॥ ഇതി ശ്രീമഹാഭാരതേ ഉദ്യോഗപര്വണി പ്രജാഗരപര്വണി
വിദുരഹിതവാക്യേ പംചത്രിംശോഽധ്യായഃ ॥
ധൃതരാഷ്ട്ര ഉവാച ।
ബ്രൂഹി ഭൂയോ മഹാബുദ്ധേ ധര്മാര്ഥസഹിതം വചഃ ।
ശ‍ഋണ്വതോ നാസ്തി മേ തൃപ്തിര്വിചിത്രാണീഹ ഭാഷസേ ॥ 1॥
വിദുര ഉവാച ।
സര്വതീര്ഥേഷു വാ സ്നാനം സര്വഭൂതേഷു ചാര്ജവമ് ।
ഉഭേ ഏതേ സമേ സ്യാതാമാര്ജവം വാ വിശിഷ്യതേ ॥ 2॥
ആര്ജവം പ്രതിപദ്യസ്വ പുത്രേഷു സതതം വിഭോ ।
ഇഹ കീര്തിം പരാം പ്രാപ്യ പ്രേത്യ സ്വര്ഗമവാപ്സ്യസി ॥ 3॥
യാവത്കീര്തിര്മനുഷ്യസ്യ പുണ്യാ ലോകേഷു ഗീയതേ ।
താവത്സ പുരുഷവ്യാഘ്ര സ്വര്ഗലോകേ മഹീയതേ ॥ 4॥
അത്രാപ്യുദാഹരംതീമമിതിഹാസം പുരാതനമ് ।
വിരോചനസ്യ സംവാദം കേശിന്യര്ഥേ സുധന്വനാ ॥ 5॥
കേശിന്യുവാച ।
കിം ബ്രാഹ്മണാഃ സ്വിച്ഛ്രേയാംസോ ദിതിജാഃ സ്വിദ്വിരോചന ।
അഥ കേന സ്മ പര്യംകം സുധന്വാ നാധിരോഹതി ॥ 6॥
വിരോചന ഉവാച ।
പ്രാജാപത്യാ ഹി വൈ ശ്രേഷ്ഠാ വയം കേശിനി സത്തമാഃ ।
അസ്മാകം ഖല്വിമേ ലോകാഃ കേ ദേവാഃ കേ ദ്വിജാതയഃ ॥ 7॥
കേശിന്യുവാച ।
ഇഹൈവാസ്സ്വ പ്രതീക്ഷാവ ഉപസ്ഥാനേ വിരോചന ।
സുധന്വാ പ്രാതരാഗംതാ പശ്യേയം വാം സമാഗതൌ ॥ 8॥
വിരോചന ഉവാച ।
തഥാ ഭദ്രേ കരിഷ്യാമി യഥാ ത്വം ഭീരു ഭാഷസേ ।
സുധന്വാനം ച മാം ചൈവ പ്രാതര്ദ്രഷ്ടാസി സംഗതൌ ॥ 9॥
വിദുര ഉവാച ।
അന്വാലഭേ ഹിരണ്മയം പ്രാഹ്രാദേഽഹം തവാസനമ് ।
ഏകത്വമുപസംപന്നോ ന ത്വാസേയം ത്വയാ സഹ ॥ 10॥
വിരോചന ഉവാച ।
അന്വാഹരംതു ഫലകം കൂര്ചം വാപ്യഥ വാ ബൃസീമ് ।
സുധന്വന്ന ത്വമര്ഹോഽസി മയാ സഹ സമാസനമ് ॥ 11॥
സുധന്വോവാച ।
പിതാപി തേ സമാസീനമുപാസീതൈവ മാമധഃ ।
ബാലഃ സുഖൈധിതോ ഗേഹേ ന ത്വം കിം ചന ബുധ്യസേ ॥ 12॥
വിരോചന ഉവാച ।
ഹിരണ്യം ച ഗവാശ്വം ച യദ്വിത്തമസുരേഷു നഃ ।
സുധന്വന്വിപണേ തേന പ്രശ്നം പൃച്ഛാവ യേ വിദുഃ ॥ 13॥
സുധന്വോവാച ।
ഹിരണ്യം ച ഗവാശ്വം ച തവൈവാസ്തു വിരോചന ।
പ്രാണയോസ്തു പണം കൃത്വാ പ്രശ്നം പൃച്ഛാവ യേ വിദുഃ ॥ 14॥
വിരോചന ഉവാച ।
ആവാം കുത്ര ഗമിഷ്യാവഃ പ്രാണയോര്വിപണേ കൃതേ ।
ന ഹി ദേവേഷ്വഹം സ്ഥാതാ ന മനുഷ്യേഷു കര്ഹി ചിത് ॥ 15॥
സുധന്വോവാച ।
പിതരം തേ ഗമിഷ്യാവഃ പ്രാണയോര്വിപണേ കൃതേ ।
പുത്രസ്യാപി സ ഹേതോര്ഹി പ്രഹ്രാദോ നാനൃതം വദേത് ॥ 16॥
പ്രഹ്ലാദ ഉവാച ।
ഇമൌ തൌ സംപ്രദൃശ്യേതേ യാഭ്യാം ന ചരിതം സഹ ।
ആശീവിഷാവിവ ക്രുദ്ധാവേകമാര്ഗമിഹാഗതൌ ॥ 17॥
കിം വൈ സഹൈവ ചരതോ ന പുരാ ചരതഃ സഹ ।
വിരോചനൈതത്പൃച്ഛാമി കിം തേ സഖ്യം സുധന്വനാ ॥ 18॥
വിരോചന ഉവാച ।
ന മേ സുധന്വനാ സഖ്യം പ്രാണയോര്വിപണാവഹേ ।
പ്രഹ്രാദ തത്ത്വാമൃപ്ച്ഛാമി മാ പ്രശ്നമനൃതം വദീഃ ॥ 19॥
പ്രഹ്ലാദ ഉവാച ।
ഉദകം മധുപര്കം ചാപ്യാനയംതു സുധന്വനേ ।
ബ്രഹ്മന്നഭ്യര്ചനീയോഽസി ശ്വേതാ ഗൌഃ പീവരീ കൃതാ ॥ 20॥
സുധന്വോവാച ।
ഉദകം മധുപര്കം ച പഥ ഏവാര്പിതം മമ ।
പ്രഹ്രാദ ത്വം തു നൌ പ്രശ്നം തഥ്യം പ്രബ്രൂഹി പൃച്ഛതോഃ ॥ 21॥
പ്രഹ്ലാദ ഉവാച ।
പുര്തോ വാന്യോ ഭവാന്ബ്രഹ്മന്സാക്ഷ്യേ ചൈവ ഭവേത്സ്ഥിതഃ ।
തയോര്വിവദതോഃ പ്രശ്നം കഥമസ്മദ്വിഭോ വദേത് ॥ 22॥
അഥ യോ നൈവ പ്രബ്രൂയാത്സത്യം വാ യദി വാനൃതമ് ।
ഏതത്സുധന്വന്പൃച്ഛാമി ദുര്വിവക്താ സ്മ കിം വസേത് ॥ 23॥
സുധന്വോവാച ।
യാം രാത്രിമധിവിന്നാ സ്ത്രീ യാം ചൈവാക്ഷ പരാജിതഃ ।
യാം ച ഭാരാഭിതപ്താംഗോ ദുര്വിവക്താ സ്മ താം വസേത് ॥ 24॥
നഗരേ പ്രതിരുദ്ധഃ സന്ബഹിര്ദ്വാരേ ബുഭുക്ഷിതഃ ।
അമിത്രാന്ഭൂയസഃ പശ്യംദുര്വിവക്താ സ്മ താം വസേത് ॥ 25॥
പംച പശ്വനൃതേ ഹംതി ദശ ഹംതി ഗവാനൃതേ ।
ശതമശ്വാനൃതേ ഹംതി സഹസ്രം പുരുഷാനൃതേ ॥ 26॥
ഹംതി ജാതാനജാതാംശ്ച ഹിരണ്യാര്ഥോഽനൃതം വദന് ।
സര്വം ഭൂമ്യനൃതേ ഹംതി മാ സ്മ ഭൂമ്യനൃതം വദീഃ ॥ 27॥
പ്രഹ്ലാദ ഉവാച ।
മത്തഃ ശ്രേയാനംഗിരാ വൈ സുധന്വാ ത്വദ്വിരോചന ।
മാതാസ്യ ശ്രേയസീ മാതുസ്തസ്മാത്ത്വം തേന വൈ ജിതഃ ॥ 28॥
വിരോചന സുധന്വായം പ്രാണാനാമീശ്വരസ്തവ ।
സുധന്വന്പുനരിച്ഛാമി ത്വയാ ദത്തം വിരോചനമ് ॥ 29॥
സുധന്വോവാച ।
യദ്ധര്മമവൃണീഥാസ്ത്വം ന കാമാദനൃതം വദീഃ ।
പുനര്ദദാമി തേ തസ്മാത്പുത്രം പ്രഹ്രാദ ദുര്ലഭമ് ॥ 30॥
ഏഷ പ്രഹ്രാദ പുത്രസ്തേ മയാ ദത്തോ വിരോചനഃ ।
പാദപ്രക്ഷാലനം കുര്യാത്കുമാര്യാഃ സന്നിധൌ മമ ॥ 31॥
വിദുര ഉവാച ।
തസ്മാദ്രാജേംദ്ര ഭൂമ്യര്ഥേ നാനൃതം വക്തുമര്ഹസി ।
മാ ഗമഃ സ സുതാമാത്യോഽത്യയം പുത്രാനനുഭ്രമന് ॥ 32॥
ന ദേവാ യഷ്ടിമാദായ രക്ഷംതി പശുപാലവത് ।
യം തു രക്ഷിതുമിച്ഛംതി ബുദ്ധ്യാ സംവിഭജംതി തമ് ॥ 33॥
യഥാ യഥാ ഹി പുരുഷഃ കല്യാണേ കുരുതേ മനഃ ।
തഥാ തഥാസ്യ സര്വാര്ഥാഃ സിധ്യംതേ നാത്ര സംശയഃ ॥ 34॥
ന ഛംദാംസി വൃജിനാത്താരയംതി
ആയാവിനം മായയാ വര്തമാനമ് ।
നീഡം ശകുംതാ ഇവ ജാതപക്ഷാശ്
ഛംദാംസ്യേനം പ്രജഹത്യംതകാലേ ॥ 35॥
മത്താപാനം കലഹം പൂഗവൈരം
ഭാര്യാപത്യോരംതരം ജ്ഞാതിഭേദമ് ।
രാജദ്വിഷ്ടം സ്ത്രീപുമാംസോര്വിവാദം
വര്ജ്യാന്യാഹുര്യശ്ച പംഥാഃ പ്രദുഷ്ഠഃ ॥ 36॥
സാമുദ്രികം വണിജം ചോരപൂര്വം
ശലാക ധൂര്തം ച ചികിത്സകം ച ।
അരിം ച മിത്രം ച കുശീലവം ച
നൈതാന്സാഖ്യേഷ്വധികുര്വീത സപ്ത ॥ 37॥
മാനാഗ്നിഹോത്രമുത മാനമൌനം
മാനേനാധീതമുത മാനയജ്ഞഃ ।
ഏതാനി ചത്വാര്യഭയംകരാണി
ഭയം പ്രയച്ഛംത്യയഥാ കൃതാനി ॥ 38॥
അഗാര ദാഹീ ഗരദഃ കുംഡാശീ സോമവിക്രയീ ।
പര്വ കാരശ്ച സൂചീ ച മിത്ര ധ്രുക്പാരദാരികഃ ॥ 39॥
ഭ്രൂണഹാ ഗുരു തല്പീ ച യശ്ച സ്യാത്പാനപോ ദ്വിജഃ ।
അതിതീക്ഷ്ണശ്ച കാകശ്ച നാസ്തികോ വേദ നിംദകഃ ॥ 40॥
സ്രുവ പ്രഗ്രഹണോ വ്രാത്യഃ കീനാശശ്ചാര്ഥവാനപി ।
രക്ഷേത്യുക്തശ്ച യോ ഹിംസ്യാത്സര്വേ ബ്രഹ്മണ്ഹണൈഃ സമാഃ ॥ 41॥
തൃണോക്ലയാ ജ്ഞായതേ ജാതരൂപം
യുഗേ ഭദ്രോ വ്യവഹാരേണ സാധുഃ ।
ശൂരോ ഭയേഷ്വര്ഥകൃച്ഛ്രേഷു ധീരഃ
കൃച്ഛ്രാസ്വാപത്സു സുഹൃദശ്ചാരയശ് ച ॥ 42॥
ജരാ രൂപം ഹരതി ഹി ധൈര്യമാശാ
മൃത്യുഃ പ്രാണാംധര്മചര്യാമസൂയാ ।
ക്രോധഃ ശ്രിയം ശീലമനാര്യ സേവാ
ഹ്രിയം കാമഃ സര്വമേവാഭിമാനഃ ॥ 43॥
ശ്രീര്മംഗലാത്പ്രഭവതി പ്രാഗല്ഭ്യാത്സംപ്രവര്ധതേ ।
ദാക്ഷ്യാത്തു കുരുതേ മൂലം സംയമാത്പ്രതിതിഷ്ഠതി ॥ 44॥
അഷ്ടൌ ഗുണാഃ പുരുഷം ദീപയംതി
പ്രജ്ഞാ ച കൌല്യം ച ദമഃ ശ്രുതം ച ।
പരാക്രമശ്ചാബഹു ഭാഷിതാ ച
ദാനം യഥാശക്തി കൃതജ്ഞതാ ച ॥ 45॥
ഏതാന്ഗുണാംസ്താത മഹാനുഭാവാന്
ഏകോ ഗുണഃ സംശ്രയതേ പ്രസഹ്യ ।
രാജാ യദാ സത്കുരുതേ മനുഷ്യം
സര്വാന്ഗുണാനേഷ ഗുണോഽതിഭാതി ॥ 46॥
അഷ്ടൌ നൃപേമാനി മനുഷ്യലോകേ
സ്വര്ഗസ്യ ലോകസ്യ നിദര്ശനാനി ।
ചത്വാര്യേഷാമന്വവേതാനി സദ്ഭിശ്
ചത്വാര്യേഷാമന്വവയംതി സംതഃ ॥ 47॥
യജ്ഞോ ദാനമധ്യയനം തപശ് ച
ചത്വാര്യേതാന്യന്വവേതാനി സദ്ഭിഃ ।
ദമഃ സത്യമാര്ജവമാനൃശംസ്യം
ചത്വാര്യേതാന്യന്വവയംതി സംതഃ ॥ 48॥
ന സാ സഭാ യത്ര ന സംതി വൃദ്ധാ
ന തേ വൃദ്ധാ യേ ന വദംതി ധര്മമ് ।
നാസൌ ഹര്മോ യതന സത്യമസ്തി
ന തത്സത്യം യച്ഛലേനാനുവിദ്ധമ് ॥ 49॥
സത്യം രൂപം ശ്രുതം വിദ്യാ കൌല്യം ശീലം ബലം ധനമ് ।
ശൌര്യം ച ചിരഭാഷ്യം ച ദശഃ സംസര്ഗയോനയഃ ॥ 50॥
പാപം കുര്വന്പാപകീര്തിഃ പാപമേവാശ്നുതേ ഫലമ് ।
പുണ്യം കുര്വന്പുണ്യകീര്തിഃ പുണ്യമേവാശ്നുതേ ഫലമ് ॥ 51॥
പാപം പ്രജ്ഞാം നാശയതി ക്രിയമാണം പുനഃ പുനഃ ।
നഷ്ടപ്രജ്ഞഃ പാപമേവ നിത്യമാരഭതേ നരഃ ॥ 52॥
പുണ്യം പ്രജ്ഞാം വര്ധയതി ക്രിയമാണം പുനഃ പുനഃ ।
വൃദ്ധപ്രജ്ഞഃ പുണ്യമേവ നിത്യമാരഭതേ നരഃ ॥ 53॥
അസൂയകോ ദംദ ശൂകോ നിഷ്ഠുരോ വൈരകൃന്നരഃ ।
സ കൃച്ഛ്രം മഹദാപ്നോതോ നചിരാത്പാപമാചരന് ॥ 54॥
അനസൂയഃ കൃതപ്രജ്ഞഃ ശോഭനാന്യാചരന്സദാ ।
അകൃച്ഛ്രാത്സുഖമാപ്നോതി സര്വത്ര ച വിരാജതേ ॥ 55॥
പ്രജ്ഞാമേവാഗമയതി യഃ പ്രാജ്ഞേഭ്യഃ സ പംഡിതഃ ।
പ്രാജ്ഞോ ഹ്യവാപ്യ ധര്മാര്ഥൌ ശക്നോതി സുഖമേധിതുമ് ॥ 56॥
ദിവസേനൈവ തത്കുര്യാദ്യേന രാതൌ സുഖം വസേത് ।
അഷ്ട മാസേന തത്കുര്യാദ്യേന വര്ഷാഃ സുഖം വസേത് ॥ 57॥
പൂര്വേ വയസി തത്കുര്യാദ്യേന വൃദ്ധസുഖം വസേത് ।
യാവജ്ജീവേന തത്കുര്യാദ്യേന പ്രേത്യ സുഖം വസേത് ॥ 58॥
ജീര്ണമന്നം പ്രശംസംതി ഭാര്യം ച ഗതയൌവനാമ് ।
ശൂരം വിഗതസംഗ്രാമം ഗതപാരം തപസ്വിനമ് ॥ 59॥
ധനേനാധര്മലബ്ധേന യച്ഛിദ്രമപിധീയതേ ।
അസംവൃതം തദ്ഭവതി തതോഽന്യദവദീര്യതേ ॥ 60॥
ഗുരുരാത്മവതാം ശാസ്താ ശാസാ രാജാ ദുരാത്മനാമ് ।
അഥ പ്രച്ഛന്നപാപാനാം ശാസ്താ വൈവസ്വതോ യമഃ ॥ 61॥
ഋഷീണാം ച നദീനാം ച കുലാനാം ച മഹാമനാമ് ।
പ്രഭവോ നാധിഗംതവ്യഃ സ്ത്രീണാം ദുശ്ചരിതസ്യ ച ॥ 62॥
ദ്വിജാതിപൂജാഭിരതോ ദാതാ ജ്ഞാതിഷു ചാര്ജവീ ।
ക്ഷത്രിയഃ സ്വര്ഗഭാഗ്രാജംശ്ചിരം പാലയതേ മഹീമ് ॥ 63॥
സുവര്ണപുഷ്പാം പൃഥിവീം ചിന്വംതി പുരുഷാസ്ത്രയഃ ।
ശൂരശ്ച കൃതവിദ്യശ്ച യശ്ച ജാനാതി സേവിതുമ് ॥ 64॥
ബുദ്ധിശ്രേഷ്ഠാനി കര്മാണി ബാഹുമധ്യാനി ഭാരത ।
താനി ജംഘാ ജഘന്യാനി ഭാരപ്രത്യവരാണി ച ॥ 65॥
ദുര്യോധനേ ച ശകുനൌ മൂഢേ ദുഃശാസനേ തഥാ ।
കര്ണേ ചൈശ്വര്യമാധായ കഥം ത്വം ഭൂതിമിച്ഛസി ॥ 66॥
സര്വൈര്ഗുണൈരുപേതാശ്ച പാംഡവാ ഭരതര്ഷഭ ।
പിതൃവത്ത്വയി വര്തംതേ തേഷു വര്തസ്വ പുത്രവത് ॥ 67॥
॥ ഇതി ശ്രീമഹാഭാരതേ ഉദ്യോഗപര്വണി പ്രജാഗരപര്വണി
വിദുരഹിതവാക്യേ പംചത്രിംശോഽധ്യായഃ ॥ 35॥