॥ ഇതി ശ്രീമഹാഭാരതേ ഉദ്യോഗപര്വണി പ്രജാഗരപര്വണി
വിദുരവാക്യേ അഷ്ടത്രിംശോഽധ്യായഃ ॥
വിദുര ഉവാച ।
ഊര്ധ്വം പ്രാണാ ഹ്യുത്ക്രാമംതി യൂനഃ സ്ഥവിര ആയതി ।
പ്രത്യുത്ഥാനാഭിവാദാഭ്യാം പുനസ്താന്പതിപദ്യതേ ॥ 1॥
പീഠം ദത്ത്വാ സാധവേഽഭ്യാഗതായ
ആനീയാപഃ പരിനിര്ണിജ്യ പാദൌ ।
സുഖം പൃഷ്ട്വാ പ്രതിവേദ്യാത്മ സംസ്ഥം
തതോ ദദ്യാദന്നമവേക്ഷ്യ ധീരഃ ॥ 2॥
യസ്യോദകം മധുപര്കം ച ഗാം ച
ന മംത്രവിത്പ്രതിഗൃഹ്ണാതി ഗേഹേ ।
ലോഭാദ്ഭയാദര്ഥകാര്പണ്യതോ വാ
തസ്യാനര്ഥം ജീവിതമാഹുരാര്യാഃ ॥ 3॥
ചികിത്സകഃ ശക്യ കര്താവകീര്ണീ
സ്തേനഃ ക്രൂരോ മദ്യപോ ഭ്രൂണഹാ ച ।
സേനാജീവീ ശ്രുതിവിക്രായകശ് ച
ഭൃശം പ്രിയോഽപ്യതിഥിര്നോദകാര്ഹഃ ॥ 4॥
അവിക്രേയം ലവണം പക്വമന്നം ദധി
ക്ഷീരം മധു തൈലം ഘൃതം ച ।
തിലാ മാംസം മൂലഫലാനി ശാകം
രക്തം വാസഃ സര്വഗംധാ ഗുഡശ് ച ॥ 5॥
അരോഷണോ യഃ സമലോഷ്ട കാംചനഃ
പ്രഹീണ ശോകോ ഗതസംധി വിഗ്രഹഃ ।
നിംദാ പ്രശംസോപരതഃ പ്രിയാപ്രിയേ
ചരന്നുദാസീനവദേഷ ഭിക്ഷുകഃ ॥ 6॥
നീവാര മൂലേംഗുദ ശാകവൃത്തിഃ
സുസംയതാത്മാഗ്നികാര്യേഷ്വചോദ്യഃ ।
വനേ വസന്നതിഥിഷ്വപ്രമത്തോ
ധുരംധരഃ പുണ്യകൃദേഷ താപസഃ ॥ 7॥
അപകൃത്വാ ബുദ്ധിമതോ ദൂരസ്ഥോഽസ്മീതി നാശ്വസേത് ।
ദീര്ഘൌ ബുദ്ധിമതോ ബാഹൂ യാഭ്യാം ഹിംസതി ഹിംസിതഃ ॥ 8॥
ന വിശ്വസേദവിശ്വസ്തേ വിശ്വസ്തേ നാതിവിശ്വസേത് ।
വിശ്വാസാദ്ഭയമുത്പന്നം മൂലാന്യപി നികൃംതതി ॥ 9॥
അനീര്ഷ്യുര്ഗുപ്തദാരഃ സ്യാത്സംവിഭാഗീ പ്രിയംവദഃ ।
ശ്ലക്ഷ്ണോ മധുരവാക്സ്ത്രീണാം ന ചാസാം വശഗോ ഭവേത് ॥ 10॥
പൂജനീയാ മഹാഭാഗാഃ പുണ്യാശ്ച ഗൃഹദീപ്തയഃ ।
സ്ത്രിയഃ ശ്രിയോ ഗൃഹസ്യോക്താസ്തസ്മാദ്രക്ഷ്യാ വിശേഷതഃ ॥ 11॥
പിതുരംതഃപുരം ദദ്യാന്മാതുര്ദദ്യാന്മഹാനസമ് ।
ഗോഷു ചാത്മസമം ദദ്യാത്സ്വയമേവ കൃഷിം വ്രജേത് ।
ഭൃത്യൈര്വണിജ്യാചാരം ച പുത്രൈഃ സേവേത ബ്രാഹ്മണാന് ॥ 12॥
അദ്ഭ്യോഽഗ്നിര്ബ്രഹ്മതഃ ക്ഷത്രമശ്മനോ ലോഹമുത്ഥിതമ് ।
തേഷാം സര്വത്രഗം തേജഃ സ്വാസു യോനിഷു ശാമ്യതി ॥ 13॥
നിത്യം സംതഃ കുലേ ജാതാഃ പാവകോപമ തേജസഃ ।
ക്ഷമാവംതോ നിരാകാരാഃ കാഷ്ഠേഽഗ്നിരിവ ശേരതേ ॥ 14॥
യസ്യ മംത്രം ന ജാനംതി ബാഹ്യാശ്ചാഭ്യംതരാശ് ച യേ ।
സ രാജാ സര്വതശ്ചക്ഷുശ്ചിരമൈശ്വര്യമശ്നുതേ ॥ 15॥
കരിഷ്യന്ന പ്രഭാഷേത കൃതാന്യേവ ച ദര്ശയേത് ।
ധര്മകാമാര്ഥ കാര്യാണി തഥാ മംത്രോ ന ഭിദ്യതേ ॥ 16॥
ഗിരിപൃഷ്ഠമുപാരുഹ്യ പ്രാസാദം വാ രഹോഗതഃ ।
അരണ്യേ നിഃശലാകേ വാ തത്ര മംത്രോ വിധീയതേ ॥ 17॥
നാസുഹൃത്പരമം മംത്രം ഭാരതാര്ഹതി വേദിതുമ് ।
അപംഡിതോ വാപി സുഹൃത്പംഡിതോ വാപ്യനാത്മവാന് ।
അമാത്യേ ഹ്യര്ഥലിപ്സാ ച മംത്രരക്ഷണമേവ ച ॥ 18॥
കൃതാനി സര്വകാര്യാണി യസ്യ വാ പാര്ഷദാ വിദുഃ ।
ഗൂഢമംത്രസ്യ നൃപതേസ്തസ്യ സിദ്ധിരസംശയമ് ॥ 19॥
അപ്രശസ്താനി കര്മാണി യോ മോഹാദനുതിഷ്ഠതി ।
സ തേഷാം വിപരിഭ്രംശേ ഭ്രശ്യതേ ജീവിതാദപി ॥ 20॥
കര്മണാം തു പ്രശസ്താനാമനുഷ്ഠാനം സുഖാവഹമ് ।
തേഷാമേവാനനുഷ്ഠാനം പശ്ചാത്താപകരം മഹത് ॥ 21॥
സ്ഥാനവൃദ്ധ ക്ഷയജ്ഞസ്യ ഷാഡ്ഗുണ്യ വിദിതാത്മനഃ ।
അനവജ്ഞാത ശീലസ്യ സ്വാധീനാ പൃഥിവീ നൃപ ॥ 22॥
അമോഘക്രോധഹര്ഷസ്യ സ്വയം കൃത്യാന്വവേക്ഷിണഃ ।
ആത്മപ്രത്യയ കോശസ്യ വസുധേയം വസുംധരാ ॥ 23॥
നാമമാത്രേണ തുഷ്യേത ഛത്രേണ ച മഹീപതിഃ ।
ഭൃത്യേഭ്യോ വിസൃജേദര്ഥാന്നൈകഃ സര്വഹരോ ഭവേത് ॥ 24॥
ബ്രാഹ്മണോ ബ്രാഹ്മണം വേദ ഭര്താ വേദ സ്ത്രിയം തഥാ ।
അമാത്യം നൃപതിര്വേദ രാജാ രാജാനമേവ ച ॥ 25॥
ന ശത്രുരംകമാപന്നോ മോക്തവ്യോ വധ്യതാം ഗതഃ ।
അഹതാദ്ധി ഭയം തസ്മാജ്ജായതേ നചിരാദിവ ॥ 26॥
ദൈവതേഷു ച യത്നേന രാജസു ബ്രാഹ്മണേഷു ച ।
നിയംതവ്യഃ സദാ ക്രോധോ വൃദ്ധബാലാതുരേഷു ച ॥ 27॥
നിരര്ഥം കലഹം പ്രാജ്ഞോ വര്ജയേന്മൂഢ സേവിതമ് ।
കീര്തിം ച ലഭതേ ലോകേ ന ചാനര്ഥേന യുജ്യതേ ॥ 28॥
പ്രസാദോ നിഷ്ഫലോ യസ്യ ക്രോധശ്ചാപി നിരര്ഥകഃ ।
ന തം ഭര്താരമിച്ഛംതി ഷംഢം പതിമിവ സ്ത്രിയഃ ॥ 29॥
ന ബുദ്ധിര്ധനലാഭായ ന ജാഡ്യമസമൃദ്ധയേ ।
ലോകപര്യായ വൃത്താംതം പ്രാജ്ഞോ ജാനാതി നേതരഃ ॥ 30॥
വിദ്യാ ശീലവയോവൃദ്ധാന്ബുദ്ധിവൃദ്ധാംശ്ച ഭാരത ।
ധനാഭിജന വൃദ്ധാംശ്ച നിത്യം മൂഢോഽവമന്യതേ ॥ 31॥
അനാര്യ വൃത്തമപ്രാജ്ഞമസൂയകമധാര്മികമ് ।
അനര്ഥാഃ ക്ഷിപ്രമായാംതി വാഗ്ദുഷ്ടം ക്രോധനം തഥാ ॥ 32॥
അവിസംവാദനം ദാനം സമയസ്യാവ്യതിക്രമഃ ।
ആവര്തയംതി ഭൂതാനി സമ്യക്പ്രണിഹിതാ ച വാക് ॥ 33॥
അവിസംവാദകോ ദക്ഷഃ കൃതജ്ഞോ മതിമാനൃജുഃ ।
അപി സംക്ഷീണ കോശോഽപി ലഭതേ പരിവാരണമ് ॥ 34॥
ധൃതിഃ ശമോ ദമഃ ശൌചം കാരുണ്യം വാഗനിഷ്ഠുരാ ।
മിത്രാണാം ചാനഭിദ്രോഹഃ സതൈതാഃ സമിധഃ ശ്രിയഃ ॥ 35॥
അസംവിഭാഗീ ദുഷ്ടാത്മാ കൃതഘ്നോ നിരപത്രപഃ ।
താദൃങ്നരാധമോ ലോകേ വര്ജനീയോ നരാധിപ ॥ 36॥
ന സ രാത്രൌ സുഖം ശേതേ സ സര്പ ഇവ വേശ്മനി ।
യഃ കോപയതി നിര്ദോഷം സ ദോഷോഽഭ്യംതരം ജനമ് ॥ 37॥
യേഷു ദുഷ്ടേഷു ദോഷഃ സ്യാദ്യോഗക്ഷേമസ്യ ഭാരത ।
സദാ പ്രസാദനം തേഷാം ദേവതാനാമിവാചരേത് ॥ 38॥
യേഽര്ഥാഃ സ്ത്രീഷു സമാസക്താഃ പ്രഥമോത്പതിതേഷു ച ।
യേ ചാനാര്യ സമാസക്താഃ സര്വേ തേ സംശയം ഗതാഃ ॥ 39॥
യത്ര സ്ത്രീ യത്ര കിതവോ യത്ര ബാലോഽനുശാസ്തി ച ।
മജ്ജംതി തേഽവശാ ദേശാ നദ്യാമശ്മപ്ലവാ ഇവ ॥ 40॥
പ്രയോജനേഷു യേ സക്താ ന വിശേഷേഷു ഭാരത ।
താനഹം പംഡിതാന്മന്യേ വിശേഷാ ഹി പ്രസംഗിനഃ ॥ 41॥
യം പ്രശംസംതി കിതവാ യം പ്രശംസംതി ചാരണാഃ ।
യം പ്രശംസംതി ബംധക്യോ ന സ ജീവതി മാനവഃ ॥ 42॥
ഹിത്വാ താന്പരമേഷ്വാസാന്പാംഡവാനമിതൌജസഃ ।
ആഹിതം ഭാരതൈശ്വര്യം ത്വയാ ദുര്യോധനേ മഹത് ॥ 43॥
തം ദ്രക്ഷ്യസി പരിഭ്രഷ്ടം തസ്മാത്ത്വം നചിരാദിവ ।
ഐശ്വര്യമദസമ്മൂഢം ബലിം ലോകത്രയാദിവ ॥ 44॥
॥ ഇതി ശ്രീമഹാഭാരതേ ഉദ്യോഗപര്വണി പ്രജാഗരപര്വണി
വിദുരവാക്യേ അഷ്ടത്രിംശോഽധ്യായഃ ॥ 38॥