॥ ഇതി ശ്രീമഹാഭാരതേ ഉദ്യോഗപര്വണി പ്രജാഗരപര്വണി
വിദുരനീതിവാക്യേ ചതുസ്ത്രിംശോഽധ്യായഃ ॥
ധൃതരാഷ്ട്ര ഉവാച ।
ജാഗ്രതോ ദഹ്യമാനസ്യ യത്കാര്യമനുപശ്യസി ।
തദ്ബ്രൂഹി ത്വം ഹി നസ്താത ധര്മാര്ഥകുശലഃ ശുചിഃ ॥ 1॥
ത്വം മാം യഥാവദ്വിദുര പ്രശാധി
പ്രജ്ഞാ പൂര്വം സര്വമജാതശത്രോഃ ।
യന്മന്യസേ പഥ്യമദീനസത്ത്വ
ശ്രേയഃ കരം ബ്രൂഹി തദ്വൈ കുരൂണാമ് ॥ 2॥
പാപാശംഗീ പാപമേവ നൌപശ്യന്
പൃച്ഛാമി ത്വാം വ്യാകുലേനാത്മനാഹമ് ।
കവേ തന്മേ ബ്രൂഹി സര്വം യഥാവന്
മനീഷിതം സര്വമജാതശത്രോഃ ॥ 3॥
വിദുര ഉവാച ।
ശുഭം വാ യദി വാ പാപം ദ്വേഷ്യം വാ യദി വാ പ്രിയമ് ।
അപൃഷ്ടസ്തസ്യ തദ്ബ്രൂയാദ്യസ്യ നേച്ഛേത്പരാഭവമ് ॥ 4॥
തസ്മാദ്വക്ഷ്യാമി തേ രാജന്ഭവമിച്ഛന്കുരൂന്പ്രതി ।
വചഃ ശ്രേയഃ കരം ധര്മ്യം ബ്രുവതസ്തന്നിബോധ മേ ॥ 5॥
മിഥ്യോപേതാനി കര്മാണി സിധ്യേയുര്യാനി ഭാരത ।
അനുപായ പ്രയുക്താനി മാ സ്മ തേഷു മനഃ കൃഥാഃ ॥ 6॥
തഥൈവ യോഗവിഹിതം ന സിധ്യേത്കര്മ യന്നൃപ ।
ഉപായയുക്തം മേധാവീ ന തത്ര ഗ്ലപയേന്മനഃ ॥ 7॥
അനുബംധാനവേക്ഷേത സാനുബംധേഷു കര്മസു ।
സംപ്രധാര്യ ച കുര്വീത ന വേഗേന സമാചരേത് ॥ 8॥
അനുബംധം ച സംപ്രേക്ഷ്യ വിപാകാംശ്ചൈവ കര്മണാമ് ।
ഉത്ഥാനമാത്മനശ്ചൈവ ധീരഃ കുര്വീത വാ ന വാ ॥ 9॥
യഃ പ്രമാണം ന ജാനാതി സ്ഥാനേ വൃദ്ധൌ തഥാ ക്ഷയേ ।
കോശേ ജനപദേ ദംഡേ ന സ രാജ്യാവതിഷ്ഠതേ ॥ 10॥
യസ്ത്വേതാനി പ്രമാണാനി യഥോക്താന്യനുപശ്യതി ।
യുക്തോ ധര്മാര്ഥയോര്ജ്ഞാനേ സ രാജ്യമധിഗച്ഛതി ॥ 11॥
ന രാജ്യം പ്രാപ്തമിത്യേവ വര്തിതവ്യമസാംപ്രതമ് ।
ശ്രിയം ഹ്യവിനയോ ഹംതി ജരാ രൂപമിവോത്തമമ് ॥ 12॥
ഭക്ഷ്യോത്തമ പ്രതിച്ഛന്നം മത്സ്യോ ബഡിശമായസമ് ।
രൂപാഭിപാതീ ഗ്രസതേ നാനുബംധമവേക്ഷതേ ॥ 13॥
യച്ഛക്യം ഗ്രസിതും ഗ്രസ്യം ഗ്രസ്തം പരിണമേച്ച യത് ।
ഹിതം ച പരിണാമേ യത്തദദ്യം ഭൂതിമിച്ഛതാ ॥ 14॥
വനസ്പതേരപക്വാനി ഫലാനി പ്രചിനോതി യഃ ।
സ നാപ്നോതി രസം തേഭ്യോ ബീജം ചാസ്യ വിനശ്യതി ॥ 15॥
യസ്തു പക്വമുപാദത്തേ കാലേ പരിണതം ഫലമ് ।
ഫലാദ്രസം സ ലഭതേ ബീജാച്ചൈവ ഫലം പുനഃ ॥ 16॥
യഥാ മധു സമാദത്തേ രക്ഷന്പുഷ്പാണി ഷട്പദഃ ।
തദ്വദര്ഥാന്മനുഷ്യേഭ്യ ആദദ്യാദവിഹിംസയാ ॥ 17॥
പുഷ്പം പുഷ്പം വിചിന്വീത മൂലച്ഛേദം ന കാരയേത് ।
മാലാകാര ഇവാരാമേ ന യഥാംഗാരകാരകഃ ॥ 18॥
കിം നു മേ സ്യാദിദം കൃത്വാ കിം നു മേ സ്യാദകുര്വതഃ ।
ഇതി കര്മാണി സംചിംത്യ കുര്യാദ്വാ പുരുഷോ ന വാ ॥ 19॥
അനാരഭ്യാ ഭവംത്യര്ഥാഃ കേ ചിന്നിത്യം തഥാഗതാഃ ।
കൃതഃ പുരുഷകാരോഽപി ഭവേദ്യേഷു നിരര്ഥകഃ ॥ 20॥
കാംശ്ചിദര്ഥാന്നരഃ പ്രാജ്ഞോ ലഭു മൂലാന്മഹാഫലാന് ।
ക്ഷിപ്രമാരഭതേ കര്തും ന വിഘ്നയതി താദൃശാന് ॥ 21॥
ഋജു പശ്യതി യഃ സര്വം ചക്ഷുഷാനുപിബന്നിവ ।
ആസീനമപി തൂഷ്ണീകമനുരജ്യംതി തം പ്രജാഃ ॥ 22॥
ചക്ഷുഷാ മനസാ വാചാ കര്മണാ ച ചതുര്വിധമ് ।
പ്രസാദയതി ലോകം യസ്തം ലോകോഽനുപ്രസീദതി ॥ 23॥
യസ്മാത്ത്രസ്യംതി ഭൂതാനി മൃഗവ്യാധാന്മൃഗാ ഇവ ।
സാഗരാംതാമപി മഹീം ലബ്ധ്വാ സ പരിഹീയതേ ॥ 24॥
പിതൃപൈതാമഹം രാജ്യം പ്രാപ്തവാന്സ്വേന തേജസാ ।
വായുരഭ്രമിവാസാദ്യ ഭ്രംശയത്യനയേ സ്ഥിതഃ ॥ 25॥
ധര്മമാചരതോ രാജ്ഞഃ സദ്ഭിശ്ചരിതമാദിതഃ ।
വസുധാ വസുസംപൂര്ണാ വര്ധതേ ഭൂതിവര്ധനീ ॥ 26॥
അഥ സംത്യജതോ ധര്മമധര്മം ചാനുതിഷ്ഠതഃ ।
പ്രതിസംവേഷ്ടതേ ഭൂമിരഗ്നൌ ചര്മാഹിതം യഥാ ॥ 27॥
യ ഏവ യത്നഃ ക്രിയതേ പ്രര രാഷ്ട്രാവമര്ദനേ ।
സ ഏവ യത്നഃ കര്തവ്യഃ സ്വരാഷ്ട്ര പരിപാലനേ ॥ 28॥
ധര്മേണ രാജ്യം വിംദേത ധര്മേണ പരിപാലയേത് ।
ധര്മമൂലാം ശ്രിയം പ്രാപ്യ ന ജഹാതി ന ഹീയതേ ॥ 29॥
അപ്യുന്മത്താത്പ്രലപതോ ബാലാച്ച പരിസര്പതഃ ।
സര്വതഃ സാരമാദദ്യാദശ്മഭ്യ ഇവ കാംചനമ് ॥ 30॥
സുവ്യാഹൃതാനി സുധിയാം സുകൃതാനി തതസ്തതഃ ।
സംചിന്വംധീര ആസീത ശിലാ ഹാരീ ശിലം യഥാ ॥ 31॥
ഗംധേന ഗാവഃ പശ്യംതി വേദൈഃ പശ്യംതി ബ്രാഹ്മണാഃ ।
ചാരൈഃ പശ്യംതി രാജാനശ്ചക്ഷുര്ഭ്യാമിതരേ ജനാഃ ॥ 32॥
ഭൂയാംസം ലഭതേ ക്ലേശം യാ ഗൌര്ഭവതി ദുര്ദുഹാ ।
അഥ യാ സുദുഹാ രാജന്നൈവ താം വിനയംത്യപി ॥ 33॥
യദതപ്തം പ്രണമതി ന തത്സംതാപയംത്യപി ।
യച്ച സ്വയം നതം ദാരു ന തത്സന്നാമയംത്യപി ॥ 34॥
ഏതയോപമയാ ധീരഃ സന്നമേത ബലീയസേ ।
ഇംദ്രായ സ പ്രണമതേ നമതേ യോ ബലീയസേ ॥ 35॥
പര്ജന്യനാഥാഃ പശവോ രാജാനോ മിത്ര ബാംധവാഃ ।
പതയോ ബാംധവാഃ സ്ത്രീണാം ബ്രാഹ്മണാ വേദ ബാംധവാഃ ॥ 36॥
സത്യേന രക്ഷ്യതേ ധര്മോ വിദ്യാ യോഗേന രക്ഷ്യതേ ।
മൃജയാ രക്ഷ്യതേ രൂപം കുലം വൃത്തേന രക്ഷ്യതേ ॥ 37॥
മാനേന രക്ഷ്യതേ ധാന്യമശ്വാന്രക്ഷ്യത്യനുക്രമഃ ।
അഭീക്ഷ്ണദര്ശനാദ്ഗാവഃ സ്ത്രിയോ രക്ഷ്യാഃ കുചേലതഃ ॥ 38॥
ന കുലം വൃത്തി ഹീനസ്യ പ്രമാണമിതി മേ മതിഃ ।
അംത്യേഷ്വപി ഹി ജാതാനാം വൃത്തമേവ വിശിഷ്യതേ ॥ 39॥
യ ഈര്ഷ്യുഃ പരവിത്തേഷു രൂപേ വീര്യേ കുലാന്വയേ ।
സുഖേ സൌഭാഗ്യസത്കാരേ തസ്യ വ്യാധിരനംതകഃ ॥ 40॥
അകാര്യ കരണാദ്ഭീതഃ കാര്യാണാം ച വിവര്ജനാത് ।
അകാലേ മംത്രഭേദാച്ച യേന മാദ്യേന്ന തത്പിബേത് ॥ 41॥
വിദ്യാമദോ ധനമദസ്തൃതീയോഽഭിജനോ മദഃ ।
ഏതേ മദാവലിപ്താനാമേത ഏവ സതാം ദമാഃ ॥ 42॥
അസംതോഽഭ്യര്ഥിതാഃ സദ്ഭിഃ കിം ചിത്കാര്യം കദാ ചന ।
മന്യംതേ സംതമാത്മാനമസംതമപി വിശ്രുതമ് ॥ 43॥
ഗതിരാത്മവതാം സംതഃ സംത ഏവ സതാം ഗതിഃ ।
അസതാം ച ഗതിഃ സംതോ ന ത്വസംതഃ സതാം ഗതിഃ ॥ 44॥
ജിതാ സഭാ വസ്ത്രവതാ സമാശാ ഗോമതാ ജിതാ ।
അധ്വാ ജിതോ യാനവതാ സര്വം ശീലവതാ ജിതമ് ॥ 45॥
ശീലം പ്രധാനം പുരുഷേ തദ്യസ്യേഹ പ്രണശ്യതി ।
ന തസ്യ ജീവിതേനാര്ഥോ ന ധനേന ന ബംധുഭിഃ ॥ 46॥
ആഢ്യാനാം മാംസപരമം മധ്യാനാം ഗോരസോത്തരമ് ।
ലവണോത്തരം ദരിദ്രാണാം ഭോജനം ഭരതര്ഷഭ ॥ 47॥
സംപന്നതരമേവാന്നം ദരിദ്രാ ഭുംജതേ സദാ ।
ക്ഷുത്സ്വാദുതാം ജനയതി സാ ചാഢ്യേഷു സുദുര്ലഭാ ॥ 48॥
പ്രായേണ ശ്രീമതാം ലോകേ ഭോക്തും ശക്തിര്ന വിദ്യതേ ।
ദരിദ്രാണാം തു രാജേംദ്ര അപി കാഷ്ഠം ഹി ജീര്യതേ ॥ 49॥
അവൃത്തിര്ഭയമംത്യാനാം മധ്യാനാം മരണാദ്ഭയമ് ।
ഉത്തമാനാം തു മര്ത്യാനാമവമാനാത്പരം ഭയമ് ॥ 50॥
ഐശ്വര്യമദപാപിഷ്ഠാ മദാഃ പാനമദാദയഃ ।
ഐശ്വര്യമദമത്തോ ഹി നാപതിത്വാ വിബുധ്യതേ ॥ 51॥
ഇംദ്രിയൌരിംദ്രിയാര്ഥേഷു വര്തമാനൈരനിഗ്രഹൈഃ ।
തൈരയം താപ്യതേ ലോകോ നക്ഷത്രാണി ഗ്രഹൈരിവ ॥ 52॥
യോ ജിതഃ പംചവര്ഗേണ സഹജേനാത്മ കര്ശിനാ ।
ആപദസ്തസ്യ വര്ധംതേ ശുക്ലപക്ഷ ഇവോഡുരാഡ് ॥ 53॥
അവിജിത്യ യ ആത്മാനമമാത്യാന്വിജിഗീഷതേ ।
അമിത്രാന്വാജിതാമാത്യഃ സോഽവശഃ പരിഹീയതേ ॥ 54॥
ആത്മാനമേവ പ്രഥമം ദേശരൂപേണ യോ ജയേത് ।
തതോഽമാത്യാനമിത്രാംശ്ച ന മോഘം വിജിഗീഷതേ ॥ 55॥
വശ്യേംദ്രിയം ജിതാമാത്യം ധൃതദംഡം വികാരിഷു ।
പരീക്ഷ്യ കാരിണം ധീരമത്യംതം ശ്രീര്നിഷേവതേ ॥ 56॥
രഥഃ ശരീരം പുരുഷസ്യ രാജന്
നാത്മാ നിയംതേംദ്രിയാണ്യസ്യ ചാശ്വാഃ ।
തൈരപ്രമത്തഃ കുശലഃ സദശ്വൈര്
ദാംതൈഃ സുഖം യാതി രഥീവ ധീരഃ ॥ 57॥
ഏതാന്യനിഗൃഹീതാനി വ്യാപാദയിതുമപ്യലമ് ।
അവിധേയാ ഇവാദാംതാ ഹയാഃ പഥി കുസാരഥിമ് ॥ 58॥
അനര്ഥമര്ഥതഃ പശ്യന്നര്തം ചൈവാപ്യനര്ഥതഃ ।
ഇംദ്രിയൈഃ പ്രസൃതോ ബാലഃ സുദുഃഖം മന്യതേ സുഖമ് ॥ 59॥
ധര്മാര്ഥൌ യഃ പരിത്യജ്യ സ്യാദിംദ്രിയവശാനുഗഃ ।
ശ്രീപ്രാണധനദാരേഭ്യ ക്ഷിപ്രം സ പരിഹീയതേ ॥ 60॥
അര്ഥാനാമീശ്വരോ യഃ സ്യാദിംദ്രിയാണാമനീശ്വരഃ ।
ഇംദ്രിയാണാമനൈശ്വര്യാദൈശ്വര്യാദ്ഭ്രശ്യതേ ഹി സഃ ॥ 61॥
ആത്മനാത്മാനമന്വിച്ഛേന്മനോ ബുദ്ധീംദ്രിയൈര്യതൈഃ ।
ആത്മൈവ ഹ്യാത്മനോ ബംധുരാത്മൈവ രിപുരാത്മനഃ ॥ 62॥
ക്ഷുദ്രാക്ഷേണേവ ജാലേന ഝഷാവപിഹിതാവുഭൌ ।
കാമശ്ച രാജന്ക്രോധശ്ച തൌ പ്രാജ്ഞാനം വിലുംപതഃ ॥ 63॥
സമവേക്ഷ്യേഹ ധര്മാര്ഥൌ സംഭാരാന്യോഽധിഗച്ഛതി ।
സ വൈ സംഭൃത സംഭാരഃ സതതം സുഖമേധതേ ॥ 64॥
യഃ പംചാഭ്യംതരാഞ്ശത്രൂനവിജിത്യ മതിക്ഷയാന് ।
ജിഗീഷതി രിപൂനന്യാന്രിപവോഽഭിഭവംതി തമ് ॥ 65॥
ദൃശ്യംതേ ഹി ദുരാത്മാനോ വധ്യമാനാഃ സ്വകര്മ ഭിഃ ।
ഇംദ്രിയാണാമനീശത്വാദ്രാജാനോ രാജ്യവിഭ്രമൈഃ ॥ 66॥
അസംത്യാഗാത്പാപകൃതാമപാപാംസ്
തുല്യോ ദംഡഃ സ്പൃശതേ മിശ്രഭാവാത് ।
ശുഷ്കേണാര്ദ്രം ദഹ്യതേ മിശ്രഭാവാത്
തസ്മാത്പാപൈഃ സഹ സംധിം ന കുര്യാത് ॥ 67॥
നിജാനുത്പതതഃ ശത്രൂന്പംച പംച പ്രയോജനാന് ।
യോ മോഹാന്ന നിഘൃഹ്ണാതി തമാപദ്ഗ്രസതേ നരമ് ॥ 68॥
അനസൂയാര്ജവം ശൌചം സംതോഷഃ പ്രിയവാദിതാ ।
ദമഃ സത്യമനായാസോ ന ഭവംതി ദുരാത്മനാമ് ॥ 69॥
ആത്മജ്ഞാനമനായാസസ്തിതിക്ഷാ ധര്മനിത്യതാ ।
വാക്ചൈവ ഗുപ്താ ദാനം ച നൈതാന്യംത്യേഷു ഭാരത ॥ 70॥
ആക്രോശ പരിവാദാഭ്യാം വിഹിംസംത്യബുധാ ബുധാന് ।
വക്താ പാപമുപാദത്തേ ക്ഷമമാണോ വിമുച്യതേ ॥ 71॥
ഹിംസാ ബലമസാധൂനാം രാജ്ഞാം ദംഡവിധിര്ബലമ് ।
ശുശ്രൂഷാ തു ബലം സ്ത്രീണാം ക്ഷമാഗുണവതാം ബലമ് ॥ 72॥
വാക്സംയമോ ഹി നൃപതേ സുദുഷ്കരതമോ മതഃ ।
അര്ഥവച്ച വിചിത്രം ച ന ശക്യം ബഹുഭാഷിതുമ് ॥ 73॥
അഭ്യാവഹതി കല്യാണം വിവിധാ വാക്സുഭാഷിതാ ।
സൈവ ദുര്ഭാഷിതാ രാജന്നനര്ഥായോപപദ്യതേ ॥ 74॥
സംരോഹതി ശരൈര്വിദ്ധം വനം പരശുനാ ഹതമ് ।
വാചാ ദുരുക്തം ബീഭത്സം ന സംരോഹതി വാക്ക്ഷതമ് ॥ 75॥
കര്ണിനാലീകനാരാചാ നിര്ഹരംതി ശരീരതഃ ।
വാക്ഷല്യസ്തു ന നിര്ഹര്തും ശക്യോ ഹൃദി ശയോ ഹി സഃ ॥ 76॥
വാക്സായകാ വദനാന്നിഷ്പതംതി
യൈരാഹതഃ ശോചതി രത്ര്യഹാനി ।
പരസ്യ നാമര്മസു തേ പതംതി
താന്പംഡിതോ നാവസൃജേത്പരേഷു ॥ 77॥
യസ്മൈ ദേവാഃ പ്രയച്ഛംതി പുരുഷായ പരാഭവമ് ।
ബുദ്ധിം തസ്യാപകര്ഷംതി സോഽപാചീനാനി പശ്യതി ॥ 78॥
ബുദ്ധൌ കലുഷ ഭൂതായാം വിനാശേ പ്രത്യുപസ്ഥിതേ ।
അനയോ നയസംകാശോ ഹൃദയാന്നാപസര്പതി ॥ 79॥
സേയം ബുദ്ധിഃ പരീതാ തേ പുത്രാണാം തവ ഭാരത ।
പാംഡവാനാം വിരോധേന ന ചൈനാം അവബുധ്യസേ ॥ 80॥
രാജാ ലക്ഷണസംപന്നസ്ത്രൈലോക്യസ്യാപി യോ ഭവേത് ।
ശിഷ്യസ്തേ ശാസിതാ സോഽസ്തു ധൃതരാഷ്ട്ര യുധിഷ്ഠിരഃ ॥ 81॥
അതീവ സര്വാന്പുത്രാംസ്തേ ഭാഗധേയ പുരസ്കൃതഃ ।
തേജസാ പ്രജ്ഞയാ ചൈവ യുക്തോ ധര്മാര്ഥതത്ത്വവിത് ॥ 82॥
ആനൃശംസ്യാദനുക്രോശാദ്യോഽസൌ ധര്മഭൃതാം വരഃ ।
ഗൌരവാത്തവ രാജേംദ്ര ബഹൂന്ക്ലേശാംസ്തിതിക്ഷതി ॥ 83॥
॥ ഇതി ശ്രീമഹാഭാരതേ ഉദ്യോഗപര്വണി പ്രജാഗരപര്വണി
വിദുരനീതിവാക്യേ ചതുസ്ത്രിംശോഽധ്യായഃ ॥ 34॥