॥ അഥ ശ്രീമഹാഭാരതേ ഉദ്യോഗപര്വണി പ്രജാഗരപര്വണി വിദുരനീതിവാക്യേ ത്രയസ്ത്രിംശോഽധ്യായഃ ॥
വൈശംപായന ഉവാച ।
ദ്വാഃസ്ഥം പ്രാഹ മഹാപ്രാജ്ഞോ ധൃതരാഷ്ട്രോ മഹീപതിഃ ।
വിദുരം ദ്രഷ്ടുമിച്ഛാമി തമിഹാനയ മാചിരമ് ॥ 1॥
പ്രഹിതോ ധൃതരാഷ്ട്രേണ ദൂതഃ ക്ഷത്താരമബ്രവീത് ।
ഈശ്വരസ്ത്വാം മഹാരാജോ മഹാപ്രാജ്ഞ ദിദൃക്ഷതി ॥ 2॥
ഏവമുക്തസ്തു വിദുരഃ പ്രാപ്യ രാജനിവേശനമ് ।
അബ്രവീദ്ധൃതരാഷ്ട്രായ ദ്വാഃസ്ഥ മാം പ്രതിവേദയ ॥ 3॥
ദ്വാഃസ്ഥ ഉവാച ।
വിദുരോഽയമനുപ്രാപ്തോ രാജേംദ്ര തവ ശാസനാത് ।
ദ്രഷ്ടുമിച്ഛതി തേ പാദൌ കിം കരോതു പ്രശാധി മാമ് ॥ 4॥
ധൃതരാഷ്ട്ര ഉവാച ।
പ്രവേശയ മഹാപ്രാജ്ഞം വിദുരം ദീര്ഘദര്ശിനമ് ।
അഹം ഹി വിദുരസ്യാസ്യ നാകാല്യോ ജാതു ദര്ശനേ ॥ 5॥
ദ്വാഃസ്ഥ ഉവാച ।
പ്രവിശാംതഃ പുരം ക്ഷത്തര്മഹാരാജസ്യ ധീമതഃ ।
ന ഹി തേ ദര്ശനേഽകാല്യോ ജാതു രാജാ ബ്രവീതി മാമ് ॥ 6॥
വൈശംപായന ഉവാച ।
തതഃ പ്രവിശ്യ വിദുരോ ധൃതരാഷ്ട്ര നിവേശനമ് ।
അബ്രവീത്പ്രാംജലിര്വാക്യം ചിംതയാനം നരാധിപമ് ॥ 7॥
വിദുരോഽഹം മഹാപ്രാജ്ഞ സംപ്രാപ്തസ്തവ ശാസനാത് ।
യദി കിം ചന കര്തവ്യമയമസ്മി പ്രശാധി മാമ് ॥ 8॥
ധൃതരഷ്ത്ര ഉവാച ।
സംജയോ വിദുര പ്രാപ്തോ ഗര്ഹയിത്വാ ച മാം ഗതഃ ।
അജാതശത്രോഃ ശ്വോ വാക്യം സഭാമധ്യേ സ വക്ഷ്യതി ॥ 9॥
തസ്യാദ്യ കുരുവീരസ്യ ന വിജ്ഞാതം വചോ മയാ ।
തന്മേ ദഹതി ഗാത്രാണി തദകാര്ഷീത്പ്രജാഗരമ് ॥ 10॥
ജാഗ്രതോ ദഹ്യമാനസ്യ ശ്രേയോ യദിഹ പശ്യസി ।
തദ്ബ്രൂഹി ത്വം ഹി നസ്താത ധര്മാര്ഥകുശലോ ഹ്യസി ॥ 11॥
യതഃ പ്രാപ്തഃ സംജയഃ പാംഡവേഭ്യോ
ന മേ യഥാവന്മനസഃ പ്രശാംതിഃ ।
സവേംദ്രിയാണ്യപ്രകൃതിം ഗതാനി
കിം വക്ഷ്യതീത്യേവ ഹി മേഽദ്യ ചിംതാ ॥ 12॥
തന്മേ ബ്രൂഹി വിദുര ത്വം യഥാവന്
മനീഷിതം സര്വമജാതശത്രോഃ ।
യഥാ ച നസ്താത ഹിതം ഭവേച്ച
പ്രജാശ്ച സര്വാഃ സുഖിതാ ഭവേയുഃ ॥- ॥
വിദുര ഉവാച ।
അഭിയുക്തം ബലവതാ ദുര്ബലം ഹീനസാധനമ് ।
ഹൃതസ്വം കാമിനം ചോരമാവിശംതി പ്രജാഗരാഃ ॥ 13॥
കച്ചിദേതൈര്മഹാദോഷൈര്ന സ്പൃഷ്ടോഽസി നരാധിപ ।
കച്ചിന്ന പരവിത്തേഷു ഗൃധ്യന്വിപരിതപ്യസേ ॥ 14॥
ധൃതരാഷ്ട്ര ഉവാച ।
ശ്രോതുമിച്ഛാമി തേ ധര്മ്യം പരം നൈഃശ്രേയസം വചഃ ।
അസ്മിന്രാജര്ഷിവംശേ ഹി ത്വമേകഃ പ്രാജ്ഞസമ്മതഃ ॥ 15॥
വിദുര ഉവാച ।
രജാ ലക്ഷണസംപന്നസ്ത്രൈലോക്യസ്യാധിപോ ഭവേത് ।
പ്രേഷ്യസ്തേ പ്രേഷിതശ്ചൈവ ധൃതരാഷ്ട്ര യുധിഷ്ഠിരഃ ॥- ॥
വിപരീതതരശ്ച ത്വം ഭാഗധേയേ ന സമ്മതഃ ।
അര്ചിഷാം പ്രക്ഷയാച്ചൈവ ധര്മാത്മാ ധര്മകോവിദഃ ॥- ॥
ആനൃശംസ്യാദനുക്രോശാദ്ധര്മാത്സത്യാത്പരാക്രമാത് ।
ഗുരുത്വാത്ത്വയി സംപ്രേക്ഷ്യ ബഹൂന്ക്ലേഷാംസ്തിതിക്ഷതേ ॥- ॥
ദുര്യോധനേ സൌബലേ ച കര്ണേ ദുഃശാസനേ തഥാ ।
ഏതേഷ്വൈശ്വര്യമാധായ കഥം ത്വം ഭൂതിമിച്ഛസി ॥- ॥
ഏകസ്മാത്വൃക്ഷാദ്യജ്ഞപത്രാണി രാജന്
സ്രുക്ച ദ്രൌണീ പേഠനീപീഡനേ ച ।
ഏതസ്മാദ്രാജന്ബ്രുവതോ മേ നിബോധ
ഏകസ്മാദ്വൈ ജായതേഽസച്ച സച്ച ॥- ॥
ആത്മജ്ഞാനം സമാരംഭസ്തിതിക്ഷാ ധര്മനിത്യതാ ।
യമര്ഥാന്നാപകര്ഷംതി സ വൈ പണ്ദിത ഉച്യതേ ॥- ॥
നിഷേവതേ പ്രശസ്താനി നിംദിതാനി ന സേവതേ ।
അനാസ്തികഃ ശ്രദ്ദധാന ഏതത്പംഡിത ലക്ഷണമ് ॥ 16॥
ക്രോധോ ഹര്ഷശ്ച ദര്പശ്ച ഹ്രീസ്തംഭോ മാന്യമാനിതാ ।
യമര്ഥാന്നാപകര്ഷംതി സ വൈ പംഡിത ഉച്യതേ ॥ 17॥
യസ്യ കൃത്യം ന ജാനംതി മംത്രം വാ മംത്രിതം പരേ ।
കൃതമേവാസ്യ ജാനംതി സ വൈ പംഡിത ഉച്യതേ ॥ 18॥
യസ്യ കൃത്യം ന വിഘ്നംതി ശീതമുഷ്ണം ഭയം രതിഃ ।
സമൃദ്ധിരസമൃദ്ധിര്വാ സ വൈ പംഡിത ഉച്യതേ ॥ 19॥
യസ്യ സംസാരിണീ പ്രജ്ഞാ ധര്മാര്ഥാവനുവര്തതേ ।
കാമാദര്ഥം വൃണീതേ യഃ സ വൈ പംഡിത ഉച്യതേ ॥ 20॥
യഥാശക്തി ചികീര്ഷംതി യഥാശക്തി ച കുര്വതേ ।
ന കിം ചിദവമന്യംതേ പംഡിതാ ഭരതര്ഷഭ ॥ 21॥
ക്ഷിപ്രം വിജാനാതി ചിരം ശ‍ഋണോതി
വിജ്ഞായ ചാര്ഥം ഭജതേ ന കാമാത് ।
നാസംപൃഷ്ടോ വ്യൌപയുംക്തേ പരാര്ഥേ
തത്പ്രജ്ഞാനം പ്രഥമം പംഡിതസ്യ ॥ 22॥
നാപ്രാപ്യമഭിവാംഛംതി നഷ്ടം നേച്ഛംതി ശോചിതുമ് ।
ആപത്സു ച ന മുഹ്യംതി നരാഃ പംഡിത ബുദ്ധയഃ ॥ 23॥
നിശ്ചിത്യ യഃ പ്രക്രമതേ നാംതര്വസതി കര്മണഃ ।
അവംധ്യ കാലോ വശ്യാത്മാ സ വൈ പംഡിത ഉച്യതേ ॥ 24॥
ആര്യ കര്മണി രാജ്യംതേ ഭൂതികര്മാണി കുര്വതേ ।
ഹിതം ച നാഭ്യസൂയംതി പംഡിതാ ഭരതര്ഷഭ ॥ 25॥
ന ഹൃഷ്യത്യാത്മസമ്മാനേ നാവമാനേന തപ്യതേ ।
ഗാംഗോ ഹ്രദ ഇവാക്ഷോഭ്യോ യഃ സ പംഡിത ഉച്യതേ ॥ 26॥
തത്ത്വജ്ഞഃ സര്വഭൂതാനാം യോഗജ്ഞഃ സര്വകര്മണാമ് ।
ഉപായജ്ഞോ മനുഷ്യാണാം നരഃ പംഡിത ഉച്യതേ ॥ 27॥
പ്രവൃത്ത വാക്ചിത്രകഥ ഊഹവാന്പ്രതിഭാനവാന് ।
ആശു ഗ്രംഥസ്യ വക്താ ച സ വൈ പംഡിത ഉച്യതേ ॥ 28॥
ശ്രുതം പ്രജ്ഞാനുഗം യസ്യ പ്രജ്ഞാ ചൈവ ശ്രുതാനുഗാ ।
അസംഭിന്നാര്യ മര്യാദഃ പംഡിതാഖ്യാം ലഭേത സഃ ॥ 29॥
അര്ഥം മഹാംതമാസദ്യ വിദ്യാമൈശ്വര്യമേവ ച ।
വിചരത്യസമുന്നദ്ധോ യസ്യ പംഡിത ഉച്യതേ ॥- ॥
അശ്രുതശ്ച സമുന്നദ്ധോ ദരിദ്രശ്ച മഹാമനാഃ ।
അര്ഥാംശ്ചാകര്മണാ പ്രേപ്സുര്മൂഢ ഇത്യുച്യതേ ബുധൈഃ ॥ 30॥
സ്വമര്ഥം യഃ പരിത്യജ്യ പരാര്ഥമനുതിഷ്ഠതി ।
മിഥ്യാ ചരതി മിത്രാര്ഥേ യശ്ച മൂഢഃ സ ഉച്യതേ ॥ 31॥
അകാമാം കാമയതി യഃ കാമയാനാം പരിത്യജേത് ।
ബലവംതം ച യോ ദ്വേഷ്ടി തമാഹുര്മൂഢചേതസമ് ॥- ॥
അകാമാന്കാമയതി യഃ കാമയാനാന്പരിദ്വിഷന് ।
ബലവംതം ച യോ ദ്വേഷ്ടി തമാഹുര്മൂഢചേതസമ് ॥ 32॥
അമിത്രം കുരുതേ മിത്രം മിത്രം ദ്വേഷ്ടി ഹിനസ്തി ച ।
കര്മ ചാരഭതേ ദുഷ്ടം തമാഹുര്മൂഢചേതസമ് ॥ 33॥
സംസാരയതി കൃത്യാനി സര്വത്ര വിചികിത്സതേ ।
ചിരം കരോതി ക്ഷിപ്രാര്ഥേ സ മൂഢോ ഭരതര്ഷഭ ॥ 34॥
ശ്രാദ്ധം പിതൃഭ്യോ ന ദദാതി ദൈവതാനി നാര്ചതി ।
സുഹൃന്മിത്രം ന ലഭതേ തമാഹുര്മൂഢചേതസമ് ॥- ॥
അനാഹൂതഃ പ്രവിശതി അപൃഷ്ടോ ബഹു ഭാഷതേ ।
വിശ്വസത്യപ്രമത്തേഷു മൂഢ ചേതാ നരാധമഃ ॥ 35॥
പരം ക്ഷിപതി ദോഷേണ വര്തമാനഃ സ്വയം തഥാ ।
യശ്ച ക്രുധ്യത്യനീശഃ സന്സ ച മൂഢതമോ നരഃ ॥ 36॥
ആത്മനോ ബലമാജ്ഞായ ധര്മാര്ഥപരിവര്ജിതമ് ।
അലഭ്യമിച്ഛന്നൈഷ്കര്മ്യാന്മൂഢ ബുദ്ധിരിഹോച്യതേ ॥ 37॥
അശിഷ്യം ശാസ്തി യോ രാജന്യശ്ച ശൂന്യമുപാസതേ ।
കദര്യം ഭജതേ യശ്ച തമാഹുര്മൂഢചേതസമ് ॥ 38॥
അര്ഥം മഹാംതമാസാദ്യ വിദ്യാമൈശ്വര്യമേവ വാ ।
വിചരത്യസമുന്നദ്ധോ യഃ സ പംഡിത ഉച്യതേ ॥ 39॥
ഏകഃ സംപന്നമശ്നാതി വസ്തേ വാസശ്ച ശോഭനമ് ।
യോഽസംവിഭജ്യ ഭൃത്യേഭ്യഃ കോ നൃശംസതരസ്തതഃ ॥ 40॥
ഏകഃ പാപാനി കുരുതേ ഫലം ഭുംക്തേ മഹാജനഃ ।
ഭോക്താരോ വിപ്രമുച്യംതേ കര്താ ദോഷേണ ലിപ്യതേ ॥ 41॥
ഏകം ഹന്യാന്ന വാഹന്യാദിഷുര്മുക്തോ ധനുഷ്മതാ ।
ബുദ്ധിര്ബുദ്ധിമതോത്സൃഷ്ടാ ഹന്യാദ്രാഷ്ട്രം സരാജകമ് ॥ 42॥
ഏകയാ ദ്വേ വിനിശ്ചിത്യ ത്രീംശ്ചതുര്ഭിര്വശേ കുരു ।
പംച ജിത്വാ വിദിത്വാ ഷട്സപ്ത ഹിത്വാ സുഖീ ഭവ ॥ 43॥
ഏകം വിഷരസോ ഹംതി ശസ്ത്രേണൈകശ്ച വധ്യതേ ।
സരാഷ്ട്രം സ പ്രജം ഹംതി രാജാനം മംത്രവിസ്രവഃ ॥ 44॥
ഏകഃ സ്വാദു ന ഭുംജീത ഏകശ്ചാര്ഥാന്ന ചിംതയേത് ।
ഏകോ ന ഗച്ഛേദധ്വാനം നൈകഃ സുപ്തേഷു ജാഗൃയാത് ॥ 45॥
ഏകമേവാദ്വിതീയം തദ്യദ്രാജന്നാവബുധ്യസേ ।
സത്യം സ്വര്ഗസ്യ സോപാനം പാരാവാരസ്യ നൌരിവ ॥ 46॥
ഏകഃ ക്ഷമാവതാം ദോഷോ ദ്വിതീയോ നോപലഭ്യതേ ।
യദേനം ക്ഷമയാ യുക്തമശക്തം മന്യതേ ജനഃ ॥ 47॥
സോഽസ്യ ദോഷോ ന മംതവ്യഃ ക്ഷമാ ഹി പരമം ബലമ് ।
ക്ഷമാ ഗുണോ ഹ്യശക്താനാം ശക്താനാം ഭൂഷണം തഥാ ॥- ॥
ക്ഷമാ വശീകൃതിര്ലോകേ ക്ഷമയാ കിം ന സാധ്യതേ ।
ശാംതിശംഖഃ കരേ യസ്യ കിം കരിഷ്യതി ദുര്ജനഃ ॥- ॥
അതൃണേ പതിതോ വഹ്നിഃ സ്വയമേവോപശാമ്യതി ।
അക്ഷമാവാന്പരം ദോഷൈരാത്മാനം ചൈവ യോജയേത് ॥- ॥
ഏകോ ധര്മഃ പരം ശ്രേയഃ ക്ഷമൈകാ ശാംതിരുത്തമാ ।
വിദ്യൈകാ പരമാ ദൃഷ്ടിരഹിംസൈകാ സുഖാവഹാ ॥ 48॥
ദ്വാവിമൌ ഗ്രസതേ ഭൂമിഃ സര്പോ ബിലശയാനിവ ।
രാജാനം ചാവിരോദ്ധാരം ബ്രാഹ്മണം ചാപ്രവാസിനമ് ॥ 49॥
ദ്വേ കര്മണീ നരഃ കുര്വന്നസ്മിഁല്ലോകേ വിരോചതേ ।
അബ്രുവന്പരുഷം കിം ചിദസതോ നാര്ഥയംസ്തഥാ ॥ 50॥
ദ്വാവിമൌ പുരുഷവ്യാഘ്ര പരപ്രത്യയ കാരിണൌ ।
സ്ത്രിയഃ കാമിത കാമിന്യോ ലോകഃ പൂജിത പൂജകഃ ॥ 51॥
ദ്വാവിമൌ കംടകൌ തീക്ഷ്ണൌ ശരീരപരിശോഷണൌ ।
യശ്ചാധനഃ കാമയതേ യശ്ച കുപ്യത്യനീശ്വരഃ ॥ 52॥
ദ്വാവേവ ന വിരാജേതേ വിപരീതേന കര്മണാ ।
ഗൃഹസ്ഥശ്ച നിരാരംഭഃ കാര്യവാംശ്ചൈവ ഭിക്ഷുകഃ ॥- ॥
ദ്വാവിമൌ പുരുഷൌ രാജന്സ്വര്ഗസ്യ പരി തിഷ്ഠതഃ ।
പ്രഭുശ്ച ക്ഷമയാ യുക്തോ ദരിദ്രശ്ച പ്രദാനവാന് ॥ 53॥
ന്യായാഗതസ്യ ദ്രവ്യസ്യ ബോദ്ധവ്യൌ ദ്വാവതിക്രമൌ ।
അപാത്രേ പ്രതിപത്തിശ്ച പാത്രേ ചാപ്രതിപാദനമ് ॥ 54॥
ദ്വാവംഭസി നിവേഷ്ടവ്യൌ ഗലേ ബദ്ധ്വാ ദൃഢം ശിലാമ് ।
ധനവംതമദാതാരം ദരിദ്രം ചാതപസ്വിനമ് ॥- ॥
ദ്വാവിമൌ പുരുഷവ്യാഘ്ര സുര്യമംഡലഭേദിനൌ ।
പരിവ്രാഡ്യോഗയുക്തശ്ച രണേ ചാഭിമുഖോ ഹതഃ ॥- ॥
ത്രയോ ന്യായാ മനുഷ്യാണാം ശ്രൂയംതേ ഭരതര്ഷഭ ।
കനീയാന്മധ്യമഃ ശ്രേഷ്ഠ ഇതി വേദവിദോ വിദുഃ ॥ 55॥
ത്രിവിധാഃ പുരുഷാ രാജന്നുത്തമാധമമധ്യമാഃ ।
നിയോജയേദ്യഥാവത്താംസ്ത്രിവിധേഷ്വേവ കര്മസു ॥ 56॥
ത്രയ ഏവാധനാ രാജന്ഭാര്യാ ദാസസ്തഥാ സുതഃ ।
യത്തേ സമധിഗച്ഛംതി യസ്യ തേ തസ്യ തദ്ധനമ് ॥ 57॥
ഹരണം ച പരസ്വാനാം പരദാരാഭിമര്ശനമ് ।
സുഹൃദശ്ച പരിത്യാഗസ്ത്രയോ ദോഷാ ക്ഷയാവഹഃ ॥- ॥
ത്രിവിധം നരകസ്യേദം ദ്വാരം നാശനമാത്മനഃ ।
കാമഃ ക്രോധസ്തഥാ ലോഭസ്തസ്മാദേതത്ത്രയം ത്യജേത് ॥- ॥
വരപ്രദാനം രാജ്യാം ച പുത്രജന്മ ച ഭാരത ।
ശത്രോശ്ച മോക്ഷണം കൃച്ഛ്രാത്ത്രീണി ചൈകം ച തത്സമമ് ॥- ॥
ഭക്തം ച ബജമാനം ച തവാസ്മീതി വാദിനമ് ।
ത്രീനേതാന് ശരണം പ്രാപ്താന്വിഷമേഽപി ന സംത്യജേത് ॥- ॥
ചത്വാരി രാജ്ഞാ തു മഹാബലേന
വര്ജ്യാന്യാഹുഃ പംഡിതസ്താനി വിദ്യാത് ।
അല്പപ്രജ്ഞൈഃ സഹ മംത്രം ന കുര്യാന്
ന ദീര്ഘസൂത്രൈരലസൈശ്ചാരണൈശ്ച ॥ 58॥
ചത്വാരി തേ താത ഗൃഹേ വസംതു
ശ്രിയാഭിജുഷ്ടസ്യ ഗൃഹസ്ഥ ധര്മേ ।
വൃദ്ധോ ജ്ഞാതിരവസന്നഃ കുലീനഃ
സഖാ ദരിദ്രോ ഭഗിനീ ചാനപത്യാ ॥ 59॥
ചത്വാര്യാഹ മഹാരാജ സദ്യസ്കാനി ബൃഹസ്പതിഃ ।
പൃച്ഛതേ ത്രിദശേംദ്രായ താനീമാനി നിബോധ മേ ॥ 60॥
ദേവതാനാം ച സംകല്പമനുഭാവം ച ധീമതാമ് ।
വിനയം കൃതവിദ്യാനാം വിനാശം പാപകര്മണാമ് ॥ 61॥
ചത്വാരി കര്മാണ്യഭയംകരാണി
ഭയം പ്രയച്ഛംത്യയഥാകൃതാനി ।
മാനാഗ്നിഹോത്രം ഉത മാനമൌനം
മാനേനാധീതമുത മാനയജ്ഞഃ ॥- ॥
പംചാഗ്നയോ മനുഷ്യേണ പരിചര്യാഃ പ്രയത്നതഃ ।
പിതാ മാതാഗ്നിരാത്മാ ച ഗുരുശ്ച ഭരതര്ഷഭ ॥ 62॥
പംചൈവ പൂജയഁല്ലോകേ യശഃ പ്രാപ്നോതി കേവലമ് ।
ദേവാന്പിതൄന്മനുഷ്യാംശ്ച ഭിക്ഷൂനതിഥിപംചമാന് ॥ 63॥
പംച ത്വാനുഗമിഷ്യംതി യത്ര യത്ര ഗമിഷ്യസി ।
മിത്രാണ്യമിത്രാ മധ്യസ്ഥാ ഉപജീവ്യോപജീവിനഃ ॥ 64॥
പംചേംദ്രിയസ്യ മര്ത്യസ്യ ഛിദ്രം ചേദേകമിംദ്രിയമ് ।
തതോഽസ്യ സ്രവതി പ്രജ്ഞാ ദൃതേഃ പാദാദിവോദകമ് ॥ 65॥
ഷഡ്ദോഷാഃ പുരുഷേണേഹ ഹാതവ്യാ ഭൂതിമിച്ഛതാ ।
നിദ്രാ തംദ്രീ ഭയം ക്രോധ ആലസ്യം ദീര്ഘസൂത്രതാ ॥ 66॥
ഷഡിമാന്പുരുഷോ ജഹ്യാദ്ഭിന്നാം നാവമിവാര്ണവേ ।
അപ്രവക്താരമാചാര്യമനധീയാനമൃത്വിജമ് ॥ 67॥
അരക്ഷിതാരം രാജാനം ഭാര്യാം ചാപ്രിയ വാദിനീമ് ।
ഗ്രാമകാരം ച ഗോപാലം വനകാമം ച നാപിതമ് ॥ 68॥
ഷഡേവ തു ഗുണാഃ പുംസാ ന ഹാതവ്യാഃ കദാചന ।
സത്യം ദാനമനാലസ്യമനസൂയാ ക്ഷമാ ധൃതിഃ ॥ 69॥
അര്ഥാഗമോ നിത്യമരോഗിതാ ച
പ്രിയാ ച ഭാര്യാ പ്രിയവാദിനീ ച ।
വശ്യശ്ച പുത്രോഽര്ഥകരീ ച വിദ്യാ
ഷട് ജീവലോകസ്യ സുഖാനി രാജന് ॥- ॥
ഷണ്ണാമാത്മനി നിത്യാനാമൈശ്വര്യം യോഽധിഗച്ഛതി ।
ന സ പാപൈഃ കുതോഽനര്ഥൈര്യുജ്യതേ വിജിതേംദ്രിയഃ ॥ 70॥
ഷഡിമേ ഷട്സു ജീവംതി സപ്തമോ നോപലഭ്യതേ ।
ചോരാഃ പ്രമത്തേ ജീവംതി വ്യാധിതേഷു ചികിത്സകാഃ ॥ 71॥
പ്രമദാഃ കാമയാനേഷു യജമാനേഷു യാജകാഃ ।
രാജാ വിവദമാനേഷു നിത്യം മൂര്ഖേഷു പംഡിതാഃ ॥ 72॥
ഷഡിമാനി വിനശ്യംതി മുഹൂര്തമനവേക്ഷണാത് ।
ഗാവഃ സേവാ കൃഷിര്ഭാര്യാ വിദ്യാ വൃഷലസംഗതിഃ ॥- ॥
ഷഡേതേ ഹ്യവമന്യംതേ നിത്യം പൂര്വോപകാരിണമ് ।
ആചാര്യം ശിക്ഷിതാ ശിഷ്യാഃ കൃതദാരശ്ച മാതരമ് ॥- ॥
നാരിം വിഗതകാമസ്തു കൃതാര്ഥാശ്ച പ്രയോജകമ് ।
നാവം നിസ്തീര്ണകാംതാരാ നാതുരാശ്ച ചികിത്സകമ് ॥- ॥
ആരോഗ്യമാനൃണ്യമവിപ്രവാസഃ
സദ്ഭിര്മനുഷ്യൈഃ സഹ സംപ്രയോഗഃ ।
സ്വപ്രത്യയാ വൃത്തിരഭീതവാസഃ
ഷട് ജീവലോകസ്യ സുഖാനി രാജന് ॥- ॥
ഈര്ഷുര്ഘൃണീ നസംതുഷ്ടഃ ക്രോധനോ നിത്യശംകിതഃ ।
പരഭാഗ്യോപജീവീ ച ഷഡേതേ നിത്യദുഃഖിതാഃ ॥- ॥
സപ്ത ദോഷാഃ സദാ രാജ്ഞാ ഹാതവ്യാ വ്യസനോദയാഃ ।
പ്രായശോ യൈര്വിനശ്യംതി കൃതമൂലാശ്ച പാര്ഥിവാഃ ॥ 73॥
സ്ത്രിയോഽക്ഷാ മൃഗയാ പാനം വാക്പാരുഷ്യം ച പംചമമ് ।
മഹച്ച ദംഡപാരുഷ്യമര്ഥദൂഷണമേവ ച ॥ 74॥
അഷ്ടൌ പൂര്വനിമിത്താനി നരസ്യ വിനശിഷ്യതഃ ।
ബ്രാഹ്മണാന്പ്രഥമം ദ്വേഷ്ടി ബ്രാഹ്മണൈശ്ച വിരുധ്യതേ ॥ 75॥
ബ്രാഹ്മണ സ്വാനി ചാദത്തേ ബ്രാഹ്മണാംശ്ച ജിഘാംസതി ।
രമതേ നിംദയാ ചൈഷാം പ്രശംസാം നാഭിനംദതി ॥ 76॥
നൈതാന്സ്മരതി കൃത്യേഷു യാചിതശ്ചാഭ്യസൂയതി ।
ഏതാംദോഷാന്നരഃ പ്രാജ്ഞോ ബുദ്ധ്യാ ബുദ്ധ്വാ വിവര്ജയേത് ॥ 77॥
അഷ്ടാവിമാനി ഹര്ഷസ്യ നവ നീതാനി ഭാരത ।
വര്തമാനാനി ദൃശ്യംതേ താന്യേവ സുസുഖാന്യപി ॥ 78॥
സമാഗമശ്ച സഖിഭിര്മഹാംശ്ചൈവ ധനാഗമഃ ।
പുത്രേണ ച പരിഷ്വംഗഃ സന്നിപാതശ്ച മൈഥുനേ ॥ 79॥
സമയേ ച പ്രിയാലാപഃ സ്വയൂഥേഷു ച സന്നതിഃ ।
അഭിപ്രേതസ്യ ലാഭശ്ച പൂജാ ച ജനസംസദി ॥ 80॥
അഷ്ടൌ ഗുണാഃ പുരുഷം ദീപയംതി
പ്രജ്ഞാ ച കൌല്യം ച ദമഃ ശ്രുതം ച ।
പരാക്രമശ്ചാബഹുഭാഷിതാ ച
ദാനം യഥാശക്തി കൃതജ്ഞതാ ച ॥- ॥
നവദ്വാരമിദം വേശ്മ ത്രിസ്ഥൂണം പംച സാക്ഷികമ് ।
ക്ഷേത്രജ്ഞാധിഷ്ഠിതം വിദ്വാന്യോ വേദ സ പരഃ കവിഃ ॥ 81॥
ദശ ധര്മം ന ജാനംതി ധൃതരാഷ്ട്ര നിബോധ താന് ।
മത്തഃ പ്രമത്ത ഉന്മത്തഃ ശ്രാംതഃ ക്രുദ്ധോ ബുഭുക്ഷിതഃ ॥ 82॥
ത്വരമാണശ്ച ഭീരുശ്ച ലുബ്ധഃ കാമീ ച തേ ദശ ।
തസ്മാദേതേഷു ഭാവേഷു ന പ്രസജ്ജേത പംഡിതഃ ॥ 83॥
അത്രൈവോദാഹരംതീമമിതിഹാസം പുരാതനമ് ।
പുത്രാര്ഥമസുരേംദ്രേണ ഗീതം ചൈവ സുധന്വനാ ॥ 84॥
യഃ കാമമന്യൂ പ്രജഹാതി രാജാ
പാത്രേ പ്രതിഷ്ഠാപയതേ ധനം ച ।
വിശേഷവിച്ഛ്രുതവാന്ക്ഷിപ്രകാരീ
തം സര്വലോകഃ കുരുതേ പ്രമാണമ് ॥ 85॥
ജാനാതി വിശ്വാസയിതും മനുഷ്യാന്
വിജ്ഞാത ദോഷേഷു ദധാതി ദംഡമ് ।
ജാനാതി മാത്രാം ച തഥാ ക്ഷമാം ച
തം താദൃശം ശ്രീര്ജുഷതേ സമഗ്രാ ॥ 86॥
സുദുര്ബലം നാവജാനാതി കംചിദ്-
യുക്തോ രിപും സേവതേ ബുദ്ധിപൂര്വമ് ।
ന വിഗ്രഹം രോചയതേ ബലസ്ഥൈഃ
കാലേ ച യോ വിക്രമതേ സ ധീരഃ ॥ 87॥
പ്രാപ്യാപദം ന വ്യഥതേ കദാ ചിദ്
ഉദ്യോഗമന്വിച്ഛതി ചാപ്രമത്തഃ ।
ദുഃഖം ച കാലേ സഹതേ ജിതാത്മാ
ധുരംധരസ്തസ്യ ജിതാഃ സപത്നാഃ ॥ 88॥
അനര്ഥകം വിപ്ര വാസം ഗൃഹേഭ്യഃ
പാപൈഃ സംധിം പരദാരാഭിമര്ശമ് ।
ദംഭം സ്തൈന്യം പൈശുനം മദ്യ പാനം
ന സേവതേ യഃ സ സുഖീ സദൈവ ॥ 89॥
ന സംരംഭേണാരഭതേഽര്ഥവര്ഗമ്
ആകാരിതഃ ശംസതി തഥ്യമേവ ।
ന മാത്രാര്ഥേ രോചയതേ വിവാദം
നാപൂജിതഃ കുപ്യതി ചാപ്യമൂഢഃ ॥ 90॥
ന യോഽഭ്യസൂയത്യനുകംപതേ ച
ന ദുര്ബലഃ പ്രാതിഭാവ്യം കരോതി ।
നാത്യാഹ കിം ചിത്ക്ഷമതേ വിവാദം
സര്വത്ര താദൃഗ്ലഭതേ പ്രശംസാമ് ॥ 91॥
യോ നോദ്ധതം കുരുതേ ജാതു വേഷം
ന പൌരുഷേണാപി വികത്ഥതേഽന്യാന് ।
ന മൂര്ച്ഛിതഃ കടുകാന്യാഹ കിം ചിത്
പ്രിയം സദാ തം കുരുതേ ജനോഽപി ॥ 92॥
ന വൈരമുദ്ദീപയതി പ്രശാംതം
ന ദര്മമാരോഹതി നാസ്തമേതി ।
ന ദുര്ഗതോഽസ്മീതി കരോതി മന്യും
തമാര്യ ശീലം പരമാഹുരഗ്ര്യമ് ॥ 93॥
ന സ്വേ സുഖേ വൈ കുരുതേ പ്രഹര്ഷം
നാന്യസ്യ ദുഃഖേ ഭവതി പ്രതീതഃ ।
ദത്ത്വാ ന പശ്ചാത്കുരുതേഽനുതാപം
ന കത്ഥതേ സത്പുരുഷാര്യ ശീലഃ ॥ 94॥
ദേശാചാരാന്സമയാംജാതിധര്മാന്
ബുഭൂഷതേ യസ്തു പരാവരജ്ഞഃ ।
സ തത്ര തത്രാധിഗതഃ സദൈവ
മഹാജനസ്യാധിപത്യം കരോതി ॥ 95॥
ദംഭം മോഹം മത്സരം പാപകൃത്യം
രാജദ്വിഷ്ടം പൈശുനം പൂഗവൈരമ് ।
മത്തോന്മത്തൈര്ദുര്ജനൈശ്ചാപി വാദം
യഃ പ്രജ്ഞാവാന്വര്ജയേത്സ പ്രധാനഃ ॥ 96॥
ദമം ശൌചം ദൈവതം മംഗലാനി
പ്രായശ്ചിത്തം വിവിധാഁല്ലോകവാദാന് ।
ഏതാനി യഃ കുരുതേ നൈത്യകാനി
തസ്യോത്ഥാനം ദേവതാ രാധയംതി ॥ 97॥
സമൈര്വിവാഹം കുരുതേ ന ഹീനൈഃ
സമൈഃ സഖ്യം വ്യവഹാരം കഥാശ്ച ।
ഗുണൈര്വിശിഷ്ടാംശ്ച പുരോ ദധാതി
വിപശ്ചിതസ്തസ്യ നയാഃ സുനീതാഃ ॥ 98॥
മിതം ഭുംക്തേ സംവിഭജ്യാശ്രിതേഭ്യോ
മിതം സ്വപിത്യമിതം കര്മകൃത്വാ ।
ദദാത്യമിത്രേഷ്വപി യാചിതഃ സം-
സ്തമാത്മവംതം പ്രജഹാത്യനര്ഥാഃ ॥ 99॥
ചികീര്ഷിതം വിപ്രകൃതം ച യസ്യ
നാന്യേ ജനാഃ കര്മ ജാനംതി കിം ചിത് ।
മംത്രേ ഗുപ്തേ സമ്യഗനുഷ്ഠിതേ ച
സ്വല്പോ നാസ്യ വ്യഥതേ കശ്ചിദര്ഥഃ ॥ 100॥
യഃ സര്വഭൂതപ്രശമേ നിവിഷ്ടഃ
സത്യോ മൃദുര്ദാനകൃച്ഛുദ്ധ ഭാവഃ ।
അതീവ സംജ്ഞായതേ ജ്ഞാതിമധ്യേ
മഹാമണിര്ജാത്യ ഇവ പ്രസന്നഃ ॥ 101॥
യ ആത്മനാപത്രപതേ ഭൃശം നരഃ
സ സര്വലോകസ്യ ഗുരുര്ഭവത്യുത ।
അനംത തേജാഃ സുമനാഃ സമാഹിതഃ
സ്വതേജസാ സൂര്യ ഇവാവഭാസതേ ॥ 102॥
വനേ ജാതാഃ ശാപദഗ്ധസ്യ രാജ്ഞഃ
പാംഡോഃ പുത്രാഃ പംച പംചേംദ്ര കല്പാഃ ।
ത്വയൈവ ബാലാ വര്ധിതാഃ ശിക്ഷിതാശ്ച
തവാദേശം പാലയംത്യാംബികേയ ॥ 103॥
പ്രദായൈഷാമുചിതം താത രാജ്യം
സുഖീ പുത്രൈഃ സഹിതോ മോദമാനഃ ।
ന ദേവാനാം നാപി ച മാനുഷാണാം
ഭവിഷ്യസി ത്വം തര്കണീയോ നരേംദ്ര ॥ 104॥
॥ ഇതി ശ്രീമഹാഭാരതേ ഉദ്യോഗപര്വണി പ്രജാഗരപര്വണി
വിദുരനീതിവാക്യേ ത്രയസ്ത്രിംശോഽധ്യായഃ ॥ 33 ॥