॥ ഇതി ശ്രീമഹാഭാരതേ ഉദ്യോഗപര്വണി പ്രജാഗരപര്വണി
വിദുരഹിതവാക്യേ ഷട്ത്രിംശോഽധ്യായഃ ॥
വിദുര ഉവാച ।
അത്രൈവോദാഹരംതീമമിതിഹാസം പുരാതനമ് ।
ആത്രേയസ്യ ച സംവാദം സാധ്യാനാം ചേതി നഃ ശ്രുതമ് ॥ 1॥
ചരംതം ഹംസരൂപേണ മഹര്ഷിം സംശിതവ്രതമ് ।
സാധ്യാ ദേവാ മഹാപ്രാജ്ഞം പര്യപൃച്ഛംത വൈ പുരാ ॥ 2॥
സാധ്യാ ഊചുഃ ।
സാധ്യാ ദേവാ വയ്മസ്മോ മഹര്ഷേ
ദൃഷ്ട്വാ ഭവംതം ന ശക്നുമോഽനുമാതുമ് ।
ശ്രുതേന ധീരോ ബുദ്ധിമാംസ്ത്വം മതോ നഃ
കാവ്യാം വാചം വക്തുമര്ഹസ്യുദാരാമ് ॥ 3॥
ഹംസ ഉവാച ।
ഏതത്കാര്യമമരാഃ സംശ്രുതം മേ
ധൃതിഃ ശമഃ സത്യധര്മാനുവൃത്തിഃ ।
ഗ്രംഥിം വിനീയ ഹൃദയസ്യ സര്വം
പ്രിയാപ്രിയേ ചാത്മവശം നയീത ॥ 4॥
ആക്രുശ്യമാനോ നാക്രോശേന്മന്യുരേവ തിതിക്ഷിതഃ ।
ആക്രോഷ്ടാരം നിര്ദഹതി സുകൃതം ചാസ്യ വിംദതി ॥ 5॥
നാക്രോശീ സ്യാന്നാവമാനീ പരസ്യ
മിത്രദ്രോഹീ നോത നീചോപസേവീ ।
ന ചാതിമാനീ ന ച ഹീനവൃത്തോ
രൂക്ഷാം വാചം രുശതീം വര്ജയീത ॥ 6॥
മര്മാണ്യസ്ഥീനി ഹൃദയം തഥാസൂന്
ഘോരാ വാചോ നിര്ദഹംതീഹ പുംസാമ് ।
തസ്മാദ്വാചം രുശതീം രൂക്ഷരൂപാം
ധര്മാരാമോ നിത്യശോ വര്ജയീത ॥ 7॥
അരും തുരം പരുഷം രൂക്ഷവാചം
വാക്കംടകൈര്വിതുദംതം മനുഷ്യാന് ।
വിദ്യാദലക്ഷ്മീകതമം ജനാനാം
മുഖേ നിബദ്ധാം നിരൃതിം വഹംതമ് ॥ 8॥
പരശ്ചേദേനമധിവിധ്യേത ബാണൈര്
ഭൃശം സുതീക്ഷ്ണൈരനലാര്ക ദീപ്തൈഃ ।
വിരിച്യമാനോഽപ്യതിരിച്യമാനോ
വിദ്യാത്കവിഃ സുകൃതം മേ ദധാതി ॥ 9॥
യദി സംതം സേവതേ യദ്യസംതം
തപസ്വിനം യദി വാ സ്തേനമേവ ।
വാസോ യഥാ രംഗ വശം പ്രയാതി
തഥാ സ തേഷാം വശമഭ്യുപൈതി ॥ 10॥
വാദം തു യോ ന പ്രവദേന്ന വാദയേദ്
യോ നാഹതഃ പ്രതിഹന്യാന്ന ഘാതയേത് ।
യോ ഹംതുകാമസ്യ ന പാപമിച്ഛേത്
തസ്മൈ ദേവാഃ സ്പൃഹയംത്യാഗതായ ॥ 11॥
അവ്യാഹൃതം വ്യാഹൃതാച്ഛ്രേയ ആഹുഃ
സത്യം വദേദ്വ്യാഹൃതം തദ്ദ്വിതീയമ് ।
പ്രിയംവദേദ്വ്യാഹൃതം തത്തൃതീയം
ധര്മ്യം വദേദ്വ്യാഹൃതം തച്ചതുര്ഥമ് ॥ 12॥
യാദൃശൈഃ സംവിവദതേ യാദൃശാംശ് ചോപസേവതേ ।
യാദൃഗിച്ഛേച്ച ഭവിതും താദൃഗ്ഭവതി പൂരുഷഃ ॥ 13॥
യതോ യതോ നിവര്തതേ തതസ്തതോ വിമുച്യതേ ।
നിവര്തനാദ്ധി സര്വതോ ന വേത്തി ദുഃഖമണ്വപി ॥ 14॥
ന ജീയതേ നോത ജിഗീഷതേഽന്യാന്
ന വൈരക്കൃച്ചാപ്രതിഘാതകശ് ച ।
നിംദാ പ്രശംസാസു സമസ്വഭാവോ
ന ശോചതേ ഹൃഷ്യതി നൈവ ചായമ് ॥ 15॥
ഭാവമിച്ഛതി സര്വസ്യ നാഭാവേ കുരുതേ മതിമ് ।
സത്യവാദീ മൃദുര്ദാംതോ യഃ സ ഉത്തമപൂരുഷഃ ॥ 16॥
നാനര്ഥകം സാംത്വയതി പ്രതിജ്ഞായ ദദാതി ച ।
രാദ്ധാപരാദ്ധേ ജാനാതി യഃ സ മധ്യമപൂരുഷഃ ॥ 17॥
ദുഃശാസനസ്തൂപഹംതാ ന ശാസ്താ
നാവര്തതേ മന്യുവശാത്കൃതഘ്നഃ ।
ന കസ്യ ചിന്മിത്രമഥോ ദുരാത്മാ
കലാശ്ചൈതാ അധമസ്യേഹ പുംസഃ ॥ 18॥
ന ശ്രദ്ദധാതി കല്യാണം പരേഭ്യോഽപ്യാത്മശംകിതഃ ।
നിരാകരോതി മിത്രാണി യോ വൈ സോഽധമ പൂരുഷഃ ॥ 19॥
ഉത്തമാനേവ സേവേത പ്രാപ്തേ കാലേ തു മധ്യമാന് ।
അധമാംസ്തു ന സേവേത യ ഇച്ഛേച്ഛ്രേയ ആത്മനഃ ॥ 20॥
പ്രാപ്നോതി വൈ വിത്തമസദ്ബലേന
നിത്യോത്ഥാനാത്പ്രജ്ഞയാ പൌരുഷേണ ।
ന ത്വേവ സമ്യഗ്ലഭതേ പ്രശംസാം
ന വൃത്തമാപ്നോതി മഹാകുലാനാമ് ॥ 21॥
ധൃതരാഷ്ട്ര ഉവാച ।
മഹാകുലാനാം സ്പൃഹയംതി ദേവാ
ധര്മാര്ഥവൃദ്ധാശ്ച ബഹുശ്രുതാശ് ച ।
പൃച്ഛാമി ത്വാം വിദുര പ്രശ്നമേതം
ഭവംതി വൈ കാനി മഹാകുലാനി ॥ 22॥
വിദുര ഉവാച ।
തമോ ദമോ ബ്രഹ്മവിത്ത്വം വിതാനാഃ
പുണ്യാ വിവാഹാഃ സതതാന്ന ദാനമ് ।
യേഷ്വേവൈതേ സപ്തഗുണാ ഭവംതി
സമ്യഗ്വൃത്താസ്താനി മഹാകുലാനി ॥ 23॥
യേഷാം ന വൃത്തം വ്യഥതേ ന യോനിര്
വൃത്തപ്രസാദേന ചരംതി ധര്മമ് ।
യേ കീര്തിമിച്ഛംതി കുലേ വിശിഷ്ടാം
ത്യക്താനൃതാസ്താനി മഹാകുലാനി ॥ 24॥
അനിജ്യയാവിവാഹൈര്ശ്ച വേദസ്യോത്സാദനേന ച ।
കുലാന്യകുലതാം യാംതി ധര്മസ്യാതിക്രമേണ ച ॥ 25॥
ദേവ ദ്രവ്യവിനാശേന ബ്രഹ്മ സ്വഹരണേന ച ।
കുലാന്യകുലതാം യാംതി ബ്രാഹ്മണാതിക്രമേണ ച ॥ 26॥
ബ്രാഹ്മണാനാം പരിഭവാത്പരിവാദാച്ച ഭാരത ।
കുലാന്യകുലതാം യാംതി ന്യാസാപഹരണേന ച ॥ 27॥
കുലാനി സമുപേതാനി ഗോഭിഃ പുരുഷതോഽശ്വതഃ ।
കുലസംഖ്യാം ന ഗച്ഛംതി യാനി ഹീനാനി വൃത്തതഃ ॥ 28॥
വൃത്തതസ്ത്വവിഹീനാനി കുലാന്യല്പധനാന്യപി ।
കുലസംഖ്യാം തു ഗച്ഛംതി കര്ഷംതി ച മയദ്യശഃ ॥ 29॥
മാ നഃ കുലേ വൈരകൃത്കശ് ചിദസ്തു
രാജാമാത്യോ മാ പരസ്വാപഹാരീ ।
മിത്രദ്രോഹീ നൈകൃതികോഽനൃതീ വാ
പൂര്വാശീ വാ പിതൃദേവാതിഥിഭ്യഃ ॥ 30॥
യശ്ച നോ ബ്രാഹ്മണം ഹന്യാദ്യശ്ച നോ ബ്രാഹ്മണാംദ്വിഷേത് ।
ന നഃ സ സമിതിം ഗച്ഛേദ്യശ്ച നോ നിര്വപേത്കൃഷിമ് ॥ 31॥
തൃണാനി ഭൂമിരുദകം വാക്ചതുര്ഥീ ച സൂനൃതാ ।
സതാമേതാനി ഗേഹേഷു നോച്ഛിദ്യംതേ കദാ ചന ॥ 32॥
ശ്രദ്ധയാ പരയാ രാജന്നുപനീതാനി സത്കൃതിമ് ।
പ്രവൃത്താനി മഹാപ്രാജ്ഞ ധര്മിണാം പുണ്യകര്മണാമ് ॥ 33॥
സൂക്ഷ്മോഽപി ഭാരം നൃപതേ സ്യംദനോ വൈ
ശക്തോ വോഢും ന തഥാന്യേ മഹീജാഃ ।
ഏവം യുക്താ ഭാരസഹാ ഭവംതി
മഹാകുലീനാ ന തഥാന്യേ മനുഷ്യാഃ ॥ 34॥
ന തന്മിത്രം യസ്യ കോപാദ്ബിഭേതി
യദ്വാ മിത്രം ശംകിതേനോപചര്യമ് ।
യസ്മിന്മിത്രേ പിതരീവാശ്വസീത
തദ്വൈ മിത്രം സംഗതാനീതരാണി ॥ 35॥
യദി ചേദപ്യസംബംധോ മിത്രഭാവേന വര്തതേ ।
സ ഏവ ബംധുസ്തന്മിത്രം സാ ഗതിസ്തത്പരായണമ് ॥ 36॥
ചലചിത്തസ്യ വൈ പുംസോ വൃദ്ധാനനുപസേവതഃ ।
പാരിപ്ലവമതേര്നിത്യമധ്രുവോ മിത്ര സംഗ്രഹഃ ॥ 37॥
ചലചിത്തമനാത്മാനമിംദ്രിയാണാം വശാനുഗമ് ।
അര്ഥാഃ സമതിവര്തംതേ ഹംസാഃ ശുഷ്കം സരോ യഥാ ॥ 38॥
അകസ്മാദേവ കുപ്യംതി പ്രസീദംത്യനിമിത്തതഃ ।
ശീലമേതദസാധൂനാമഭ്രം പാരിപ്ലവം യഥാ ॥ 39॥
സത്കൃതാശ്ച കൃതാര്ഥാശ്ച മിത്രാണാം ന ഭവംതി യേ ।
താന്മൃതാനപി ക്രവ്യാദാഃ കൃതഘ്നാന്നോപഭുംജതേ ॥ 40॥
അര്ഥയേദേവ മിത്രാണി സതി വാസതി വാ ധനേ ।
നാനര്ഥയന്വിജാനാതി മിത്രാണാം സാരഫല്ഗുതാമ് ॥ 41॥
സംതാപാദ്ഭ്രശ്യതേ രൂപം സംതാപാദ്ഭ്രശ്യതേ ബലമ് ।
സംതാപാദ്ഭ്രശ്യതേ ജ്ഞാനം സംതാപാദ്വ്യാധിമൃച്ഛതി ॥ 42॥
അനവാപ്യം ച ശോകേന ശരീരം ചോപതപ്യതേ ।
അമിത്രാശ്ച പ്രഹൃഷ്യംതി മാ സ്മ ശോകേ മനഃ കൃഥാഃ ॥ 43॥
പുനര്നരോ മ്രിയതേ ജായതേ ച
പുനര്നരോ ഹീയതേ വര്ധതേ പുനഃ ।
പുനര്നരോ യാചതി യാച്യതേ ച
പുനര്നരഃ ശോചതി ശോച്യതേ പുനഃ ॥ 44॥
സുഖം ച ദുഃഖം ച ഭവാഭവൌ ച
ലാഭാലാഭൌ മരണം ജീവിതം ച ।
പര്യായശഃ സര്വമിഹ സ്പൃശംതി
തസ്മാദ്ധീരോ നൈവ ഹൃഷ്യേന്ന ശോചേത് ॥ 45॥
ചലാനി ഹീമാനി ഷഡിംദ്രിയാണി
തേഷാം യദ്യദ്വര്തതേ യത്ര യത്ര ।
തതസ്തതഃ സ്രവതേ ബുദ്ധിരസ്യ
ഛിദ്രോദ കുംഭാദിവ നിത്യമംഭഃ ॥ 46॥
ധൃതരാഷ്ട്ര ഉവാച ।
തനുരുച്ഛഃ ശിഖീ രാജാ മിഥ്യോപചരിതോ മയാ ।
മംദാനാം മമ പുത്രാണാം യുദ്ധേനാംതം കരിഷ്യതി ॥ 47॥
നിത്യോദ്വിഗ്നമിദം സര്വം നിത്യോദ്വിഗ്നമിദം മനഃ ।
യത്തത്പദമനുദ്വിഗ്നം തന്മേ വദ മഹാമതേ ॥ 48॥
വിദുര ഉവാച ।
നാന്യത്ര വിദ്യാ തപസോര്നാന്യത്രേംദ്രിയ നിഗ്രഹാത് ।
നാന്യത്ര ലോഭസംത്യാഗാച്ഛാംതിം പശ്യാമ തേഽനഘ ॥ 49॥
ബുദ്ധ്യാ ഭയം പ്രണുദതി തപസാ വിംദതേ മഹത് ।
ഗുരുശുശ്രൂഷയാ ജ്ഞാനം ശാംതിം ത്യാഗേന വിംദതി ॥ 50॥
അനാശ്രിതാ ദാനപുണ്യം വേദ പുണ്യമനാശ്രിതാഃ ।
രാഗദ്വേഷവിനിര്മുക്താ വിചരംതീഹ മോക്ഷിണഃ ॥ 51॥
സ്വധീതസ്യ സുയുദ്ധസ്യ സുകൃതസ്യ ച കര്മണഃ ।
തപസശ്ച സുതപ്തസ്യ തസ്യാംതേ സുഖമേധതേ ॥ 52॥
സ്വാസ്തീര്ണാനി ശയനാനി പ്രപന്നാ
ന വൈ ഭിന്നാ ജാതു നിദ്രാം ലഭംതേ ।
ന സ്ത്രീഷു രാജന്രതിമാപ്നുവംതി
ന മാഗധൈഃ സ്തൂയമാനാ ന സൂതൈഃ ॥ 53॥
ന വൈ ഭിന്നാ ജാതു ചരംതി ധര്മം
ന വൈ സുഖം പ്രാപ്നുവംതീഹ ഭിന്നാഃ ।
ന വൈ ഭിന്നാ ഗൌരവം മാനയംതി
ന വൈ ഭിന്നാഃ പ്രശമം രോചയംതി ॥ 54॥
ന വൈ തേഷാം സ്വദതേ പഥ്യമുക്തം
യോഗക്ഷേമം കല്പതേ നോത തേഷാമ് ।
ഭിന്നാനാം വൈ മനുജേംദ്ര പരായണം
ന വിദ്യതേ കിം ചിദന്യദ്വിനാശാത് ॥ 55॥
സംഭാവ്യം ഗോഷു സംപന്നം സംഭാവ്യം ബ്രാഹ്മണേ തപഃ ।
സംഭാവ്യം സ്ത്രീഷു ചാപല്യം സംഭാവ്യം ജ്ഞാതിതോ ഭയമ് ॥ 56॥
തംതവോഽപ്യായതാ നിത്യം തംതവോ ബഹുലാഃ സമാഃ ।
ബഹൂന്ബഹുത്വാദായാസാന്സഹംതീത്യുപമാ സതാമ് ॥ 57॥
ധൂമായംതേ വ്യപേതാനി ജ്വലംതി സഹിതാനി ച ।
ധൃതരാഷ്ട്രോല്മുകാനീവ ജ്ഞാതയോ ഭരതര്ഷഭ ॥ 58॥
ബ്രാഹ്മണേഷു ച യേ ശൂരാഃ സ്ത്രീഷു ജ്ഞാതിഷു ഗോഷു ച ।
വൃംതാദിവ ഫലം പക്വം ധൃതരാഷ്ട്ര പതംതി തേ ॥ 59॥
മഹാനപ്യേകജോ വൃക്ഷോ ബലവാന്സുപ്രതിഷ്ഠിതഃ ।
പ്രസഹ്യ ഏവ വാതേന ശാഖാ സ്കംധം വിമര്ദിതുമ് ॥ 60॥
അഥ യേ സഹിതാ വൃക്ഷാഃ സംഘശഃ സുപ്രതിഷ്ഠിതാഃ ।
തേ ഹി ശീഘ്രതമാന്വാതാന്സഹംതേഽന്യോന്യസംശ്രയാത് ॥ 61॥
ഏവം മനുഷ്യമപ്യേകം ഗുണൈരപി സമന്വിതമ് ।
ശക്യം ദ്വിഷംതോ മന്യംതേ വായുര്ദ്രുമമിവൌകജമ് ॥ 62॥
അന്യോന്യസമുപഷ്ടംഭാദന്യോന്യാപാശ്രയേണ ച ।
ജ്ഞാതയഃ സംപ്രവര്ധംതേ സരസീവോത്പലാന്യുത ॥ 63॥
അവധ്യാ ബ്രാഹ്മണാ ഗാവോ സ്ത്രിയോ ബാലാശ്ച ജ്ഞാതയഃ ।
യേഷാം ചാന്നാനി ഭുംജീത യേ ച സ്യുഃ ശരണാഗതാഃ ॥ 64॥
ന മനുഷ്യേ ഗുണഃ കശ്ചിദന്യോ ധനവതാം അപി ।
അനാതുരത്വാദ്ഭദ്രം തേ മൃതകല്പാ ഹി രോഗിണഃ ॥ 65॥
അവ്യാധിജം കടുകം ശീര്ഷ രോഗം
പാപാനുബംധം പരുഷം തീക്ഷ്ണമുഗ്രമ് ।
സതാം പേയം യന്ന പിബംത്യസംതോ
മന്യും മഹാരാജ പിബ പ്രശാമ്യ ॥ 66॥
രോഗാര്ദിതാ ന ഫലാന്യാദ്രിയംതേ
ന വൈ ലഭംതേ വിഷയേഷു തത്ത്വമ് ।
ദുഃഖോപേതാ രോഗിണോ നിത്യമേവ
ന ബുധ്യംതേ ധനഭോഗാന്ന സൌഖ്യമ് ॥ 67॥
പുരാ ഹ്യുക്തോ നാകരോസ്ത്വം വചോ മേ
ദ്യൂതേ ജിതാം ദ്രൌപദീം പ്രേക്ഷ്യ രാജന് ।
ദുര്യോധനം വാരയേത്യക്ഷവത്യാം
കിതവത്വം പംഡിതാ വര്ജയംതി ॥ 68॥
ന തദ്ബലം യന്മൃദുനാ വിരുധ്യതേ
മിശ്രോ ധര്മസ്തരസാ സേവിതവ്യഃ ।
പ്രധ്വംസിനീ ക്രൂരസമാഹിതാ ശ്രീര്
മൃദുപ്രൌഢാ ഗച്ഛതി പുത്രപൌത്രാന് ॥ 69॥
ധാര്തരാഷ്ട്രാഃ പാംഡവാന്പാലയംതു
പാംഡോഃ സുതാസ്തവ പുത്രാംശ്ച പാംതു ।
ഏകാരിമിത്രാഃ കുരവോ ഹ്യേകമംത്രാ
ജീവംതു രാജന്സുഖിനഃ സമൃദ്ധാഃ ॥ 70॥
മേഢീഭൂതഃ കൌരവാണാം ത്വമദ്യ
ത്വയ്യാധീനം കുരു കുലമാജമീഢ ।
പാര്ഥാന്ബാലാന്വനവാസ പ്രതപ്താന്
ഗോപായസ്വ സ്വം യശസ്താത രക്ഷന് ॥ 71॥
സംധത്സ്വ ത്വം കൌരവാന്പാംഡുപുത്രൈര്
മാ തേഽംതരം രിപവഃ പ്രാര്ഥയംതു ।
സത്യേ സ്ഥിതാസ്തേ നരദേവ സര്വേ
ദുര്യോധനം സ്ഥാപയ ത്വം നരേംദ്ര ॥ 72॥
॥ ഇതി ശ്രീമഹാഭാരതേ ഉദ്യോഗപര്വണി പ്രജാഗരപര്വണി
വിദുരഹിതവാക്യേ ഷട്ത്രിംശോഽധ്യായഃ ॥ 36॥