം അന്യഃ അയം ഇതി ഭ്രമേണ
ദുരംതപാരേ തമസി ഭ്രമംതി ॥ 50॥

ജനഃ തു ഹേതുഃ സുഖദുഃഖയോഃ ചേത്
കിം ആത്മനഃ ച അത്ര ഹ ഭൌമയോഃ തത് ।
ജിഹ്വാം ക്വചിത് സംദശതി സ്വദദ്ഭിഃ
തത് വേദനായാം കതമായ കുപ്യേത് ॥ 51॥

ദുഃഖസ്യ ഹേതുഃ യദി ദേവതാഃ തു
കിം ആത്മനഃ തത്ര വികാരയോഃ തത് ।
യത് അംഗം അംഗേന നിഹന്യതേ ക്വചിത്
ക്രുധ്യേത കസ്മൈ പുരുഷഃ സ്വദേഹേ ॥ 52॥

ആത്മാ യദി സ്യാത് സുഖദുഃഖഹേതുഃ
കിം അന്യതഃ തത്ര നിജസ്വഭാവഃ ।
ന ഹി ആത്മനഃ അന്യത് യദി തത് മൃഷാ സ്യാത്
ക്രുധ്യേത കസ്മാത് ന സുഖം ന ദുഃഖമ് ॥ 53॥

ഗ്രഹാഃ നിമിത്തം സുഖദുഃഖയോഃ ചേത്
കിം ആത്മനഃ അജസ്യ ജനസ്യ തേ വൈ ।
ഗ്രഹൈഃ ഗ്രഹസ്യ ഏവ വദംതി പീഡാമ്
ക്രുധ്യേത കസ്മൈ പുരുഷഃ തതഃ അന്യഃ ॥ 54॥

കര്മാഃ തു ഹേതുഃ സുഖദുഃഖയോഃ ചേത്
കിം ആത്മനഃ തത് ഹി ജഡാജഡത്വേ ।
ദേഹഃ തു അചിത്പുരുഷഃ അയം സുപര്ണഃ
ക്രുധ്യേത കസ്മൈ ന ഹി കര്മമൂലമ് ॥ 55॥

കാലഃ തു ഹേതുഃ സുഖദുഃഖയോഃ ചേത്
കിം ആത്മനഃ തത്ര തത് ആത്മകഃ അസൌ ।
ന അഗ്നേഃ ഹി താപഃ ന ഹിമസ്യ തത് സ്യാത്
ക്രുധ്യേത കസ്മൈ ന പരസ്യ ദ്വംദ്വമ് ॥ 56॥

ന കേനചിത് ക്വ അപി കഥംചന അസ്യ
ദ്വംദ്വ ഉപരാഗഃ പരതഃ പരസ്യ ।
യഥാഹമഃ സംസൃതിരൂപിണഃ സ്യാത്
ഏവം പ്രബുദ്ധഃ ന ബിഭേതി ഭൂതൈഃ ॥ 57॥

ഏതാം സഃ ആസ്ഥായ പരാത്മനിഷ്ഠാമ്
അധ്യാസിതാം പൂര്വതമൈഃ മഹര്ഷിഭിഃ ।
അഹം തരിഷ്യാമി ദുരംതപാരമ്
തമഃ മുകുംദ അംഘ്രിനിഷേവയാ ഏവ ॥ 58॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
നിര്വിദ്യ നഷ്ടദ്രവിണഃ ഗതക്ലമഃ
പ്രവ്രജ്യ ഗാം പര്യടമാനഃ ഇത്ഥമ് ।
നിരാകൃതഃ അസദ്ഭിഃ അപി സ്വധര്മാത്
അകംപിതഃ അമും മുനിഃ ആഹ ഗാഥാമ് ॥ 59॥

സുഖദുഃഖപ്രദഃ ന അന്യഃ പുരുഷസ്യ ആത്മവിഭ്രമഃ ।
മിത്ര ഉദാസീനരിപവഃ സംസാരഃ തമസഃ കൃതഃ ॥ 60॥

തസ്മാത് സര്വാത്മനാ താത നിഗൃഹാണ മനോ ധിയാ ।
മയി ആവേശിതയാ യുക്തഃ ഏതാവാന് യോഗസംഗ്രഹഃ ॥ 61॥

യഃ ഏതാം ഭിക്ഷുണാ ഗീതാം ബ്രഹ്മനിഷ്ഠാം സമാഹിതഃ ।
ധാരയന് ശ്രാവയന് ശ്രുണ്വന് ദ്വംദ്വൈഃ ന ഏവ അഭിഭൂയതേ ॥ 62॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ഭഗവദുദ്ധവസംവാദേ
ബിക്ഷുഗീതനിരൂപണം നാമ ത്രയോവിംശോഽധ്യായഃ ॥ 23॥

അഥ ചതുര്വിംശോഽധ്യാഃ ।
ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
അഥ തേ സംപ്രവക്ഷ്യാമി സാംഖ്യം പൂര്വൈഃ വിനിശ്ചിതമ് ।
യത് വിജ്ഞായ പുമാന് സദ്യഃ ജഹ്യാത് വൈകല്പികം ഭ്രമമ് ॥ 1॥

ആസീത് ജ്ഞാനം അഥഃ ഹി അര്ഥഃ ഏകം ഏവ അവികല്പിതമ് ।
യദാ വിവേകനിപുണാഃ ആദൌ കൃതയുഗേ അയുഗേ ॥ 2॥

തത് മായാഫലരൂപേണ കേവലം നിര്വികല്പിതമ് ।
വാങ്മനഃ അഗോചരം സത്യം ദ്വിധാ സമഭവത് ബൃഹത് ॥ 3॥

തയോഃ ഏകതരഃ ഹി അര്ഥഃ പ്രകൃതിഃ സോഭയാത്മികാ ।
ജ്ഞാനം തു അന്യതരഃ ഭാവഃ പുരുഷഃ സഃ അഭിധീയതേ ॥ 4॥

തമഃ രജഃ സത്ത്വം ഇതി പ്രകൃതേഃ അഭവന് ഗുണാഃ ।
മയാ പ്രക്ഷോഭ്യമാണായാഃ പുരുഷ അനുമതേന ച ॥ 5॥

തേഭ്യഃ സമഭവത് സൂത്രം മഹാന് സൂത്രേണ സംയുതഃ ।
തതഃ വികുര്വതഃ ജാതഃ യഃ അഹംകാരഃ വിമോഹനഃ ॥ 6॥

വൈകാരികഃ തൈജസഃ ച താമസഃ ച ഇതി അഹം ത്രിവൃത് ।
തന്മാത്ര ഇംദ്രിയ മനസാം കാരണം ചിത് അചിത് മയഃ ॥ 7॥

അര്ഥഃ തന്മാത്രികാത് ജജ്ഞേ താമസാത് ഇംദ്രിയാണി ച ।
തൈജസാത് ദേവതാഃ ആസന് ഏകാദശ ച വൈകൃതാത് ॥ 8॥

മയാ സംചോദിതാഃ ഭാവാഃ സര്വേ സംഹതി അകാരിണഃ ।
അംഡം ഉത്പാദയാമാസുഃ മമ ആയതനം ഉത്തമമ് ॥ 9॥

തസ്മിന് അഹം സമഭവം അംഡേ സലിലസംസ്ഥിതൌ ।
മമ നാഭ്യാം അഭൂത് പദ്മം വിശ്വാഖ്യം തത്ര ച ആത്മഭൂഃ ॥

10॥

സഃ അസൃജത് തപസാ യുക്തഃ രജസാ മത് അനുഗ്രഹാത് ।
ലോകാന് സപാലാന് വിശ്വാത്മാ ഭൂഃ ഭുവഃ സ്വഃ ഇതി ത്രിധാ ॥ 11॥

ദേവാനാം ഓകഃ ആസീത് സ്വഃ ഭൂതാനാം ച ഭുവഃ പദമ് ।
മര്ത്യ ആദീനാം ച ഭൂഃ ലോകഃ സിദ്ധാനാം ത്രിതയാത് പരമ് ॥

12॥

അധഃ അസുരാണാം നാഗാനാം ഭൂമേഃ ഓകഃ അസൃജത് പ്രഭുഃ ।
ത്രിലോക്യാം ഗതയഃ സര്വാഃ കര്മണാം ത്രിഗുണ ആത്മനാമ് ॥ 13॥

യോഗസ്യ തപസഃ ച ഏവ ന്യാസസ്യ ഗതയഃ അമലാഃ ।
മഹഃ ജനഃ തപഃ സത്യം ഭക്തിയോഗസ്യ മദ്ഗതിഃ ॥ 14॥

മയാ കാലാത്മനാ ധാത്രാ കര്മയുക്തം ഇദം ജഗത് ।
ഗുണപ്രവാഹഃ ഏതസ്മിന് ഉന്മജ്ജതി നിമജ്ജതി ॥ 15॥

അണുഃ ബൃഹത് കൃശഃ സ്ഥൂലഃ യഃ യഃ ഭാവഃ പ്രസിധ്യതി ।
സര്വഃ അപി ഉഭയസംയുക്തഃ പ്രകൃത്യാ പുരുഷേണ ച ॥ 16॥

യഃ തു യസ്യ ആദിഃ അംതഃ ച സഃ വൈ മധ്യം ച തസ്യ സന് ।
വികാരഃ വ്യവഹാരാര്ഥഃ യഥാ തൈജസ പാര്ഥിവാഃ ॥ 17॥

യത് ഉപാദായ പൂര്വഃ തു ഭാവഃ വികുരുതേ അപരമ് ।
ആദിഃ അംതഃ യദാ യസ്യ തത് സത്യം അഭിധീയതേ ॥ 18॥

പ്രകൃതിഃ ഹി അസ്യ ഉപാദാനം ആധാരഃ പുരുഷഃ പരഃ ।
സതഃ അഭിവ്യംജകഃ കാലഃ ബ്രഹ്മ തത് ത്രിതയം തു അഹമ് ॥ 19॥

സര്ഗഃ പ്രവര്തതേ താവത് പൌര്വ അപര്യേണ നിത്യശഃ ।
മഹാന് ഗുണവിസര്ഗ അര്ഥഃ സ്ഥിതി അംതഃ യാവത് ഈക്ഷണമ് ॥ 20॥

വിരാട് മയാ ആസാദ്യമാനഃ ലോകകല്പവികല്പകഃ ।
പംചത്വായ വിശേഷായ കല്പതേ ഭുവനൈഃ സഹ ॥ 21॥

അന്നേ പ്രലീയതേ മര്ത്യം അന്നം ധാനാസു ലീയതേ ।
ധാനാഃ ഭൂമൌ പ്രലീയംതേ ഭൂമിഃ ഗംധേ പ്രലീയതേ ॥ 22॥

അപ്സു പ്രലീയംതേ ഗംധഃ ആപഃ ച സ്വഗുണേ രസേ ।
ലീയതേ ജ്യോതിഷി രസഃ ജ്യോതീ രൂപേ പ്രലീയതേ ॥ 23॥

രൂപം വായൌ സഃ ച സ്പര്ശേ ലീയതേ സഃ അപി ച അംബരേ ।
അംബരം ശബ്ദതന്മാത്രഃ ഇംദ്രിയാണി സ്വയോനിഷു ॥ 24॥

യോനിഃ വൈകാരികേ സൌമ്യ ലീയതേ മനസി ഈശ്വരേ ।
ശബ്ദഃ ഭൂതാദിം അപി ഏതി ഭൂതാദിഃ മഹതി പ്രഭുഃ ॥ 25॥

സഃ ലീയതേ മഹാന് സ്വേഷു ഗുണേഷു ഗുണവത്തമഃ ।
തേ അവ്യക്തേ സംപ്രലീയംതേ തത്കലേ ലീയതേ അവ്യയേ ॥ 26॥

കാലഃ മായാമയേ ജീവേ ജീവഃ ആത്മനി മയി അജേ ।
ആത്മാ കേവലഃ ആത്മസ്ഥഃ വികല്പ അപായ ലക്ഷണഃ ॥ 27॥

ഏവം അന്വീക്ഷമാണസ്യ കഥം വൈകല്പികഃ ഭ്രമഃ ।
മനസഃ ഹൃദി തിഷ്ഠേത വ്യോമ്നി ഇവ അര്ക ഉദയേ തമഃ ॥ 28॥

ഏഷഃ സാംഖ്യവിധിഃ പ്രോക്തഃ സംശയഗ്രംഥിഭേദനഃ ।
പ്രതിലോമ അനുലോമാഭ്യാം പരാവരദൃശാ മയാ ॥ 29॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
പ്രകൃതിപുരുഷസാംഖ്യയോഗോ നാമ ചതുര്വിംശോഽധ്യായഃ ॥ 24॥

അഥ പംചവിംശോഽധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാനുവാച ।
ഗുണാനാം അസമിശ്രാണാം പുമാന്യേന യഥാ ഭവേത് ।
തന്മേ പുരുഷവര്യ ഇഅദം ഉപധാരയ ശംസതഃ ॥ 1॥

സമഃ ദമഃ തിതിക്ഷാ ഈക്ഷാ തപഃ സത്യം ദയാ സ്മൃതിഃ ।
തുഷ്ടിഃ ത്യാഗഃ അസ്പൃഹാ ശ്രദ്ധാ ഹ്രീഃ ദയാ ആദിഃ സ്വനിര്വൃതിഃ ॥ 2॥

കാമഃ ഈഹാ മദഃ തൃഷ്ണാ സ്തംഭഃ ആശീഃ ഭിദാ സുഖമ് ।
മദ ഉത്സാഹഃ യശഃ പ്രീതിഃ ഹാസ്യം വീര്യം ബല ഉദ്യമഃ ॥ 3॥

ക്രോധഃ ലോഭഃ അനൃതം ഹിംസാ യാംചാ ദംഭഃ ക്ലമഃ കലിഃ ।
ശോകമോഹൌ വിഷാദാര്തീ നിദ്രാ ആശാ ഭീഃ അനുദ്യമഃ ॥ 4॥

സത്ത്വസ്യ രജസഃ ച ഏതാഃ തമസഃ ച അനുമൂര്വശഃ ।
വൃത്തയഃ വര്ണിതപ്രായാഃ സംനിപാതം അഥഃ ശ്രുണു ॥ 5॥

സംനിപാതഃ തു അഹം ഇതി മമ ഇതി ഉദ്ധവ യാ മതിഃ ।
വ്യവഹാരഃ സംനിപാതഃ മനോമാത്ര ഇംദ്രിയാസുഭിഃ ॥ 6॥

ധര്മേ ച അര്ഥേ ച കാമേ ച യദാ അസൌ പരിനിഷ്ഠിതഃ ।
ഗുണാനാം സംനികര്ഷഃ അയം ശ്രദ്ധാഃ അതിധനാവഹഃ ॥ 7॥

പ്രവൃത്തിലക്ഷണേ നിഷ്ഠാ പുമാന് യഃ ഹി ഗൃഹാശ്രമേ ।
സ്വധര്മേ ച അനുതിഷ്ഠേത ഗുണാനാം സമിതിഃ ഹി സാ ॥ 8॥

പുരുഷം സത്ത്വസംയുക്തം അനുമീയാത് ശമ ആദിഭിഃ ।
കാമാദിഭീ രജോയുക്തം ക്രോധാദ്യൈഃ തമസാ യുതമ് ॥ 9॥

യദാ ഭജതി മാം ഭക്ത്യാ നിരപേക്ഷഃ സ്വകര്മഭിഃ ।
തം സത്ത്വപ്രകൃതിം വിദ്യാത് പുരുഷം സ്ത്രിയം ഏവ വാ ॥ 10॥

യദാ ആശിഷഃ ആശാസ്യ മാം ഭജേത സ്വകര്മഭിഃ ।
തം രജഃപ്രകൃതിം വിദ്യാത് ഹിംസാം ആശാസ്യ താമസമ് ॥ 11॥

സത്ത്വം രജഃ തമഃ ഇതി ഗുണാഃ ജീവസ്യ ന ഏവ മേ ।
ചിത്തജാ യൈഃ തു ഭൂതാനാം സജ്ജമാനഃ നിബധ്യതേ ॥ 12॥

യദേതരൌ ജയേത് സത്ത്വം ഭാസ്വരം വിശദം ശിവമ് ।
തദാ സുഖേന യുജ്യേത ധര്മജ്ഞാന ആദിഭിഃ പുമാന് ॥ 13॥

യദാ ജയേത് തമഃ സത്ത്വം രജഃ സംഗം ഭിദാ ചലമ് ।
തദാ ദുഃഖേന യുജ്യേത കര്മണാ യശസാ ശ്രിയാ ॥ 14॥

യദാ ജയേത് രജഃ സത്ത്വം തമഃ മൂഢഃ ലയം ജഡമ് ।
യുജ്യേത ശോകമോഹാഭ്യാം നിദ്രയാ ഹിംസയാ ആശയാ ॥ 15॥

യദാ ചിത്തം പ്രസീദേത ഇംദ്രിയാണാം ച നിര്വൃതിഃ ।
ദേഹേ അഭയം മനോസംഗം തത് സത്ത്വം വിദ്ധി മത്പദമ് ॥ 16॥

വികുര്വന് ക്രിയയാ ച അധീര നിര്വൃതിഃ ച ചേതസാമ് ।
ഗാത്രാസ്വാസ്ഥ്യം മനഃ ഭ്രാംതം രജഃ ഏതൈഃ നിശാമയ ॥ 17॥

സീദത് ചിത്തം വിലീയേത ചേതസഃ ഗ്രഹണേ അക്ഷമമ് ।
മനഃ നഷ്ടം തമഃ ഗ്ലാനിഃ തമഃ തത് ഉപധാരയ ॥ 18॥

ഏധമാനേ ഗുണേ സത്ത്വേ ദേവാനാം ബലം ഏധതേ ।
അസുരാണാം ച രജസി തമസി ഉദ്ധവ രക്ഷസാമ് ॥ 19॥

സത്ത്വാത് ജഗരണം വിദ്യാത് രജസാ സ്വപ്നം ആദിശേത് ।
പ്രസ്വാപം തമസാ ജംതോഃ തുരീയം ത്രിഷു സംതതമ് ॥ 20॥

ഉപര്യുപരി ഗച്ഛംതി സത്ത്വേന ആബ്രഹ്മണഃ ജനാഃ ।
തമസാ അധഃ അധഃ ആമുഖ്യാത് രജസാ അംതരചാരിണഃ ॥ 21॥

സത്ത്വേ പ്രലീനാഃ സ്വഃ യാംതി നരലോകം രജോലയാഃ ।
തമോലയാഃ തു നിരയം യാംതി മാം ഏവ നിര്ഗുണാഃ ॥ 22॥

മദര്പണം നിഷ്ഫലം വാ സാത്വികം നിജകര്മ തത് ।
രാജസം ഫലസംകല്പം ഹിംസാപ്രായാദി താമസമ് ॥ 23॥

കൈവല്യം സാത്വികം ജ്ഞാനം രജഃ വൈകല്പികം ച യത് ।
പ്രാകൃതം താമസം ജ്ഞാനം മന്നിഷ്ഠം നിര്ഗുണം സ്മൃതമ് ॥ 24॥

വനം തു സാത്വികഃ വാസഃ ഗ്രാമഃ രാജസഃ ഉച്യതേ ।
താമസം ദ്യൂതസദനം മന്നികേതനം തു നിര്ഗുണമ് ॥ 25॥

സാത്വികഃ കാരകഃ അസംഗീ രാഗാംധഃ രാജസഃ സ്മൃതഃ ।
താമസഃ സ്മൃതിവിഭ്രഷ്ടഃ നിര്ഗുണഃ മദപാശ്രയഃ ॥ 26॥

സാത്ത്വികീ ആധ്യാത്മികീ ശ്രദ്ധാ കര്മശ്രദ്ധാ തു രാജസീ ।
താമസ്യധര്മേ യാ ശ്രദ്ധാ മത്സേവായാം തു നിര്ഗുണാ ॥ 27॥

പഥ്യം പൂതം അനായഃ തം ആഹാര്യം സാത്ത്വികം സ്മൃതമ് ।
രാജസം ച ഇംദ്രിയപ്രേഷ്ഠം താമസം ച ആര്തിദ അശുചി ॥ 28॥

സാത്ത്വികം സുഖം ആത്മോത്ഥം വിഷയോത്ഥം തു രാജസമ് ।
താമസം മോഹദൈനോത്ഥം നിര്ഗുണം മദപാശ്രയമ് ॥ 29॥

ദ്രവ്യം ദേശഃ ഫലം കാലഃ ജ്ഞാനം കര്മ ച കാരകാഃ ।
ശ്രദ്ധാ അവസ്ഥാ ആകൃതിഃ നിഷ്ഠാ ത്രൈഗുണ്യഃ സര്വഃ ഏവ ഹി ॥

30॥

സര്വേ ഗുണമയാഃ ഭാവാഃ പുരുഷ അവ്യക്ത ധിഷ്ഠിതാഃ ॥ 31॥

ഏതാഃ സംസൃതയഃ പുംസഃ ഗുണകര്മനിബംധനാഃ ।
യേന ഇമേ നിര്ജിതാഃ സൌമ്യ ഗുണാഃ ജീവേന ചിത്തജാഃ ।
ഭക്തിയോഗേന മന്നിഷ്ഠഃ മദ്ഭാവായ പ്രപദ്യതേ ॥ 32॥

തസ്മാത് അഹം ഇമം ലബ്ധ്വാ ജ്ഞാനവിജ്ഞാനസംഭവമ് ।
ഗുണസംഗം വിനിര്ധൂയ മാം ഭജംതു വിചക്ഷണാഃ ॥ 33॥

നിഃസംഗഃ മാം ഭജേത് വിദ്വാന് അപ്രമത്തഃ ജിതേംദ്രിയഃ ।
രജഃ തമഃ ച അഭിജയേത് സത്ത്വസംസേവയാ മുനിഃ ॥ 34॥

സത്ത്വം ച അഭിജയേത് യുക്തഃ നൈരപേക്ഷ്യേണ ശാംതധീഃ ।
സംപദ്യതേ ഗുണൈഃ മുക്തഃ ജീവഃ ജീവം വിഹായ മാമ് ॥ 35॥

ജീവഃ ജീവവിനിര്മുക്തഃ ഗുണൈഃ ച ആശയസംഭവൈഃ ।
മയാ ഏവ ബ്രഹ്മണാ പൂര്ണഃ ന ബഹിഃ ന അംതരഃ ചരേത് ॥ 36॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
ഗുണനിര്ഗുണനിരൂപണം നാമ പംചവിംശോഽധ്യായഃ ॥ 25॥

അഥ ഷഡ്വിംശോഽധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
മത് ലക്ഷണം ഇമം കായം ലബ്ധ്വാ മദ്ധര്മഃ ആസ്ഥിതഃ ।
ആനംദം പരമാത്മാനം ആത്മസ്ഥം സമുപൈതി മാമ് ॥1॥

ഗുണമയ്യാഃ ജീവയോന്യാഃ വിമുക്തഃ ജ്ഞാനനിഷ്ഠയാ ।
ഗുണേഷു മായാമാത്രേഷു ദൃശ്യമാനേഷു അവസ്തുതഃ ।
വര്തമാനഃ അപി ന പുമാന് യുജ്യതേ അവസ്തുഭിഃ ഗുണൈഃ ॥ 2॥

സംഗം ന കുര്യാത് അസതാം ശിശ്ന ഉദര തൃപാം ക്വചിത് ।
തസ്യ അനുഗതഃ തമസി അംധേ പതതി അംധ അനുഗാംധവത് ॥ 3॥

ഐലഃ സമ്രാട് ഇമാം ഗാഥാം അഗായത ബൃഹച്ഛ്രവാഃ ।
ഉര്വശീ വിരഹാത് മുഹ്യന് നിര്വിണ്ണഃ ശോകസംയമേ ॥ 4॥

ത്യക്ത്വാ ആത്മാനം വ്രജംതീം താം നഗ്നഃ ഉന്മത്തവത് നൃപഃ ।
വിലപന് അന്വഗാത് ജായേ ഘോരേ തിഷ്ഠ ഇതി വിക്ലവഃ ॥ 5॥

കാമാന് അതൃപ്തഃ അനുജുഷന് ക്ഷുല്ലകാന് വര്ഷയാമിനീഃ ।
ന വേദ യാംതീഃ ന അയാംതീഃ ഉര്വശീ ആകൃഷ്ടചേഅതനഃ ॥ 6॥

ഐലഃ ഉവാച ।
അഹോ മേ മോഹവിസ്താരഃ കാമകഷ്മലചേതസഃ ।
ദേവ്യാഃ ഗൃഹീതകംഠസ്യ ന ആയുഃഖംഡാഃ ഇമേ സ്മൃതാഃ ॥ 7॥

ന അഹം വേദ അഭിനിര്മുക്തഃ സൂര്യഃ വാ അഭ്യുദിതഃ അമുയാ ।
മുഷിതഃ വര്ഷപൂഗാനാം ബത അഹാനി ഗതാനി ഉത ॥ 8॥

അഹോ മേ ആത്മസംമോഹഃ യേന ആത്മാ യോഷിതാം കൃതഃ ।
ക്രീഡാമൃഗഃ ചക്രവര്തീ നരദേവശിഖാമണിഃ ॥ 9॥

സപരിച്ഛദം ആത്മാനം ഹിത്വാ തൃണം ഇവ ഈശ്വരമ് ।
യാംതീം സ്ത്രിയം ച അന്വഗമം നഗ്നഃ ഉന്മത്തവത് രുദന് ॥ 10॥

കുതഃ തസ്യ അനുഭാവഃ സ്യാത് തേജഃ ഈശത്വം ഏവ വാ ।
യഃ അന്വഗച്ഛം സ്ത്രിയം യാംതീം ഖരവത് പാദതാഡിതഃ ॥ 11॥

കിം വിദ്യയാ കിം തപസാ കിം ത്യാഗേന ശ്രുതേന വാ ।
കിം വിവിക്തേന മൌനേന സ്ത്രീഭിഃ യസ്യ മനഃ ഹൃതമ് ॥ 12॥

സ്വാര്ഥസ്യ അകോവിദം ധിങ് മാം മൂര്ഖം പംഡിത മാനിനമ് ।
യഃ അഹം ഈശ്വരതാം പ്രാപ്യ സ്ത്രീഭിഃ ഗോ ഖരവത് ജിതഃ ॥ 13॥

സേവതഃ വര്ഷപൂഗാത് മേ ഉര്വശ്യഃ അധരാസവമ് ।
ന തൃപ്യതി ആത്മഭൂഃ കാമഃ വഹ്നിഃ ആഹുതിഭിഃ യഥാ ॥ 14॥

പുംശ്ചല്യാ അപഹൃതം ചിത്തം കോന്വന്യഃ മോചിതും പ്രഭുഃ ।
ആത്മാരാമേശ്വരം ഋതേ ഭഗവംതം അധോക്ഷജമ് ॥ 15॥

ബോധിതസ്യ അപി ദേവ്യാ മേ സൂക്തവാക്യേന ദുര്മതേഃ ।
മനോഗതഃ മഹാമോഹഃ ന അപയാതി അജിതാത്മനഃ ॥ 16॥

കിം ഏതയാ നഃ അപകൃതം രജ്ജ്വാ വാ സര്പചേതസഃ ।
രജ്ജുസ്വരൂപ അവിദുഷഃ യഃ അഹം യത് അജിതേംദ്രിയഃ ॥ 17॥

ക്വ അയം മലോമസഃ കായഃ ദൌര്ഗംധി ആദി ആത്മകഃ അശുചിഃ ।
ക്വ ഗുണാഃ സൌമനസ്യ ആദ്യാഃ ഹി അധ്യാസഃ അവിദ്യയാ കൃതഃ ॥ 18॥

പിത്രോഃ കിം സ്വം നു ഭാര്യായാഃ സ്വാമിനഃ അഗ്നേഃ ശ്വഗൃധ്രയോഃ ।
കിം ആത്മനഃ കിം സുഹൃദാം ഇതി യഃ ന അവസീയതേ ॥ 19॥

തസ്മിന് കലേവരേ അമേധ്യേ തുച്ഛനിഷ്ഠേ വിഷജ്ജതേ ।
അഹോ സുഭദ്രം സുനസം സുസ്മിതം ച മുഖം സ്ത്രിയഃ ॥ 20॥

ത്വങ് മാംസ രുധിര സ്നായു മേദോ മജ്ജാ അസ്ഥി സംഹതൌ ।
വിണ്മൂത്രപൂയേ രമതാം കൃമീണാം കിയത് അംതരമ് ॥ 21॥

അഥ അപി ന ഉപസജ്ജേത സ്ത്രീഷു സ്ത്രൈണേഷു ച അര്ഥവിത് ।
വിഷയ ഇംദ്രിയ സംയോഗാത് മനഃ ക്ഷുഭ്യതി ന അന്യഥാ ॥ 22॥

അദൃഷ്ടാത് അശ്രുതാത് ഭാവാത് ന ഭാവഃ ഉപജായതേ ।
അസംപ്രയുംജതഃ പ്രാണാന് ശാമ്യതി സ്തിമിതം മനഃ ॥ 23॥

തസ്മാത് സംഗഃ ന കര്തവ്യഃ സ്ത്രീഷു സ്ത്രൈണേഷു ച ഇംദ്രിയൈഃ ।
വിദുഷാം ച അപി അവിശ്രബ്ധഃ ഷഡ്വര്ഗഃ കിമു മാദൃശാമ് ॥

24॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
ഏവം പ്രഗായന് നൃപദേവദേവഃ
സഃ ഉര്വശീലോകം അഥഃ വിഹായ ।
ആത്മാനം ആത്മനി അവഗമ്യ മാം വൈ
ഉപാരമത് ജ്ഞാനവിധൂതമോഹഃ ॥ 25॥

തതഃ ദുഃസംഗം ഉത്സൃജ്യ സത്സു സജ്ജേത ബുദ്ധിമാന് ।
സംതഃ ഏതസ്യ ഛിംദംതി മനോവ്യാസംഗമുക്തിഭിഃ ॥ 26॥

സംതഃ അനപേക്ഷാഃ മച്ചിത്താഃ പ്രശാംതാഃ സമദര്ശിനഃ ।
നിര്മമാഃ നിരഹംകാരാഃ നിര്ദ്വംദ്വാഃ നിഷ്പരിഗ്രഹാഃ ॥ 27॥

തേഷു നിത്യം മഹാഭാഗഃ മഹാഭാഗേഷു മത്കഥാഃ ।
സംഭവംതി ഹിതാ നൄണാം ജുഷതാം പ്രപുനംതി അഘമ് ॥ 28॥

താഃ യേ ശ്രുണ്വംതി ഗായംതി ഹി അനുമോദംതി ച അദൃതാഃ ।
മത്പരാഃ ശ്രദ്ദധാനാഃ ച ഭക്തിം വിംദംതി തേ മയി ॥ 29॥

ഭക്തിം ലബ്ധവതഃ സാധോഃ കിം അന്യത് അവശിഷ്യതേ ।
മയി അനംതഗുണേ ബ്രഹ്മണി ആനംദ അനുഭവ ആത്മനി ॥ 30॥

യഥാ ഉപശ്രയമാണസ്യ ഭഗവംതം വിഭാവസുമ് ।
ശീതം ഭയം തമഃ അപി ഏതി സാധൂന് സംസേവതഃ തഥാ ॥ 31॥

നിമജ്ജ്യ ഉന്മജ്ജ്യതാം ഘോരേ ഭവാബ്ധൌ പരമ അയനമ് ।
സംതഃ ബ്രഹ്മവിദഃ ശാംതാഃ നൌഃ ദൃഢ ഇവ അപ്സു മജ്ജതാമ് ॥ 32॥

അന്നം ഹി പ്രാണിനാം പ്രാണഃ ആര്താനാം ശരണം തു അഹമ് ।
ധര്മഃ വിത്തം നൃണാം പ്രേത്യ സംതഃ അര്വാക് ബിഭ്യതഃ അരണമ് ॥

33॥

സംതഃ ദിശംതി ചക്ഷൂംഷി ബഹിഃ അര്കഃ സമുത്ഥിതഃ ।
ദേവതാഃ ബാംധവാഃ സംതഃ സംതഃ ആത്മാ അഹം ഏവ ച ॥ 34॥

വൈതസേനഃ തതഃ അപി ഏവം ഉര്വശ്യാ ലോകനിഃസ്പൃഹഃ ।
മുക്തസംഗഃ മഹീം ഏതാം ആത്മാരാമഃ ചചാര ഹ ॥ 35॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
ഐലഗീതം നാമ ഷഡ്വിംശോഽധ്യായഃ ॥ 26॥

അഥ സപ്തവിംശോഽധ്യായഃ ।
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
ക്രിയായോഗം സമാചക്ഷ്വ ഭവത് ആരാധനം പ്രഭോ ।
യസ്മാത് ത്വാം യേ യഥാ അര്ചംതി സാത്വതാഃ സാത്വതര്ഷഭ ॥ 1॥

ഏതത് വദംതി മുനയഃ മുഹുഃ നിഃശ്രേയസം നൃണാമ് ।
നാരദഃ ഭഗവാന് വ്യാസഃ ആചാര്യഃ അംഗിരസഃ സുതഃ ॥ 2॥

നിഃസൃതം തേ മുഖാംഭോജാദ്യത് ആഹ ഭഗവാന് അജഃ ।
പുത്രേഭ്യഃ ഭൃഗുമുഖ്യേഭ്യഃ ദേവ്യൈ ച ഭഗവാന് ഭവഃ ॥ 3॥

ഏതത് വൈ സര്വവര്ണാനാം ആശ്രമാണാം ച സംമതമ് ।
ശ്രേയസാം ഉത്തമം മന്യേ സ്ത്രീശൂദ്രാണാം ച മാനദ ॥ 4॥

ഏതത് കമലപത്രാക്ഷ കര്മബംധവിമോചനമ് ।
ഭക്തായ ച അനുരക്തായ ബ്രൂഹി വിശ്വേശ്വര ഈശ്വര ॥ 5॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
നഹി അംതഃ അനംതപാരസ്യ കര്മകാംഡസ്യ ച ഉദ്ധവ ।
സംക്ഷിപ്തം വര്ണയിഷ്യാമി യഥാവത് അനുപൂര്വശഃ ॥ 6॥

വൈദികഃ താംത്രികഃ മിശ്രഃ ഇതി മേ ത്രിവിധഃ മഖഃ ।
ത്രയാണാം ഈപ്സിതേന ഏവ വിധിനാ മാം സമര്ചയേത് ॥ 7॥

യദാ സ്വനിഗമേന ഉക്തം ദ്വിജത്വം പ്രാപ്യ പൂരുഷഃ ।
യഥാ യജേത മാം ഭക്ത്യാ ശ്രദ്ധയാ തത് നിബോധ മേ ॥ 8॥

അര്ചായാം സ്ഥംഡിലേ അഗ്നൌ വാ സൂര്യേ വാ അപ്സു ഹൃദി ദ്വിജഃ ।
ദ്രവ്യേണ ഭക്തിയുക്തഃ അര്ചേത് സ്വഗുരും മാം അമായയാ ॥ 9॥

പൂര്വം സ്നാനം പ്രകുര്വീത ധൌതദംതഃ അംഗശുദ്ധയേ ।
ഉഭയൈഃ അപി ച സ്നാനം മംത്രൈഃ മൃദ്ഗ്രഹണാദിനാ ॥ 10॥

സംധ്യാ ഉപാസ്തി ആദി കര്മാണി വേദേന അചോദിതാനി മേ ।
പൂജാം തൈഃ കല്പയേത് സമ്യക് സംകല്പഃ കര്മപാവനീമ് ॥ 11॥

ശൈലീ ദാരുമയീ ലൌഹീ ലേപ്യാ ലേഖ്യാ ച സൈകതീ ।
മനോമയീ മണിമയീ പ്രതിമാ അഷ്ടവിധാ സ്മൃതാ ॥ 12॥

ചല അചല ഇതി ദ്വിവിധാ പ്രതിഷ്ഠാ ജീവമംദിരമ് ।
ഉദ്വാസ ആവാഹനേ ന സ്തഃ സ്ഥിരായാം ഉദ്ധവ അര്ചനേ ॥ 13॥

അസ്ഥിരായാം വികല്പഃ സ്യാത് സ്ഥംഡിലേ തു ഭവേത് ദ്വയമ് ।
സ്നപനം തു അവിലേപ്യായാം അന്യത്ര പരിമാര്ജനമ് ॥ 14॥

ദ്രവ്യൈഃ പ്രസിദ്ധ്യൈഃ മത് യാഗഃ പ്രതിമാദിഷു അമായിനഃ ।
ഭക്തസ്യ ച യഥാലബ്ധൈഃ ഹൃദി ഭാവേന ച ഏവ ഹി ॥ 15॥

സ്നാന അലംകരണം പ്രേഷ്ഠം അര്ചായാം ഏവ തു ഉദ്ധവ ।
സ്ഥംഡിലേ തത്ത്വവിന്യാസഃ വഹ്നൌ ആജ്യപ്ലുതം ഹവിഃ ॥ 16॥

സൂര്യേ ച അഭ്യര്ഹണം പ്രേഷ്ഠം സലിലേ സലില ആദിഭിഃ ।
ശ്രദ്ധയാ ഉപാഹൃതം പ്രേഷ്ഠം ഭക്തേന മമ വാരി അപി ॥ 17॥

ഭൂര്യപി അഭക്ത ഉപഹൃതം ന മേ തോഷായ കല്പതേ ।
ഗംധഃ ധൂപഃ സുമനസഃ ദീപഃ അന്ന ആദ്യ ച കിം പുനഃ ॥ 18॥

ശുചിഃ സംഭൃതസംഭാരഃ പ്രാക് ദര്ഭൈഃ കല്പിത ആസനഃ ।
ആസീനഃ പ്രാക് ഉദക് വാ അര്ചേത് അര്ചായാം അഥ സംമുഖഃ ॥ 19॥

കൃതന്യാസഃ കൃതന്യാസാം മദര്ചാം പാണിനാ മൃജേത് ।
കലശം പ്രോക്ഷണീയം ച യഥാവത് ഉപസാധയേത് ॥ 20॥

തത് അദ്ഭിഃ ദേവയജനം ദ്രവ്യാണി ആത്മാനം ഏവ ച ।
പ്രോക്ഷ്യ പാത്രാണി ത്രീണി അദ്ഭിഃ തൈഃ തൈഃ ദ്രവ്യൈഃ ച സാധയേത് ॥ 21॥

പാദ്യ അര്ഘ ആചമനീയാര്ഥം ത്രീണി പാത്രാണി ദൈശികഃ ।
ഹൃദാ ശീര്ഷ്ണാ അഥ ശിഖയാ ഗായത്ര്യാ ച അഭിമംത്രയേത് ॥

22॥

പിംഡേ വായു അഗ്നി സംശുദ്ധേ ഹൃത്പദ്മസ്ഥാം പരാം മമ ।
അണ്വീം ജീവകലാം ധ്യായേത് നാദ അംതേ സിദ്ധഭാവിതാമ് ॥ 23॥

തയാ ആത്മഭൂതയാ പിംഡേ വ്യാപ്തേ സംപൂജ്യ തന്മയഃ ।
ആവാഹ്യ അര്ച ആദിഷു സ്ഥാപ്യ ന്യസ്ത അംഗം മാം പ്രപൂജയേത് ॥

24॥

പാദ്യ ഉപസ്പര്ശ അര്ഹണ ആദീന് ഉപചാരാന് പ്രകല്പയേത് ।
ധര്മാദിഭിഃ ച നവഭിഃ കല്പയിത്വാ ആസനം മമ ॥ 25॥

പദ്മം അഷ്ടദലം തത്ര കര്ണികാകേസര ഉജ്ജ്വലമ് ।
ഉഭാഭ്യാം വേദതംത്രാഭ്യാം മഹ്യം തു ഉഭയസിദ്ധയേ ॥ 26॥

സുദര്ശനം പാംചജന്യം ഗദാസീഷുധനുഃ ഹലാന് ।
മുസലം കൌസ്തുഭം മാലാം ശ്രീവത്സം ച അനുപൂജയേത് ॥ 27॥

നംദം സുനംദം ഗരുഡം പ്രചംഡം ചംഡം ഏവ ച ।
മഹാബലം ബലം ച ഏവ കുമുദം കുമുദേക്ഷണമ് ॥ 28॥

ദുര്ഗാം വിനായകം വ്യാസം വിഷ്വക്സേനം ഗുരൂന് സുരാന് ।
സ്വേ സ്വേ സ്ഥാനേ തു അഭിമുഖാന് പൂജയേത് പ്രോക്ഷണ ആദിഭിഃ ॥ 29॥

ചംദന ഉശീര കര്പൂര കുംകുമ അഗരു വാസിതൈഃ ।
സലിലൈഃ സ്നാപയേത് മംത്രൈഃ നിത്യദാ വിഭവേ സതി ॥ 30॥

സ്വര്ണഘര്മ അനുവാകേന മഹാപുരുഷവിദ്യയാ ।
പൌരുഷേണ അപി സൂക്തേന സാമഭീഃ രാജനാദിഭിഃ ॥ 31॥

വസ്ത്ര ഉപവീത ആഭരണ പത്ര സ്രക് ഗംധ ലേപനൈഃ ।
അലംകുര്വീത സപ്രേമ മദ്ഭക്തഃ മാം യഥാ ഉചിതമ് ॥ 32॥

പാദ്യം ആചമനീയം ച ഗംധം സുമനസഃ അക്ഷതാന് ।
ധൂപ ദീപ ഉപഹാര്യാണി ദദ്യാത് മേ ശ്രദ്ധയാ അര്ചകഃ ॥ 33॥

ഗുഡപായസസര്പീംഷി ശഷ്കുലി ആപൂപ മോദകാന് ।
സംയാവ ദധി സൂപാം ച നൈവേദ്യം സതി കല്പയേത് ॥ 34॥

അഭ്യംഗ ഉന്മര്ദന ആദര്ശ ദംതധൌ അഭിഷേചനമ് ।
അന്നദ്യ ഗീത നൃത്യാദി പര്വണി സ്യുഃ ഉതാന്വഹമ് ॥ 35॥

വിധിനാ വിഹിതേ കുംഡേ മേഖലാഗര്തവേദിഭിഃ ।
അഗ്നിം ആധായ പരിതഃ സമൂഹേത് പാണിനാ ഉദിതമ് ॥ 36॥

പരിസ്തീര്യ അഥ പര്യുക്ഷേത് അന്വാധായ യഥാവിധി ।
പ്രോക്ഷണ്യാ ആസാദ്യ ദ്രവ്യാണി പ്രോക്ഷ്യാഗ്നൌ ഭാവയേത മാമ് ॥ 37॥

തപ്തജാംബൂനദപ്രഖ്യം ശംഖചക്രഗദാംബുജൈഃ ।
ലസത് ചതുര്ഭുജം ശാംതം പദ്മകിംജല്കവാസസമ് ॥ 38॥

സ്ഫുരത് കിരീട കടക കടിസൂത്രവര അംഗദമ് ।
ശ്രീവത്സവക്ഷസം ഭ്രാജത് കൌസ്തുഭം വനമാലിനമ് ॥ 39॥

ധ്യായന് അഭ്യര്ച്യ ദാരൂണി ഹവിഷാ അഭിഘൃതാനി ച ।
പ്രാസ്യ ആജ്യഭാഗൌ ആഘാരൌ ദത്ത്വാ ച ആജ്യപ്ലുതം ഹവിഃ ॥ 40॥

ജുഹുയാത് മൂലമംത്രേണ ഷോഡശര്ച അവദാനതഃ ।
ധര്മാദിഭ്യഃ യഥാന്യായം മംത്രൈഃ സ്വിഷ്ടികൃതം ബുധഃ ॥ 41॥

അഭ്യര്ച്യ അഥ നമസ്കൃത്യ പാര്ഷദേഭ്യഃ ബലിം ഹരേത് ।
മൂലമംത്രം ജപേത് ബ്രഹ്മ സ്മരന് നാരായണ ആത്മകമ് ॥ 42॥

ദത്ത്വാ ആചമനം ഉച്ഛേഷം വിഷ്വക്സേനായ കല്പയേത് ।
മുഖവാസം സുരഭിമത് താംബൂലാദ്യം അഥ അര്ഹയേത് ॥ 42॥

ഉപഗായന് ഗൃണന് നൃത്യന് കര്മാണി അഭിനയന് മമ ।
മത്കഥാഃ ശ്രാവയന് ശ്രുണ്വന് മുഹൂര്തം ക്ഷണികഃ ഭവേത് ॥ 44।
സ്തവൈഃ ഉച്ചാവചൈഃ സ്തോത്രൈഃ പൌരാണൈഃ പ്രകൃതൈഃ അപി ।
സ്തുത്വാ പ്രസീദ ഭഗവന് ഇതി വംദേത ദംഡവത് ॥ 45॥

ശിരഃ മത് പാദയോഃ കൃത്വാ ബാഹുഭ്യാം ച പരസ്പരമ് ।
പ്രപന്നം പാഹി മാം ഈശ ഭീതം മൃത്യുഗ്രഹ അര്ണവാത് ॥ 46॥

ഇതി ശേഷാം മയാ ദത്താം ശിരസി ആധായ സാദരമ് ।
ഉദ്വാസയേത് ചേത് ഉദ്വാസ്യം ജ്യോതിഃ ജ്യോതിഷി തത് പുനഃ ॥ 47॥

അര്ചാദിഷു യദാ യത്ര ശ്രദ്ധാ മാം തത്ര ച അര്ചയേത് ।
സര്വഭൂതേഷു ആത്മനി ച സര്വ ആത്മാ അഹം അവസ്ഥിതഃ ॥ 48॥

ഏവം ക്രിയായോഗപഥൈഃ പുമാന് വൈദികതാംത്രികൈഃ ।
അര്ചന് ഉഭയതഃ സിദ്ധിം മത്തഃ വിംദതി അഭീപ്സിതാമ് ॥ 49॥

മദര്ചാം സംപ്രതിഷ്ഠാപ്യ മംദിരം കാരയേത് ദൃഢമ് ।
പുഷ്പ ഉദ്യാനാനി രമ്യാണി പൂജാ യാത്രാ ഉത്സവ ആശ്രിതാന് ॥ 50॥

പൂജാദീനാം പ്രവാഹാര്ഥം മഹാപര്വസു അഥ അന്വഹമ് ।
ക്ഷേത്രാപണപുരഗ്രാമാന് ദത്ത്വാ മത് സാര്ഷ്ടിതാം ഇയാത് ॥ 51॥

പ്രതിഷ്ഠയാ സാര്വഭൌമംസദ്മനാ ഭുവനത്രയമ് ।
പൂജാദിനാ ബ്രഹ്മലോകം ത്രിഭിഃ മത് സാമ്യതാം ഇയാത് ॥ 52॥

മാം ഏവ നൈരപേക്ഷ്യേണ ഭക്തിയോഗേന വിംദതി ।
ഭക്തിയോഗം സഃ ലഭതേ ഏവം യഃ പൂജയേത മാമ് ॥ 53॥

യഃ സ്വദത്താം പരൈഃ ദത്തം ഹരേത സുരവിപ്രയോഃ ।
വൃത്തിം സഃ ജായതേ വിഡ്ഭുക് വര്ഷാണാം അയുതായുതമ് ॥ 54॥

കര്തുഃ ച സാരഥേഃ ഹേതോഃ അനുമോദിതുഃ ഏവ ച ।
കര്മണാം ഭാഗിനഃ പ്രേത്യ ഭൂയഃ ഭൂയസി തത്ഫലമ് ॥ 55॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
സപ്തവിംശോഽധ്യായഃ ॥ 27॥

അഥ അഷ്ടവിംശഃ അധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
പരസ്വഭാവകര്മാണി ന പ്രശംസേത് ന ഗര്ഹയേത് ।
വിശ്വം ഏകാത്മകം പശ്യന് പ്രകൃത്യാ പുരുഷേണ ച ॥ 1॥

പരസ്വഭാവകര്മാണി യഃ പ്രശംസതി നിംദതി ।
സഃ ആശു ഭ്രശ്യതേ സ്വാര്ഥാത് അസത്യ അഭിനിവേശതഃ ॥ 2॥

തൈജസേ നിദ്രയാ ആപന്നേ പിംഡസ്ഥഃ നഷ്ടചേതനഃ ।
മായാം പ്രാപ്നോതി മൃത്യും വാ തദ്വത് നാനാര്ഥദൃക് പുമാന് ॥ 3॥

കിം ഭദ്രം കിം അഭദ്രം വാ ദ്വൈതസ്യ അവസ്തുനഃ കിയത് ।
വാചാ ഉദിതം തത് അനൃതം മനസാ ധ്യാതം ഏവ ച ॥ 4॥

ഛായാപ്രത്യാഹ്വയാഭാസാ ഹി അസംതഃ അപി അര്ഥകാരിണഃ ।
ഏവം ദേഹാദയഃ ഭാവാഃ യച്ഛംതി ആമൃത്യുതഃ ഭയമ് ॥ 5॥

ആത്മാ ഏവ തത് ഇദം വിശ്വം സൃജ്യതേ സൃജതി പ്രഭുഃ ।
ത്രായതേ ത്രാതി വിശ്വാത്മാ ഹ്രിയതേ ഹരതി ഈശ്വരഃ ॥ 6॥

തസ്മാത് നഹി ആത്മനഃ അന്യസ്മാത് അന്യഃ ഭാവഃ നിരൂപിതഃ ।
നിരൂപിതേയം ത്രിവിധാ നിര്മൂലാ ഭാതിഃ ആത്മനി ।
ഇദം ഗുണമയം വിദ്ധി ത്രിവിധം മായയാ കൃതമ് ॥ 7॥

ഏതത് വിദ്വാന് മദുദിതം ജ്ഞാനവിജ്ഞാനനൈപുണമ് ।
ന നിംദതി ന ച സ്തൌതി ലോകേ ചരതി സൂര്യവത് ॥ 8॥

പ്രത്യക്ഷേണ അനുമാനേന നിഗമേന ആത്മസംവിദാ ।
ആദി അംതവത് അസത് ജ്ഞാത്വാ നിഃസംഗഃ വിചരേത് ഇഹ ॥ 9॥

ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
ന ഏവ ആത്മനഃ ന ദേഹസ്യ സംസൃതിഃ ദ്രഷ്ടൃദൃശ്യയോഃ ।
അനാത്മസ്വദൃശോഃ ഈശ കസ്യ സ്യാത് ഉപലഭ്യതേ ॥ 10॥

ആത്മാ അവ്യയഃ അഗുണഃ ശുദ്ധഃ സ്വയംജ്യോതിഃ അനാവൃതഃ ।
അഗ്നിവത് ദാരുവത് ദേഹഃ കസ്യ ഇഹ സംസൃതിഃ ॥ 11॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
യാവത് ദേഹ ഇംദ്രിയ പ്രാണൈഃ ആത്മനഃ സംനികര്ഷണമ് ।
സംസാരഃ ഫലവാന് താവത് അപാര്ഥഃ അപി അവിവേകിനഃ ॥ 12॥

അര്ഥേ ഹി അവിദ്യമാനേ അപി സംസൃതിഃ ന നിവര്തതേ ।
ധ്യായതഃ വിഷയാന് അസ്യ സ്വപ്നേ അനര്ഥ ആഗമഃ യഥാ ॥ 13॥

യഥാ ഹി അപ്രതിബുദ്ധസ്യ പ്രസ്വാപഃ ബഹു അനര്ഥഭൃത് ।
സഃ ഏവ പ്രതിബുദ്ധസ്യ ന വൈ മോഹായ കല്പതേ ॥ 14॥

ശോക ഹര്ഷ ഭയ ക്രോധ ലോഭ മോഹ സ്പൃഹാദയഃ ।
അഹംകാരസ്യ ദൃശ്യംതേ ജന്മ മൃത്യുഃ ച ന ആത്മനഃ ॥ 15॥

ദേഹ ഇംദ്രിയ പ്രാണ മനഃ അഭിമാനഃ
ജീവഃ അംതരാത്മാ ഗുണകര്മ മൂര്തിഃ ।
സൂത്രം മഹാന് ഇതി ഉരുധാ ഇവ ഗീതഃ
സംസാരഃ ആധാവതി കാലതംത്രഃ ॥ 16॥

അമൂലം ഏതത് ബഹുരൂപ രൂപിതം
മനോവചഃപ്രാണശരീരകര്മ ।
ജ്ഞാനാസിനാ ഉപാസനയാ ശിതേന
ഛിത്ത്വാ മുനിഃ ഗാം വിചരതി അതൃഷ്ണഃ ॥ 17॥

ജ്ഞാനം വിവേകഃ നിഗമഃ തപഃ ച
പ്രത്യക്ഷം ഐതിഹ്യം അഥ അനുമാനമ് ।
ആദി അംതയോഃ അസ്യ യത് ഏവ കേവലമ്
കാലഃ ച ഹേതുഃ ച തത് ഏവ മധ്യേ ॥ 18॥

യഥാ ഹിരണ്യം സ്വകൃതം പുരസ്താത്
പശ്ചാത് ച സര്വസ്യ ഹിരണ്മയസ്യ ।
തത് ഏവ മധ്യേ വ്യവഹാര്യമാണമ്
നാനാപദേശൈഃ അഹം അസ്യ തദ്വത് ॥ 19॥

വിജ്ഞാനം ഏതത് ത്രിയവസ്തം അംഗ
ഗുണത്രയം കാരണ കാര്യ കര്തൃ ।
സമന്വയേന വ്യതിരേകതഃ ച
യേന ഏവ തുര്യേണ തത് ഏവ സത്യമ് ॥ 20॥

ന യത് പുരസ്താത് ഉത യത് ന പശ്ചാത്
മധ്യേ ച തത് ന വ്യപദേശമാത്രമ് ।
ഭൂതം പ്രസിദ്ധം ച പരേണ യദ്യത്
തത് ഏവ തത് സ്യാത് ഇതി മേ മനീഷാ ॥ 21॥

അവിദ്യമാനഃ അപി അവഭാസതേ യഃ
വൈകാരികഃ രാജസസര്ഗഃ ഏഷഃ ।
ബ്രഹ്മ സ്വയംജ്യോതിഃ അതഃ വിഭാതി
ബ്രഹ്മ ഇംദ്രിയ അര്ഥ ആത്മ വികാര ചിത്രമ് ॥ 22॥

ഏവം സ്ഫുടം ബ്രഹ്മവിവേകഹേതുഭിഃ
പരാപവാദേന വിശാരദേന ।
ഛിത്ത്വാ ആത്മസംദേഹം ഉപാരമേത
സ്വാനംദതുഷ്ടഃ അഖില കാമുകേഭ്യഃ ॥ 23॥

ന ആത്മാ വപുഃ പാര്ഥിവം ഇംദ്രിയാണി
ദേവാഃ ഹി അസുഃ വായുജലം ഹുതാശഃ ।
മനഃ അന്നമാത്രം ധിഷണാ ച സത്ത്വമ്
അഹംകൃതിഃ ഖം ക്ഷിതിഃ അര്ഥസാമ്യമ് ॥ 24॥

സമാഹിതൈഃ കഃ കരണൈഃ ഗുണാത്മഭിഃ
ഗുണഃ ഭവേത് മത്സുവിവിക്തധാമ്നഃ ।
വിക്ഷിപ്യമാണൈഃ ഉത കിം ന ദൂഷണമ്
ഘനൈഃ ഉപേതൈഃ വിഗതൈഃ രവേഃ കിമ് ॥ 25॥

യഥാ നഭഃ വായു അനല അംബു ഭൂ ഗുണൈഃ
ഗതാഗതൈഃ വര്തുഗുണൈഃ ന സജ്ജതേ ।
തഥാ അക്ഷരം സത്ത്വ രജഃ തമഃ മലൈഃ
അഹംമതേഃ സംസൃതിഹേതുഭിഃ പരമ് ॥ 26॥

തഥാപി സംഗഃ പരിവര്ജനീയഃ
ഗുണേഷു മായാരചിതേഷു താവത് ।
മദ്ഭക്തിയോഗേന ദൃഢേന യാവത്
രജഃ നിരസ്യേത മനഃകഷായഃ ॥ 27॥

യഥാ ആമയഃ അസാധു ചികിത്സിതഃ നൃണാമ്
പുനഃ പുനഃ സംതുദതി പ്രരോഹന് ।
ഏവം മനഃ അപക്വ കഷയ കര്മ
കുയോഗിനം വിധ്യതി സര്വസംഗമ് ॥ 28॥

കുയോഗിനഃ യേ വിഹിത അംതരായൈഃ
മനുഷ്യഭൂതൈഃ ത്രിദശ ഉപസൃഷ്ടൈഃ ।
തേ പ്രാക്തന അഭ്യാസബലേന ഭൂയഃ
യുംജംതി യോഗം ന തു കര്മതംത്രമ് ॥ 29॥

കരോതി കര്മ ക്രിയതേ ച ജംതുഃ
കേനാപി അസൌ ചോദിതഃ ആനിപാതാത് ।
ന തത്ര വിദ്വാന്പ്രകൃതൌ സ്ഥിതഃ അപി
നിവൃത്ത തൃഷ്ണഃ സ്വസുഖ അനുഭൂത്യാ ॥ 30॥

തിഷ്ഠംതം ആസീനം ഉത വ്രജംതമ്
ശയാനം ഉക്ഷംതം അദംതം അന്നമ് ।
സ്വഭാവം അന്യത് കിം അപി ഇഹമാനമ്
ആത്മാനം ആത്മസ്ഥമതിഃ ന വേദ ॥ 31॥

യദി സ്മ പശ്യതി അസത് ഇംദ്രിയ അഥ
നാനാ അനുമാനേന വിരുദ്ധം അന്യത് ।
ന മന്യതേ വസ്തുതയാ മനീഷീ
സ്വാപ്നം യഥാ ഉത്ഥായ തിരോദധാനമ് ॥ 32॥

പൂര്വം ഗൃഹീതം ഗുണകര്മചിത്രമ്
അജ്ഞാനം ആത്മനി അവിവിക്തം അംഗ ।
നിവര്തതേ തത് പുനഃ ഈക്ഷയാ ഏവ
ന ഗൃഹ്യതേ ന അപി വിസൃജ്യ ആത്മാ ॥ 33॥

യഥാ ഹി ഭാനോഃ ഉദയഃ നൃചക്ഷുഷാമ്
തമഃ നിഹന്യാത് ന തു സദ്വിധത്തേ ।
ഏവം സമീക്ഷാ നിപുണാ സതീ മേ
ഹന്യാത് തമിസ്രം പുരുഷസ്യ ബുദ്ധേഃ ॥ 34॥

ഏഷഃ സ്വയംജ്യോതിഃ അജഃ അപ്രമേയഃ
മഹാനുഭൂതിഃ സകലാനുഭൂതിഃ ।
ഏകഃ അദ്വിതീയഃ വചസാം വിരാമേ
യേന ഈശിതാ വാക് അസവഃ ചരംതി ॥ 35॥

ഏതാവാന് ആത്മസംമോഹഃ യത് വികല്പഃ തു കേവലേ ।
ആത്മന് നൃതേ സ്വമാത്മാനം അവലംബഃ ന യസ്യ ഹി ॥36॥

യത് നാമ ആകൃതിഭിഃ ഗ്രാഹ്യം പംചവര്ണം അബാധിതമ് ।
വ്യര്ഥേന അപി അര്ഥവാദഃ അയം ദ്വയം പംഡിതമാനിനാമ് ॥ 37॥

യോഗിനഃ അപക്വയോഗസ്യ യുംജതഃ കായഃ ഉത്ഥിതൈഃ ।
ഉപസര്ഗൈഃ വിഹന്യേത തത്ര അയം വിഹിതഃ വിധിഃ ॥ 38॥

യോഗധാരണയാ കാംശ്ചിത് ആസനൈഃ ധാരണ അന്വിതൈഃ ।
തപോമംത്രൌഷധൈഃ കാംശ്ചിത് ഉപസര്ഗാന് വിനിര്ദഹേത് ॥ 39॥

കാംശ്ചിത് മമ അനുധ്യാനേന നാമസംകീര്തന ആദിഭിഃ ।
യോഗേശ്വര അനുവൃത്ത്യാ വാ ഹന്യാത് അശുഭദാന് ശനൈഃ ॥ 40॥

കേചിത് ദേഹം ഇമം ധീരാഃ സുകല്പം വയസി സ്ഥിരമ് ।
വിധായ വിവിധ ഉപായൈഃ അഥ യുംജംതി സിദ്ധയേ ॥ 41॥

ന ഹി തത് കുശലാത് ദൃത്യം തത് ആയാസഃ ഹി അപാര്ഥകഃ ।
അംതവത്ത്വാത് ശരീരസ്യ ഫലസ്യ ഇവ വനസ്പതേഃ ॥ 42॥

യോഗം നിഷേവതഃ നിത്യം കായഃ ചേത് കല്പതാം ഇയാത് ।
തത് ശ്രദ്ദധ്യാത് ന മതിമാന് യോഗം ഉത്സൃജ്യ മത്പരഃ ॥ 43॥

യോഗചര്യാം ഇമാം യോഗീ വിചരന് മത് വ്യപാശ്രയഃ ।
ന അംതരായൈഃ വിഹന്യേത നിഃസ്പൃഹഃ സ്വസുഖാനുഭൂഃ ॥ 44॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ഭഗവദുദ്ധവസംവാദേ
പരമാര്ഥനിര്ണയോ നാമ അഷ്ടാവിംശോഽധ്യായഃ ॥ 28॥

അഥ ഏകോനത്രിംശഃ അധ്യായഃ ।
സുദുസ്തരാം ഇമാം മന്യേ യോഗചര്യാം അനാത്മനഃ ।
യഥാ അംജസാ പുമാന് സിഹ്യേത് തത് മേ ബ്രൂഹി അംജസാ അച്യുത ॥ 1॥

പ്രായശഃ പുംഡരീകാക്ഷ യുംജംതഃ യോഗിനഃ മനഃ ।
വിഷീദംതി അസമാധാനാത് മനോനിഗ്രഹകര്ശിതാഃ ॥ 2॥

അഥ അതഃ ആനംദദുഘം പദാംബുജമ്
ഹംസാഃ ശ്രയേരന് അരവിംദലോചന ।
സുഖം നു വിശ്വേശ്വര യോഗകര്മഭിഃ
ത്വത് മായയാ അമീ വിഹതാഃ ന മാനിനഃ ॥ 3॥

കിം ചിത്രം അച്യുത തവ ഏതത് അശേഷബംധഃ
ദാസേഷു അനന്യശരണേഷു യത് ആത്മ സാത്ത്വമ് ।
യഃ അരോചയത്സഹ മൃഗൈഃ സ്വയം ഈശ്വരാണാമ്
ശ്രീമത് കിരീട തട പീഡിത പാദ പീഠഃ ॥ 4॥

തം ത്വാ അഖില ആത്മദയിത ഈശ്വരം ആശ്രിതാനാമ്
സര്വ അര്ഥദം സ്വകൃതവിത് വിസൃജേത കഃ നു ।
കഃ വാ ഭജേത് കിം അപി വിസ്മൃതയേ അനു ഭൂത്യൈ
കിം വാ ഭവേത് ന തവ പാദരജോജുഷാം നഃ ॥ 5॥

ന ഏവ ഉപയംതി അപചിതിം കവയഃ തവ ഈശ
ബ്രഹ്മായുഷാ അപി കൃതം ഋധമുദഃ സ്മരംതഃ ।
യഃ അംതര്ബഹിഃ തനുഭൃതാം അശുഭം വിധുന്വന്
ആചാര്യചൈത്യവപുഷാ സ്വഗതം വ്യനക്തി ॥ 6॥

ശ്രീശുകഃ ഉവാച ।
ഇതി ഉദ്ധവേന അതി അനുരക്ത ചേതസാ
പൃഷ്ടഃ ജഗത്ക്രീഡനകഃ സ്വശക്തിഭിഃ ।
ഗൃഹീത മൂര്തിത്രയഃ ഈശ്വര ഈശ്വരഃ
ജഗാദ സപ്രേമ മനോഹരസ്മിതഃ ॥ 7॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
ഹംത തേ കഥയിഷ്യാമി മമ ധര്മാന് സുമംഗലാമ് ।
യാന് ശ്രദ്ധയാ ആചരന് മര്ത്യഃ മൃത്യും ജയതി ദുര്ജയമ് ॥ 8॥

കുര്യാത് സര്വാണി കര്മാണി മദര്ഥം ശനകൈഃ സ്മരന് ।
മയി അര്പിത മനഃ ചിത്തഃ മത് ധര്മ ആത്മമനോരതിഃ ॥ 9॥

ദേശാന് പുണ്യാന് ആശ്രയേത മദ്ഭക്തൈഃ സാധുഭിഃ ശ്രിതാന് ।
ദേവ ആസുര മനുഷ്യേഷു മദ്ഭക്ത ആചരിതാനി ച ॥ 10॥

പൃഥക് സത്രേണ വാ മഹ്യം പര്വയാത്രാ മഹോത്സവാന് ।
കാരയേത് ഗീതനൃത്യ ആദ്യൈഃ മഹാരാജ വിഭൂതിഭിഃ ॥ 11॥

മാം ഏവ സര്വഭൂതേഷു ബഹിഃ അംതഃ അപാവൃതമ് ।
ഈക്ഷേത ആത്മനി ച ആത്മാനം യഥാ ഖം അമല ആശയഃ ॥ 12॥

ഇതി സര്വാണി ഭൂതാനി മദ്ഭാവേന മഹാദ്യുതേ ।
സഭാജയന് മന്യമാനഃ ജ്ഞാനം കേവലം ആശ്രിതഃ ॥ 13॥

ബ്രാഹ്മണേ പുല്കസേ സ്തേനേ ബ്രഹ്മണ്യേ അര്കേ സ്ഫുലിംഗകേ ।
അക്രൂരേ ക്രൂരകേ ച ഏവ സമദൃക് പംഡിതഃ മതഃ ॥ 14॥

നരേഷു അഭീക്ഷ്ണം മദ്ഭാവം പുംസഃ ഭാവയതഃ അചിരാത് ।
സ്പര്ധാ അസൂയാ തിരസ്കാരാഃ സാഹംകാരാഃ വിയംതി ഹി ॥ 15॥

വിസൃജ്യ സ്മയമാനാന് സ്വാന് ദൃശം വ്രീഡാം ച ദൈഹികീമ് ।
പ്രണമേത് ദംഡവത് ഭൂമൌ ആശ്വ ചാംഡാല ഗോ ഖരമ് ॥ 16॥

യാവത് സര്വേഷു ഭൂതേഷു മദ്ഭാവഃ ന ഉപജായതേ ।
താവത് ഏവം ഉപാസീത വാങ് മന കായ വൃത്തിഭിഃ ॥ 17॥

സര്വം ബ്രഹ്മാത്മകം തസ്യ വിദ്യയാ ആത്മ മനീഷയാ ।
പരിപശ്യന് ഉപരമേത് സര്വതഃ മുക്ത സംശയഃ ॥ 18॥

അയം ഹി സര്വകല്പാനാം സധ്രീചീനഃ മതഃ മമ ।
മദ്ഭാവഃ സര്വഭൂതേഷു മനോവാക്കായവൃത്തിഭിഃ ॥ 19॥

ന ഹി അംഗ ഉപക്രമേ ധ്വംസഃ മദ്ധര്മസ്യ ഉദ്ധവ അണു അപി ।
മയാ വ്യവസിതഃ സമ്യക് നിര്ഗുണത്വാത് അനാശിഷഃ ॥ 20॥

യഃ യഃ മയി പരേ ധര്മഃ കല്പ്യതേ നിഷ്ഫലായ ചേത് ।
തത് ആയാസഃ നിരര്ഥഃ സ്യാത് ഭയാദേഃ ഇവ സത്ത്മ ॥ 21॥

ഏഷാ ബുദ്ധിമതാം ബുദ്ധിഃ മനീഷാ ച മനീഷിണാമ് ।
യത് സത്യം അനൃതേന ഇഹ മര്ത്യേന ആപ്നോതി മാ അമൃതമ് ॥ 22॥

ഏഷ തേ അഭിഹിതഃ കൃത്സ്നഃ ബ്രഹ്മവാദസ്യ സംഗ്രഹഃ ।
സമാസവ്യാസവിധിനാ ദേവാനാം അപി ദുര്ഗമഃ ॥ 23॥

അഭീക്ഷ്ണശഃ തേ ഗദിതം ജ്ഞാനം വിസ്പഷ്ടയുക്തിമത് ।
ഏതത് വിജ്ഞായ മുച്യേത പുരുഷഃ നഷ്ടസംശയഃ ॥ 24॥

സുവിവിക്തം തവ പ്രശ്നം മയാ ഏതത് അപി ധാരയേത് ।
സനാതനം ബ്രഹ്മഗുഹ്യം പരം ബ്രഹ്മ അധിഗച്ഛതി ॥ 25॥

യഃ ഏതത് മമ ഭക്തേഷു സംപ്രദദ്യാത് സുപുഷ്കലമ് ।
തസ്യ അഹം ബ്രഹ്മദായസ്യ ദദാമി ആത്മാനം ആത്മനാ ॥ 26॥

യഃ ഏതത് സമധീയീത പവിത്രം പരമം ശുചി ।
സഃ പൂയേത അഹഃ അഹഃ മാം ജ്ഞാനദീപേന ദര്ശയന് ॥ 27॥

യഃ ഏതത് ശ്രദ്ധയാ നിത്യം അവ്യഗ്രഃ ശ്രുണുയാത് നരഃ ।
മയി ഭക്തിം പരാം കുര്വന് കര്മഭിഃ ന സഃ ബധ്യതേ ॥ 28॥

അപി ഉദ്ധവ ത്വയാ ബ്രഹ്മ സഖേ സമവധാരിതമ് ।
അപി തേ വിഗതഃ മോഹഃ ശോകഃ ച അസൌ മനോഭവഃ ॥ 29॥

ന ഏതത് ത്വയാ ദാംഭികായ നാസ്തികായ ശഠായ ച ।
അശുശ്രൂഷോഃ അഭക്തായ ദുര്വിനീതായ ദീയതാമ് ॥ 30॥

ഏതൈഃ ദോഷൈഃ വിഹീനായ ബ്രഹ്മണ്യായ പ്രിയായ ച ।
സാധവേ ശുചയേ ബ്രൂയാത് ഭക്തിഃ സ്യാത് ശൂദ്ര യോഷിതാമ് ॥ 31॥

ന ഏതത് വിജ്ഞായ ജിജ്ഞാസോഃ ജ്ഞാതവ്യം അവശിഷ്യതേ ।
പീത്വാ പീയൂഷം അമൃതം പാതവ്യം ന അവശിഷ്യതേ ॥ 32॥

ജ്ഞാനേ കര്മണി യോഗേ ച വാര്തായാം ദംഡധാരണേ ।
യാവാന് അര്ഥഃ നൃണാം താത താവാന് തേ അഹം ചതുര്വിധഃ ॥ 33॥

മര്ത്യഃ യദാ ത്യക്ത സമസ്തകര്മാ
നിവേദിതാത്മാ വിചികീര്ഷിതഃ മേ ।
തദാ അമൃതത്വം പ്രതിപദ്യമാനഃ
മയാ ആത്മഭൂയായ ച കല്പതേ വൈ ॥ 34॥

ശ്രീശുകഃ ഉവാച ।
സഃ ഏവം ആദര്ശിത യോഗമാര്ഗഃ
തദാ ഉത്തമ ശ്ലോകവചഃ നിശമ്യ ।
ബദ്ധ അംജലിഃ പ്രീതി ഉപരുദ്ധ കംഠഃ
ന കിംചിത് ഊചേഃ അശ്രു പരിപ്ലുത അക്ഷഃ ॥ 35॥

വിഷ്ടഭ്യ ചിത്തം പ്രണയ അവഘൂര്ണമ്
ധൈര്യേണ രാജന് ബഹു മന്യമാനഃ ।
കൃതാംജലിഃ പ്രാഹ യദുപ്രവീരമ്
ശീര്ഷ്ണാ സ്പൃശന് തത് ചരണ അരവിംദമ് ॥ 36॥

ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
വിദ്രാവിതഃ മോഹ മഹാ അംധകാരഃ
യഃ ആശ്രിതഃ മേ തവ സന്നിധാനാത് ।
വിഭാവസോഃ കിം നു സമീപഗസ്യ
ശീതം തമഃ ഭീഃ പ്രഭവംതി അജ അദ്യ ॥ 37॥

പ്രത്യര്പിതഃ മേ ഭവതാ അനുകംപിനാ
ഭൃത്യായ വിജ്ഞാനമയഃ പ്രദീപഃ ।
ഹിത്വാ കൃതജ്ഞഃ തവ പാദമൂലമ്
കഃ അന്യത് സമീയാത് ശരണം ത്വദീയമ് ॥ 38॥

വൃക്ണഃ ച മേ സുദൃഢഃ സ്നേഹപാശഃ
ദാശാര്ഹ വൃഷ്ണി അംധക സാത്വതേഷു ।
പ്രസാരിതഃ സൃഷ്ടിവിവൃദ്ധയേ ത്വയാ
സ്വമായയാ ഹി ആത്മ സുബോധ ഹേതിനാ ॥ 39॥

നമഃ അസ്തു തേ മഹായോഗിന് പ്രപന്നം അനുശാധി മാമ് ।
യഥാ ത്വത് ചരണ അംഭോജേ രതിഃ സ്യാത് അനപായിനീ ॥ 40॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
ഗച്ഛ ഉദ്ധവ മയാ ആദിഷ്ടഃ ബദരി ആഖ്യം മമ ആശ്രമമ് ।
തത്ര മത് പാദ തീര്ഥോദേ സ്നാന ഉപസ്പര്ശനൈഃ ശുചിഃ ॥ 41॥

ഈക്ഷയാ അലകനംദായാ വിധൂത അശേഷ കല്മഷഃ ।
വസാനഃ വല്കലാനി അംഗ വന്യഭുക് സുഖ നിഃസ്പൃഹഃ ॥ 42॥

തിതിക്ഷൌഃ ദ്വംദ്വമാത്രാണാം സുശീലഃ സംയതേംദ്രിയഃ ।
ശാംതഃ സമാഹിതധിയാ ജ്ഞാനവിജ്ഞാനസംയുതഃ ॥ 43॥

മത്തഃ അനുശിക്ഷിതം യത് തേ വിവിക്തമനുഭാവയന് ।
മയി ആവേശിത വാക് ചിത്തഃ മദ്ധര്മ നിരതഃ ഭവ ।
അതിവ്രജ്യ ഗതീഃ തിസ്രഃ മാം ഏഷ്യസി തതഃ പരമ് ॥ 44॥

ശ്രീശുകഃ ഉവാച ।
സഃ ഏവം ഉക്തഃ ഹരിമേധസാ ഉദ്ധവഃ
പ്രദക്ഷിണം തം പരിസൃത്യ പാദയോഃ ।
ശിരഃ നിധായ അശ്രുകലാഭിഃ ആര്ദ്രധീഃ
ന്യഷിംചത് അദ്വംദ്വപരഃ അപി ഉപക്രമേ ॥ 45॥

സുദുസ്ത്യജ സ്നേഹ വിയോഗ കാതരഃ
ന ശക്നുവന് തം പരിഹാതും ആതുരഃ ।
കൃച്ഛ്രം യയൌ മൂര്ധനി ഭര്തൃപാദുകേ
ബിഭ്രന് നമസ്കൃത്യ യയൌ പുനഃ പുനഃ ॥ 46॥

തതഃ തം അംതര്ഹൃദി സംനിവേശ്യ
ഗതഃ മഹാഭാഗവതഃ വിശാലാമ് ।
യഥാ ഉപദിഷ്ടാം ജഗത് ഏകബംധുനാ
തതഃ സമാസ്ഥായ ഹരേഃ അഗാത് ഗതിമ് ॥ 47॥

യഃ ഏഅതത് ആനംദ സമുദ്ര സംഭൃതമ്
ജ്ഞാനാമൃതം ഭാഗവതായ ഭാഷിതമ് ।
കൃഷ്ണേണ യോഗേശ്വര സേവിതാംഘ്രിണാ
സച്ഛ്രദ്ധയാ ആസേവ്യ ജഗത് വിമുച്യതേ ॥ 48॥

ഭവഭയ അപഹംതും ജ്ഞാനവിജ്ഞാനസാരമ്
നിഗമകൃത് ഉപജഹേ ഭൃംഗവത് വേദസാരമ് ।
അമൃതം ഉദധിതഃ ച അപായയത് ഭൃത്യവര്ഗാന്
പുരുഷം ഋഷഭം ആദ്യം കൃഷ്ണസംജ്ഞം നതഃ അസ്മി ॥ 49॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ ഭഗവദുദ്ധവസംവാദേ
പരമാര്ഥപ്രാപ്തിസുഗമോപായകഥനോദ്ധവബദരികാശ്രമപ്രവേശോ
നാമ ഏകോനത്രിംശോഽധ്യായഃ ॥ 29॥

അഥ ത്രിംശഃ അധ്യായഃ ।
രാജാ ഉവാച ।
തതഃ മഹാഭാഗവതേ ഉദ്ധവേ നിര്ഗതേ വനമ് ।
ദ്വാരവത്യാം കിം അകരോത് ഭഗവാന് ഭൂതഭാവനഃ ॥ 1॥

ബ്രഹ്മശാപ ഉപസംസൃഷ്ടേ സ്വകുലേ യാദവര്ഷഭഃ ।
പ്രേയസീം സര്വനേത്രാണാം തനും സഃ കഥം അത്യജത് ॥ 2॥

പ്രത്യാക്രഷ്ടും നയനം അബലാ യത്ര ലഗ്നം ന ശേകുഃ
കര്ണാവിഷ്ടം ന സരതി തതഃ യത് സതാം ആത്മലഗ്നമ് ।
യത് ശ്രീഃ വാചാം ജനയതി രതിം കിം നു മാനം കവീനാമ്
ദൃഷ്ട്വാ ജിഷ്ണോഃ യുധി രഥഗതം യത് ച തത് സാമ്യമ്
ഈയുഃ ॥ 3॥

ഋഷിഃ ഉവാച ।
ദിവി ഭുവി അംതരിക്ഷേ ച മഹോത്പാതാന് സമുത്ഥിതാന് ।
ദൃഷ്ട്വാ ആസീനാന് സുധര്മായാം കൃഷ്ണഃ പ്രാഹ യദൂന് ഇദമ് ॥ 4॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
ഏതേ ഘോരാഃ മഹോത്പാതാഃ ദ്വാര്വത്യാം യമകേതവഃ ।
മുഹൂര്തം അപി ന സ്ഥേയം അത്ര നഃ യദുപുംഗവാഃ ॥ 5॥

സ്ത്രിയഃ ബാലാഃ ച വൃദ്ധാഃ ച ശംഖോദ്ധാരം വ്രജംത്വിതഃ ।
വയം പ്രഭാസം യാസ്യാമഃ യത്ര പ്രത്യക് സരസ്വതീ ॥ 6॥

തത്ര അഭിഷിച്യ ശുചയ ഉപോഷ്യ സുസമാഹിതാഃ ।
ദേവതാഃ പൂജയിഷ്യാമഃ സ്നപന ആലേപന അര്ഹണൈഃ ॥7॥

ബ്രാഹ്മണാന് തു മഹാഭാഗാന് കൃതസ്വസ്ത്യയനാ വയമ് ।
ഗോ ഭൂ ഹിരണ്യ വാസോഭിഃ ഗജ അശ്വരഥ വേശ്മഭിഃ ॥ 8॥

വിധിഃ ഏഷഃ ഹി അരിഷ്ടഘ്നഃ മംഗല ആയനം ഉത്തമമ് ।
ദേവ ദ്വിജ ഗവാം പൂജാ ഭൂതേഷു പരമഃ ഭവഃ ॥ 9॥

ഇതി സര്വേ സമാകര്ണ്യ യദുവൃദ്ധാഃ മധുദ്വിഷഃ ।
തഥാ ഇതി നൌഭിഃ ഉത്തീര്യ പ്രഭാസം പ്രയയൂ രഥൈഃ ॥ 10॥

തസ്മിന് ഭഗവതാ ആദിഷ്ടം യദുദേവേന യാദവാ ।
ചക്രുഃ പരഭയാ ഭക്ത്യാ സര്വശ്രേയ ഉപബൃംഹിതമ് ॥ 11॥

തതഃ തസ്മിന് മഹാപാനം പപുഃ മൈരേയകം മധു ।
ദിഷ്ട വിഭ്രംശിത ധിയഃ യത് ദ്രവൈഃ ഭ്രശ്യതേ മതിഃ ॥ 12॥

മഹാപാന അഭിമത്താനാം വീരാണാം ദൃപ്തചേതസാമ് ।
കൃഷ്ണമായാ വിമൂഢാനാം സംഘര്ഷഃ സുമഹാന് അഭൂത് ॥ 13॥

യുയുധുഃ ക്രോധസംരബ്ധാ വേലായാം ആതതായിനഃ ।
ധനുഭിഃ അസിഭിഃ മല്ലൈഃ ഗദാഭിഃ താം അരര്ഷ്ടിഭിഃ ॥ 14॥

പതത്പതാകൈ രഥകുംജരാദിഭിഃ
ഖര ഉഷ്ട്ര ഗോഭിഃ മഹിഷൈഃ നരൈഃ അപി ।
മിഥഃ സമേത്യ അശ്വതരൈഃ സുദുര്മദാ
ന്യഹന് ശരര്ദദ്ഭിഃ ഇവ ദ്വിപാ വനേ ॥ 15॥

പ്രദ്യുമ്ന സാംബൌ യുധി രൂഢമത്സരൌ
അക്രൂര ഭോജൌ അനിരുദ്ധ സാത്യകീ ।
സുഭദ്ര സംഗ്രാമജിതൌ സുദാരുണൌ
ഗദൌ സുമിത്രാ സുരഥൌ സമീയതുഃ ॥ 16॥

അന്യേ ച യേ വൈ നിശഠ ഉല്മുക ആദയഃ
സഹസ്രജിത് ശതജിത് ഭാനു മുഖ്യാഃ ।
അന്യോന്യം ആസാദ്യ മദാംധകാരിതാ
ജഘ്നുഃ മുകുംദേന വിമോഹിതാ ഭൃശമ് ॥ 17॥

ദാശാര്ഹ വൃഷ്ണി അംധക ഭോജ സാത്വതാ
മധു അര്ബുദാ മാഥുരശൂരസേനാഃ ।
വിസര്ജനാഃ കുകുരാഃ കുംതയഃ ച
മിഥഃ തതഃ തേ അഥ വിസൃജ്യ സൌഹൃദമ് ॥ 18॥

പുത്രാഃ അയുധ്യന് പിതൃഭിഃ ഭ്രാതൃഭിഃ ച
സ്വസ്ത്രീയ ദൌഹിത്ര പിതൃവ്യമാതുലൈഃ ।
മിത്രാണി മിത്രൈഃ സുഹൃദഃ സുഹൃദ്ഭിഃ
ജ്ഞാതീംസ്ത്വഹന് ജ്ഞാതയഃ ഏവ മൂഢാഃ ॥ 19॥

ശരേഷു ക്ഷീയമാണേഷു ഭജ്യമാനേഷു ധന്വസു ।
ശസ്ത്രേഷു ക്ഷീയമാണേഷു മുഷ്ടിഭിഃ ജഹ്രുഃ ഏരകാഃ ॥ 20॥

താഃ വജ്രകല്പാഃ ഹി അഭവന് പരിഘാഃ മുഷ്ടിനാഃ ഭൃതാഃ ।
ജഘ്നുഃ ദ്വിഷഃ തൈഃ കൃഷ്ണേന വാര്യമാണാഃ തു തം ച തേ ॥ 21॥

പ്രത്യനീകം മന്യമാനാഃ ബലഭദ്രം ച മോഹിതാഃ ।
ഹംതും കൃതധിയഃ രാജന് ആപന്നാഃ ആതതായിനഃ ॥ 22॥

അഥ തൌ അപി സംക്രുദ്ധൌ ഉദ്യമ്യ കുരുനംദന ।
ഏരകാ മുഷ്ടി പരിഘൌ ജരംതൌ ജഘ്നതുഃ യുധി ॥ 23॥

ബ്രഹ്മശാപ ഉപസൃഷ്ടാനാം കൃഷ്ണമായാവൃത ആത്മനാമ് ।
സ്പര്ധാക്രോധഃ ക്ഷയം നിന്യേ വൈണവഃ അഗ്നിഃ യഥാ വനമ് ॥ 24॥

ഏവം നഷ്ടേഷു സര്വേഷു കുലേഷു സ്വേഷു കേശവഃ ।
അവതാരിതഃ ഭുവഃ ഭാരഃ ഇതി മേനേ അവശേഷിതഃ ॥ 25॥

രാമഃ സമുദ്രവേലായാം യോഗം ആസ്ഥായ പൌരുഷമ് ।
തത് ത്യാജ ലോകം മാനുഷ്യം സംയോജ്യ ആത്മാനം ആത്മനി ॥ 26॥

രാമനിര്യാണം ആലോക്യ ഭഗവാന് ദേവകീസുതഃ ।
നിഷസാദ ധരോപസ്ഥേ തൂഷ്ണീം ആസാദ്യ പിപ്പലമ് ॥ 27॥

ബിഭ്രത് ചതുര്ഭുജം രൂപം ഭ്രാജിഷ്ണു പ്രഭയാ സ്വയാ ।
ദിശഃ വിതിമാരാഃ കുര്വന് വിധൂമഃ ഇവ പാവകഃ ॥ 28॥

ശ്രീവത്സാംകം ഘനശ്യാമം തപ്ത ഹാടക വര്ചസമ് ।
കൌശേയ അംബര യുഗ്മേന പരിവീതം സുമംഗലമ് ॥ 29॥

സുംദര സ്മിത വക്ത്ര അബ്ജം നീല കുംതല മംഡിതമ് ।
പുംഡരീക അഭിരാമാക്ഷം സ്ഫുരന് മകര കുംഡലമ് ॥ 30॥

കടിസൂത്ര ബ്രഹ്മസൂത്ര കിരീട കടക അംഗദൈഃ ।
ഹാര നൂപുര മുദ്രാഭിഃ കൌസ്തുഭേന വിരാജിതമ് ॥ 31॥

വനമാലാ പരീതാംഗം മൂര്തിമദ്ഭിഃ നിജ ആയുധൈഃ ।
കൃത്വാ ഉരൌ ദക്ഷിണേ പാദം ആസീനം പംകജ അരുണമ് ॥ 32॥

മുസലൌ അശേഷായഃ ഖംഡകൃതേഷുഃ ലുബ്ധകഃ ജരാഃ ।
മൃഗാസ്യ ആകാരം തത് ചരണം വിവ്യാധ മൃഗശംകയാ ॥ 33॥

ചതുര്ഭുജം തം പുരുഷം ദൃഷ്ട്വാ സഃ കൃത കില്ബിഷഃ ।
ഭീതഃ പപാത ശിരസാ പാദയോഃ അസുരദ്വിഷഃ ॥ 34॥

അജാനതാ കൃതം ഇദം പാപേന മധുസൂദന ।
ക്ഷംതും അര്ഹസി പാപസ്യ ഉത്തമശ്ലോകഃ മേ അനഘ ॥ 35॥

യസ്യ അനുസ്മരണം നൄണാം അജ്ഞാന ധ്വാംത നാശനമ് ।
വദംതി തസ്യ തേ വിഷ്ണോ മയാ അസാധു കൃതം പ്രഭോ ॥ 36॥

തത് മാ ആശു ജഹി വൈകുംഠ പാപ്മാനം മൃഗ ലുബ്ധകമ് ।
യഥാ പുനഃ അഹം തു ഏവം ന കുര്യാം സത് അതിക്രമമ് ॥ 37॥

യസ്യ ആത്മ യോഗ രചിതം ന വിദുഃ വിരിംചഃ
രുദ്ര ആദയഃ അസ്യ തനയാഃ പതയഃ ഗിരാം യേ ।
ത്വത് മായയാ പിഹിത ദൃഷ്ടയഃ ഏതത് അംജഃ
കിം തസ്യ തേ വയം അസത് ഗതയഃ ഗൃണീമഃ ॥ 38॥

ശ്രീഭഗവാന് ഉവാച ।
മാ ഭൈഃ ജരേ ത്വം ഉത്തിഷ്ഠ കാമഃ ഏഷഃ കൃതഃ ഹി മേ ।
യാഹി ത്വം മത് അനുജ്ഞാതഃ സ്വര്ഗം സുകൃതിനാം പദമ് ॥ 39॥

ഇതി ആദിഷ്ടഃ ഭഗവതാ കൃഷ്ണേന ഇച്ഛാ ശരീരിണാ ।
ത്രിഃ പരിക്രമ്യ തം നത്വാ വിമാനേന ദിവം യയൌ ॥ 40॥

ദാരുകഃ കൃഷ്ണപദവീം അന്വിച്ഛന് അധിഗമ്യതാമ് ।
വായും തുലസികാമോദം ആഘ്രായ അഭിമുഖം യയൌ ॥ 41॥

തം തത്ര തിഗ്മദ്യുഭിഃ ആയുധൈഃ വൃതമ്
ഹി അശ്വത്ഥമൂലേ കൃതകേതനം പതിമ് ।
സ്നേഹപ്ലുതാത്മാ നിപപാത പാദയോ
രഥാത് അവപ്ലുത്യ സബാഷ്പലോചനഃ ॥ 42॥

അപശ്യതഃ ത്വത് ചരണ അംബുജം പ്രഭോ
ദൃഷ്ടിഃ പ്രണഷ്ടാ തമസി പ്രവിഷ്ടാ ।
ദിശഃ ന ജാനേ ന ലഭേ ച ശാംതിമ്
യഥാ നിശായം ഉഡുപേ പ്രണഷ്ടേ ॥ 43॥

ഇതി ബ്രുവതേ സൂതേ വൈ രഥഃ ഗരുഡലാംഛനഃ ।
ഖം ഉത്പപാത രാജേംദ്ര സാശ്വധ്വജഃ ഉദീക്ഷതഃ ॥ 44॥

തം അന്വഗച്ഛന് ദിവ്യാനി വിഷ്ണുപ്രഹരണാനി ച ।
തേന അതി വിസ്മിത ആത്മാനം സൂതം ആഹ ജനാര്ദനഃ ॥ 45॥

ഗച്ഛ ദ്വാരവതീം സൂത ജ്ഞാതീനാം നിധനം മിഥഃ ।
സംകര്ഷണസ്യ നിര്യാണം ബംധുഭ്യഃ ബ്രൂഹി മത് ദശാമ് ॥ 46॥

ദ്വാരകായാം ച ന സ്ഥേയം ഭവദ്ഭിഃ ച സ്വബംധുഭിഃ ।
മയാ ത്യക്താം യദുപുരീം സമുദ്രഃ പ്ലാവയിഷ്യതി ॥ 47॥

സ്വം സ്വം പരിഗ്രഹം സര്വേ ആദായ പിതരൌ ച നഃ ।
അര്ജുനേന ആവിതാഃ സര്വ ഇംദ്രപ്രസ്ഥം ഗമിഷ്യഥ ॥ 48॥

ത്വം തു മത് ധര്മം ആസ്ഥായ ജ്ഞാനനിഷ്ഠഃ ഉപേക്ഷകഃ ।
മന്മായാ രചനാം ഏതാം വിജ്ഞായ ഉപശമം വ്രജ ॥ 49॥

ഇതി ഉക്തഃ തം പരിക്രമ്യ നമസ്കൃത്യ പുനഃ പുനഃ ।
തത് പാദൌ ശീര്ഷ്ണി ഉപാധായ ദുര്മനാഃ പ്രയയൌ പുരീമ് ॥ 50॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ യദുകുലസംക്ഷയോ നാമ
ത്രിംശോഽധ്യായഃ ॥ 30॥

അഥ ഏകത്രിംശഃ അധ്യായഃ ।
ശ്രീശുകഃ ഉവാച ।
അഥ തത്ര ആഗമത് ബ്രഹ്മാ ഭവാന്യാ ച സമം ഭവഃ ।
മഹേംദ്രപ്രമുഖാഃ ദേവാഃ മുനയഃ സപ്രജേശ്വരാഃ ॥ 1॥

പിതരഃ സിദ്ധഗംധര്വാഃ വിദ്യാധര മഹോരഗാഃ ।
ചാരണാഃ യക്ഷരക്ഷാംസി കിംനര അപ്സരസഃ ദ്വിജാഃ ॥ 2॥

ദ്രഷ്ടുകാമാഃ ഭഗവതഃ നിര്വാണം പരമ ഉത്സുകാഃ ।
ഗായംതഃ ച ഗൃണംതഃ ച ശൌരേഃ കര്മാണി ജന്മ ച ॥ 3॥

വവര്ഷുഃ പുഷ്പവര്ഷാണി വിമാന ആവലിഭിഃ നഭഃ ।
കുര്വംതഃ സംകുലം രാജന് ഭക്ത്യാ പരമയാ യുതാഃ ॥ 4॥

ഭഗവാന് പിതാമഹം വീക്ഷ്യ വിഭൂതിഃ ആത്മനഃ വിഭുഃ ।
സംയോജ്യ ആത്മനി ച ആത്മാനം പദ്മനേത്രേ ന്യമീലയത് ॥ 5॥

ലോകാഭിരാമാം സ്വതനും ധാരണാ ധ്യാന മംഗലമ് ।
യോഗധാരണയാ ആഗ്നേയ്യാ അദഗ്ധ്വാ ധാമ ആവിശത് സ്വകമ് ॥ 6॥

ദിവി ദുംദുഭയഃ നേദുഃ പേതുഃ സുമനഃ ച ഖാത് ।
സത്യം ധര്മഃ ധൃതിഃ ഭൂമേഃ കീര്തിഃ ശ്രീഃ ച അനു തം വയുഃ ॥ 7॥

ദേവ ആദയഃ ബ്രഹ്മമുഖ്യാഃ ന വിശംതം സ്വധാമനി ।
അവിജ്ഞാതഗതിം കൃഷ്ണം ദദൃശുഃ ച അതിവിസ്മിതാഃ ॥ 8॥

സൌദാമന്യാഃ യഥാ ആകാശേ യാംത്യാഃ ഹിത്വാ അഭ്രമംഡലമ് ।
ഗതിഃ ന ലക്ഷ്യതേ മര്ത്യൈഃ തഥാ കൃഷ്ണസ്യ ദൈവതൈഃ ॥ 9॥

ബ്രഹ്മ രുദ്ര ആദയഃ തേ തു ദൃഷ്ട്വാ യോഗഗതിം ഹരേഃ ।
വിസ്മിതാഃ താം പ്രശംസംതഃ സ്വം സ്വം ലോകം യയുഃ തദാ ॥ 10॥

രാജന് പരസ്യ തനുഭൃത് ജനനാപ്യയേഹാ
മായാവിഡംബനം അവേഹി യഥാ നടസ്യ ।
സൃഷ്ട്വാ ആത്മനാ ഇദം അനുവിശ്യ വിഹൃത്യ ച അംതേ
സംഹൃത്യ ച ആത്മ മഹിനാ ഉപരതഃ സഃ ആസ്തേ ॥ 11॥

മര്ത്യേന യഃ ഗുരുസുതം യമലോകനീതമ്
ത്വാം ച ആനയത് ശരണദഃ പരമ അസ്ത്ര ദഗ്ധമ് ।
ജിഗ്യേ അംതക അംതകം അപി ഈശം അസൌ അവനീശഃ
കിം സ്വാവനേ സ്വരനയന് മൃഗയും സദേഹമ് ॥ 12॥

തഥാ അപി അശേശാ സ്ഥിതി സംഭവ അപി
അയേഷു അനന്യ ഹേതുഃ യത് അശേഷ ശക്തിധൃക് ।
ന ഇച്ഛത് പ്രണേതും വപുഃ അത്ര ശേഷിതമ്
മര്ത്യേന കിം സ്വസ്ഥഗതിം പ്രദര്ശയന് ॥ 13॥

യഃ ഏതാം പ്രാതഃ ഉത്ഥായ കൃഷ്ണസ്യ പദവീം പരാമ് ।
പ്രയതഃ കീര്തയേത് ഭക്ത്യാ താം ഏവ ആപ്നോതി അനുത്തമാമ് ॥ 14॥

ദാരുകഃ ദ്വാരകാം ഏത്യ വസുദേവ ഉഗ്രസേനയോഃ ।
പതിത്വാ ചരണാവസ്രൈഃ ന്യഷിംചത് കൃഷ്ണവിച്യുതഃ ॥ 15॥

കഥയാമാസ നിധനം വൃഷ്ണീനാം കൃത്സ്നശഃ നൃപ ।
തത് ശ്രുത്വാ ഉദ്വിഗ്ന ഹൃദയാഃ ജനാഃ ശോക വിമൂര്ച്ഛിതാഃ ॥ 16॥

തത്ര സ്മ ത്വരിതാ ജഗ്മുഃ കൃഷ്ണ വിശ്ലേഷ വിഹ്വലാഃ ।
വ്യസവാഃ ശേരതേ യത്ര ജ്ഞാതയഃ ഘ്നംതഃ ആനനമ് ॥ 17॥

ദേവകീ രോഹിണീ ച ഏവ വസുദേവഃ തഥാ സുതൌ ।
കൃഷ്ണ രാമ അവപശ്യംതഃ ശോക ആര്താഃ വിജഹുഃ സ്മൃതിമ് ॥ 18॥

പ്രാണാന് ച വിജഹുഃ തത്ര ഭഗവത് വിരഹ ആതുരാഃ ।
ഉപഗുഹ്യ പതീന് താത ചിതാം ആരുരുഹുഃ സ്ത്രിയഃ ॥ 19॥

രാമപത്ന്യഃ ച തത് ദേഹം ഉപഗുഹ്യ അഗ്നിം ആവിശന് ।
വസുദേവപത്ന്യഃ തത് ഗാത്രം പ്രദ്യുമ്ന ആദീന് ഹരേഃ സ്നുഷാഃ ।
കൃഷ്ണപത്ന്യഃ ആവിശന് അഗ്നിം രുക്മിണി ആദ്യാഃ തദാത്മികാഃ ॥ 20॥

അര്ജുനഃ പ്രേയസഃ സഖ്യുഃ കൃഷ്ണസ്യ വിരഹ ആതുരഃ ।
ആത്മാനം സാംത്വയാമാസ കൃഷ്ണഗീതൈഃ സദുക്തിഭിഃ ॥ 21॥

ബംധൂനാം നഷ്ടഗോത്രാണാം അര്ജുനഃ സാംപരായികമ് ।
ഹതാനാം കാരയാമാസ യഥാവത് അനുപൂര്വശഃ ॥ 22॥

ദ്വാരകാം ഹരിണാ ത്യക്താ സമുദ്രഃ അപ്ലാവയത് ക്ഷണാത് ।
വര്ജയിത്വാ മഹാരാജ ശ്രീമത് ഭഗവത് ആലയമ് ॥ 23॥

നിത്യം സംനിഹിതഃ തത്ര ഭഗവാന് മധുസൂദനഃ ।
സ്മൃത്യാ അശേഷാ അശുഭഹരം സര്വ മംഗലം അമംഗലമ് ॥ 24॥

സ്ത്രീ ബാല വൃദ്ധാന് ആദായ ഹതശേഷാന് ധനംജയഃ ।
ഇംദ്രപ്രസ്ഥം സമാവേശ്യ വജ്ര തത്ര അഭ്യഷേചയത് ॥ 25॥

ശ്രുത്വാ സുഹൃത് വധം രാജന് അര്ജുനാത് തേ പിതാമഹാഃ ।
ത്വാം തു വംശധരം കൃത്വാ ജഗ്മുഃ സര്വേ മഹാപഥമ് ॥ 26॥

യഃ ഏതത് ദേവദേവസ്യ വിഷ്ണോഃ കര്മാണി ജന്മ ച ।
കീര്തയേത് ശ്രദ്ധയാ മര്ത്യഃ സര്വപാപൈഃ പ്രമുച്യതേ ॥ 27॥

ഇത്ഥം ഹരേഃ ഭഗവതഃ രുചിര അവതാര
വീര്യാണി ബാലചരിതാനി ച ശംതമാനി ।
അന്യത്ര ച ഇഹ ച ശ്രുതാനി ഗൃണന് മനുഷ്യഃ
ഭക്തിം പരാം പരമഹംസഗതൌ ലഭേത ॥ 28॥

ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ മൌസലോപാഖ്യാനം നാമ
ഏകത്രിംശോഽധ്യായഃ ॥ 31॥

॥ ഇതി ഉദ്ധവഗീതാ നാമ ഏകാദശസ്കംധഃ സമാപ്തഃ ॥