അഥ തൃതീയോഽധ്യായഃ ।
പരസ്യ വിഷ്ണോഃ ഈശസ്യ മായിനാമ അപി മോഹിനീമ് ।
മായാം വേദിതും ഇച്ഛാമഃ ഭഗവംതഃ ബ്രുവംതു നഃ ॥ 1॥
ന അനുതൃപ്യേ ജുഷന് യുഷ്മത് വചഃ ഹരികഥാ അമൃതമ് ।
സംസാരതാപനിഃതപ്തഃ മര്ത്യഃ തത് താപ ഭേഷജമ് ॥ 2॥
അംതരിക്ഷഃ ഉവാച ।
ഏഭിഃ ഭൂതാനി ഭൂതാത്മാ മഹാഭൂതൈഃ മഹാഭുജ ।
സസര്ജോത് ച അവചാനി ആദ്യഃ സ്വമാത്രപ്രസിദ്ധയേ ॥ 3॥
ഏവം സൃഷ്ടാനി ഭൂതാനി പ്രവിഷ്ടഃ പംചധാതുഭിഃ ।
ഏകധാ ദശധാ ആത്മാനം വിഭജന് ജുഷതേ ഗുണാന് ॥ 4॥
ഗുണൈഃ ഗുണാന് സഃ ഭുംജാനഃ ആത്മപ്രദ്യോദിതൈഃ പ്രഭുഃ ।
മന്യമാനഃ ഇദം സൃഷ്ടം ആത്മാനം ഇഹ സജ്ജതേ ॥ 5॥
കര്മാണി കര്മഭിഃ കുര്വന് സനിമിത്താനി ദേഹഭൃത് ।
തത് തത് കര്മഫലം ഗൃഹ്ണന് ഭ്രമതി ഇഹ സുഖൈതരമ് ॥ 6॥
ഇത്ഥം കര്മഗതീഃ ഗച്ഛന് ബഹ്വഭദ്രവഹാഃ പുമാന് ।
ആഭൂതസംപ്ലവാത് സര്ഗപ്രലയൌ അശ്നുതേ അവശഃ ॥ 7॥
ധാതു ഉപപ്ലവഃ ആസന്നേ വ്യക്തം ദ്രവ്യഗുണാത്മകമ് ।
അനാദിനിധനഃ കാലഃ ഹി അവ്യക്തായ അപകര്ഷതി ॥ 8॥
ശതവര്ഷാഃ ഹി അനാവൃഷ്ടിഃ ഭവിഷ്യതി ഉല്ബണാ ഭുവി ।
തത് കാല ഉപചിത ഉഷ്ണ അര്കഃ ലോകാന് ത്രീന് പ്രതപിഷ്യതി ॥9॥
പാതാലതലം ആരഭ്യ സംകര്ഷണമുഖ അനലഃ ।
ദഹന് ഊര്ധ്വശിഖഃ വിഷ്വക് വര്ധതേ വായുനാ ഈരിതഃ ॥ 10॥
സാംവര്തകഃ മേഘഗണഃ വര്ഷതി സ്മ ശതം സമാഃ ।
ധാരാഭിഃ ഹസ്തിഹസ്താഭിഃ ലീയതേ സലിലേ വിരാട് ॥ 11॥
തതഃ വിരാജം ഉത്സൃജ്യ വൈരാജഃ പുരുഷഃ നൃപ ।
അവ്യക്തം വിശതേ സൂക്ഷ്മം നിരിംധനഃ ഇവ അനലഃ ॥ 12॥
വായുനാ ഹൃതഗംധാ ഭൂഃ സലിലത്വായ കല്പതേ ।
സലിലം തത് ധൃതരസം ജ്യോതിഷ്ട്വായ ഉപകല്പതേ ॥ 13॥
ഹൃതരൂപം തു തമസാ വായൌ ജ്യോതിഃ പ്രലീയതേ ।
ഹൃതസ്പര്ശഃ അവകാശേന വായുഃ നഭസി ലീയതേ ।
കാലാത്മനാ ഹൃതഗുണം നവഃ ആത്മനി ലീയതേ ॥ 14॥
ഇംദ്രിയാണി മനഃ ബുദ്ധിഃ സഹ വൈകാരികൈഃ നൃപ ।
പ്രവിശംതി ഹി അഹംകാരം സ്വഗുണൈഃ അഹം ആത്മനി ॥ 15॥
ഏഷാ മായാ ഭഗവതഃ സര്ഗസ്ഥിതി അംതകാരിണീ ।
ത്രിവര്ണാ വര്ണിതാ അസ്മാഭിഃ കിം ഭൂയഃ ശ്രോതും ഇച്ഛസി ॥ 16॥
രാജാ ഉവാച ।
യഥാ ഏതാം ഐശ്വരീം മായാം ദുസ്തരാം അകൃതാത്മഭിഃ ।
തരംതി അംജഃ സ്ഥൂലധിയഃ മഹര്ഷഃ ഇദം ഉച്യതാമ് ॥ 17॥
പ്രബുദ്ധഃ ഉവാച ।
കര്മാണി ആരഭമാണാനാം ദുഃഖഹത്യൈ സുഖായ ച ।
പശ്യേത് പാകവിപര്യാസം മിഥുനീചാരിണാം നൃണാമ് ॥ 18॥
നിത്യാര്തിദേന വിത്തേന ദുര്ലഭേന ആത്മമൃത്യുനാ ।
ഗൃഹ അപത്യാപ്തപശുഭിഃ കാ പ്രീതിഃ സാധിതൈഃ ചലൈഃ ॥
19॥
ഏവം ലോകം പരം വിദ്യാത് നശ്വരം കര്മനിര്മിതമ് ।
സതുല്യ അതിശയ ധ്വംസം യഥാ മംഡലവര്തിനാമ് ॥ 20॥
തസ്മാത് ഗുരും പ്രപദ്യേത ജിജ്ഞാസുഃ ശ്രേയഃ ഉത്തമമ് ।
ശാബ്ദേ പരേ ച നിഷ്ണാതം ബ്രഹ്മണി ഉപശമാശ്രയമ് ॥ 21॥
തത്ര ഭാഗവതാന് ധര്മാന് ശിക്ഷേത് ഗുരുആത്മദൈവതഃ ।
അമായയാ അനുവൃത്യാ യൈഃ തുഷ്യേത് ആത്മാ ആത്മദഃ ഹരിഃ ॥ 22॥
സര്വതഃ മനസഃ അസംഗം ആദൌ സംഗം ച സാധുഷു ।
ദയാം മൈത്രീം പ്രശ്രയം ച ഭൂതേഷു അദ്ധാ യഥാ ഉചിതമ് ॥ 23॥
ശൌചം തപഃ തിതിക്ഷാം ച മൌനം സ്വാധ്യായം ആര്ജവമ് ।
ബ്രഹ്മചര്യം അഹിംസാം ച സമത്വം ദ്വംദ്വസംജ്ഞയോഃ ॥ 24॥
സര്വത്ര ആത്മേശ്വര അന്വീക്ഷാം കൈവല്യം അനികേതതാമ് ।
വിവിക്തചീരവസനം സംതോഷം യേന കേനചിത് ॥ 25॥
ശ്രദ്ധാം ഭാഗവതേ ശാസ്ത്രേ അനിംദാം അന്യത്ര ച അപി ഹി ।
മനോവാക് കര്മദംഡം ച സത്യം ശമദമൌ അപി ॥ 26॥
ശ്രവണം കീര്തനം ധ്യാനം ഹരേഃ അദ്ഭുതകര്മണഃ ।
ജന്മകര്മഗുണാനാം ച തദര്ഥേ അഖിലചേഷ്ടിതമ് ॥ 27॥
ഇഷ്ടം ദത്തം തപഃ ജപ്തം വൃത്തം യത് ച ആത്മനഃ പ്രിയമ് ।
ദാരാന് സുതാന് ഗൃഹാന് പ്രാണാന് യത് പരസ്മൈ നിവേദനമ് ॥ 28॥
ഏവം കൃഷ്ണാത്മനാഥേഷു മനുഷ്യേഷു ച സൌഹൃദമ് ।
പരിചര്യാം ച ഉഭയത്ര മഹത്സു നൃഷു സാധുഷു ॥ 29॥
പരസ്പര അനുകഥനം പാവനം ഭഗവത് യശഃ ।
മിഥഃ രതിഃ മിഥഃ തുഷ്ടിഃ നിവൃത്തിഃ മിഥഃ ആത്മനഃ ॥ 30॥
സ്മരംതഃ സ്മാരയംതഃ ച മിഥഃ അഘൌഘഹരം ഹരിമ് ।
ഭക്ത്യാ സംജാതയാ ഭക്ത്യാ ബിഭ്രതി ഉത്പുലകാം തനുമ് ॥ 31॥
ക്വചിത് രുദംതി അച്യുതചിംതയാ ക്വചിത്
ഹസംതി നംദംതി വദംതി അലൌകികാഃ ।
നൃത്യംതി ഗായംതി അനുശീലയംതി
അജം ഭവംതി തൂഷ്ണീം പരം ഏത്യ നിര്വൃതാഃ ॥ 32॥
ഇതി ഭാഗവതാന് ധര്മാന് ശിക്ഷന് ഭക്ത്യാ തദുത്ഥയാ ।
നാരായണപരഃ മായം അംജഃ തരതി ദുസ്തരാമ് ॥ 33॥
രാജാ ഉവാച ।
നാരായണ അഭിധാനസ്യ ബ്രഹ്മണഃ പരമാത്മനഃ ।
നിഷ്ഠാം അര്ഹഥ നഃ വക്തും യൂയം ഹി ബ്രഹ്മവിത്തമാഃ ॥ 34॥
പിപ്പലായനഃ ഉവാച ।
സ്ഥിതി ഉദ്ഭവപ്രലയഹേതുഃ അഹേതുഃ അസ്യ
യത് സ്വപ്നജാഗരസുഷുപ്തിഷു സത് ബഹിഃ ച ।
ദേഹ ഇംദ്രിയാസുഹൃദയാനി ചരംതി യേന
സംജീവിതാനി തത് അവേഹി പരം നരേംദ്ര ॥ 35॥
ന ഏതത് മനഃ വിശതി വാഗുത ചക്ഷുഃ ആത്മാ
പ്രാണേംദ്രിയാണി ച യഥാ അനലം അര്ചിഷഃ സ്വാഃ ।
ശബ്ദഃ അപി ബോധകനിഷേധതയാ ആത്മമൂലമ്
അര്ഥ ഉക്തം ആഹ യദൃതേ ന നിഷേധസിദ്ധിഃ ॥ 36॥
സത്വം രജഃ തമഃ ഇതി ത്രിവൃദേകം ആദൌ
സൂത്രം മഹാന് അഹം ഇതി പ്രവദംതി ജീവമ് ।
ജ്ഞാനക്രിയാ അര്ഥഫലരൂപതയോഃ ഉശക്തി
ബ്രഹ്മ ഏവ ഭാതി സത് അസത് ച തയോഃ പരം യത് ॥ 37॥
ന ആത്മാ ജജാന ന മരിഷ്യതി ന ഏധതേ അസൌ
ന ക്ഷീയതേ സവനവിത് വ്യഭിചാരിണാം ഹി ।
സര്വത്ര ശസ്വദനപായി ഉപലബ്ധിമാത്രം
പ്രാണഃ യഥാ ഇംദ്രിയവലേന വികല്പിതം സത് ॥ 38॥
അംഡേഷു പേശിഷു തരുഷു അവിനിശ്ചിതേഷു
പ്രാണഃ ഹി ജീവം ഉപധാവതി തത്ര തത്ര ।
സന്നേ യത് ഇംദ്രിയഗണേ അഹമി ച പ്രസുപ്തേ
കൂടസ്ഥഃ ആശയമൃതേ തത് അനുസ്മൃതിഃ നഃ ॥ 39॥
യഃ ഹി അബ്ജ നാഭ ചരണ ഏഷണയോഃ ഉഭക്ത്യാ
ചേതോമലാനി വിധമേത് ഗുണകര്മജാനി ।
തസ്മിന് വിശുദ്ധഃ ഉപലഭ്യതഃ ആത്മതത്ത്വമ്
സാക്ഷാത് യഥാ അമലദൃശഃ സവിതൃപ്രകാശഃ ॥ 40॥
കര്മയോഗം വദത നഃ പുരുഷഃ യേന സംസ്കൃതഃ ।
വിധൂയ ഇഹ ആശു കര്മാണി നൈഷ്കര്മ്യം വിംദതേ പരമ് ॥ 41॥
ഏവം പ്രശ്നം ഋഷിന് പൂര്വം അപൃച്ഛം പിതുഃ അംതികേ ।
ന അബ്രുവന് ബ്രഹ്മണഃ പുത്രാഃ തത്ര കാരണം ഉച്യതാമ് ॥ 42॥
ആവിര്ഹോത്രഃ ഉവാച ।
കര്മ അകര്മവികര്മ ഇതി വേദവാദഃ ന ലൌകികഃ ।
വേദസ്യ ച ഈശ്വരാത്മത്വാത് തത്ര മുഹ്യംതി സൂരയഃ ॥ 43॥
പരോക്ഷവാദഃ വേദഃ അയം ബാലാനാം അനുശാസനമ് ।
കര്മമോക്ഷായ കര്മാണി വിധത്തേ ഹി അഗദം യഥാ ॥ 44॥
ന ആചരേത് യഃ തു വേദ ഉക്തം സ്വയം അജ്ഞഃ അജിതേംദ്രിയഃ ।
വികര്മണാ ഹി അധര്മേണ മൃത്യോഃ മൃത്യും ഉപൈതി സഃ ॥ 45॥
വേദ ഉക്തം ഏവ കുര്വാണഃ നിഃസംഗഃ അര്പിതം ഈശ്വരേ ।
നൈഷ്കര്മ്യാം ലഭതേ സിദ്ധിം രോചനാര്ഥാ ഫലശ്രുതിഃ ॥ 46॥
യഃ ആശു ഹൃദയഗ്രംഥിം നിര്ജിഹീഷുഃ പരാത്മനഃ ।
വിധിനാ ഉപചരേത് ദേവം തംത്ര ഉക്തേന ച കേശവമ് ॥ 47॥
ലബ്ധ അനുഗ്രഹഃ ആചാര്യാത് തേന സംദര്ശിതാഗമഃ ।
മഹാപുരുഷം അഭ്യര്ചേത് മൂര്ത്യാ അഭിമതയാ ആത്മനഃ ॥ 48॥
ശുചിഃ സംമുഖം ആസീനഃ പ്രാണസംയമനാദിഭിഃ ।
പിംഡം വിശോധ്യ സംന്യാസകൃതരക്ഷഃ അര്ചയേത് ഹരിമ് ॥ 49॥
അര്ചാദൌ ഹൃദയേ ച അപി യഥാലബ്ധ ഉപചാരകൈഃ ।
ദ്രവ്യക്ഷിതിആത്മലിംഗാനി നിഷ്പാദ്യ പ്രോക്ഷ്യ ച ആസനമ് ॥ 50॥
പാദ്യാദീന് ഉപകല്പ്യാ അഥ സംനിധാപ്യ സമാഹിതഃ ।
ഹൃത് ആദിഭിഃ കൃതന്യാസഃ മൂലമംത്രേണ ച അര്ചയേത് ॥ 51॥
സാംഗോപാംഗാം സപാര്ഷദാം താം താം മൂര്തിം സ്വമംത്രതഃ ।
പാദ്യ അര്ഘ്യാചമനീയാദ്യൈഃ സ്നാനവാസഃവിഭൂഷണൈഃ ॥ 52॥
ഗംധമാല്യാക്ഷതസ്രഗ്ഭിഃ ധൂപദീപഹാരകൈഃ ।
സാംഗം സംപൂജ്യ വിധിവത് സ്തവൈഃ സ്തുത്വാ നമേത് ഹരിമ് ॥ 53॥
ആത്മാം തന്മയം ധ്യായന് മൂര്തിം സംപൂജയേത് ഹരേഃ ।
ശേഷാം ആധായ ശിരസി സ്വധാമ്നി ഉദ്വാസ്യ സത്കൃതമ് ॥ 54॥
ഏവം അഗ്നി അര്കതോയാദൌ അതിഥൌ ഹൃദയേ ച യഃ ।
യജതി ഈശ്വരം ആത്മാനം അചിരാത് മുച്യതേ ഹി സഃ ॥ 55॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കംധേ നിമിജായംതസംവാദേ
മായാകര്മബ്രഹ്മനിരൂപണം തൃതീയോഽധ്യായഃ ॥