ഓം ശ്രീ പരമാത്മനേ നമഃ
അഥ ദ്വിതീയോഽധ്യായഃ
സാംഖ്യയോഗഃ
സംജയ ഉവാച
തം തഥാ കൃപയാഽഽവിഷ്ടമ് അശ്രുപൂര്ണാകുലേക്ഷണമ് ।
വിഷീദംതമിദം വാക്യമ് ഉവാച മധുസൂദനഃ ॥1॥
ശ്രീ ഭഗവാനുവാച
കുതസ്ത്വാ കശ്മലമിദം വിഷമേ സമുപസ്ഥിതമ് ।
അനാര്യജുഷ്ടമസ്വര്ഗ്യമ് അകീര്തികരമര്ജുന ॥2॥
ക്ലൈബ്യം മാ സ്മ ഗമഃ പാര്ഥ നൈതത്ത്വയ്യുപപദ്യതേ ।
ക്ഷുദ്രം ഹൃദയദൌര്ബല്യം ത്യക്ത്വോത്തിഷ്ഠ പരംതപ ॥3॥
അര്ജുന ഉവാച
കഥം ഭീഷ്മമഹം സംഖ്യേ ദ്രോണം ച മധുസൂദന ।
ഇഷുഭിഃ പ്രതിയോത്സ്യാമി പൂജാര്ഹാവരിസൂദന ॥4॥
ഗുരൂനഹത്വാ ഹി മഹാനുഭാവാന് ശ്രേയോ ഭോക്തും ഭൈക്ഷ്യമപീഹ ലോകേ ।
ഹത്വാര്ഥകാമാംസ്തു ഗുരൂനിഹൈവ ഭുംജീയ ഭോഗാന് രുധിരപ്രദിഗ്ധാന് ॥5॥
ന ചൈതദ്വിദ്മഃ കതരന്നോ ഗരീയഃ യദ്വാ ജയേമ യദി വാ നോ ജയേയുഃ ।
യാനേവ ഹത്വാ ന ജിജീവിഷാമഃ തേഽവസ്ഥിതാഃ പ്രമുഖേ ധാര്തരാഷ്ട്രാഃ ॥6॥
കാര്പണ്യദോഷോപഹതസ്വഭാവഃ പൃച്ഛാമി ത്വാം ധര്മസമ്മൂഢചേതാഃ ।
യച്ഛ്രേയഃ സ്യാന്നിശ്ചിതം ബ്രൂഹി തന്മേ ശിഷ്യസ്തേഽഹം ശാധി മാം ത്വാം പ്രപന്നമ് ॥7॥
ന ഹി പ്രപശ്യാമി മമാപനുദ്യാത് യച്ഛോകമുച്ഛോഷണമിംദ്രിയാണാമ് ।
അവാപ്യ ഭൂമാവസപത്നമൃദ്ധം രാജ്യം സുരാണാമപി ചാധിപത്യമ് ॥8॥
സംജയ ഉവാച
ഏവമുക്ത്വാ ഹൃഷീകേശം ഗുഡാകേശഃ പരംതപഃ ।
ന യോത്സ്യ ഇതി ഗോവിംദമ് ഉക്ത്വാ തൂഷ്ണീം ബഭൂവ ഹ ॥9॥
തമുവാച ഹൃഷീകേശഃ പ്രഹസന്നിവ ഭാരത ।
സേനയോരുഭയോര്മധ്യേ വിഷീദംതമിദം വചഃ ॥10॥
ശ്രീ ഭഗവാനുവാച
അശോച്യാനന്വശോചസ്ത്വം പ്രജ്ഞാവാദാംശ്ച ഭാഷസേ ।
ഗതാസൂനഗതാസൂംശ്ച നാനുശോചംതി പംഡിതാഃ ॥11॥
ന ത്വേവാഹം ജാതു നാസം ന ത്വം നേമേ ജനാധിപാഃ ।
ന ചൈവ ന ഭവിഷ്യാമഃ സര്വേ വയമതഃ പരമ് ॥12॥
ദേഹിനോഽസ്മിന്യഥാ ദേഹേ കൌമാരം യൌവനം ജരാ ।
തഥാ ദേഹാംതരപ്രാപ്തിഃ ധീരസ്തത്ര ന മുഹ്യതി ॥13॥
മാത്രാസ്പര്ശാസ്തു കൌംതേയ ശീതോഷ്ണസുഖദുഃഖദാഃ ।
ആഗമാപായിനോഽനിത്യാഃ താംസ്തിതിക്ഷസ്വ ഭാരത ॥14॥
യം ഹി ന വ്യഥയംത്യേതേ പുരുഷം പുരുഷര്ഷഭ ।
സമദുഃഖസുഖം ധീരം സോഽമൃതത്വായ കല്പതേ ॥15॥
നാസതോ വിദ്യതേ ഭാവഃ നാഭാവോ വിദ്യതേ സതഃ ।
ഉഭയോരപി ദൃഷ്ടോഽംതഃ ത്വനയോസ്തത്ത്വദര്ശിഭിഃ ॥16॥
അവിനാശി തു തദ്വിദ്ധി യേന സര്വമിദം തതമ് ।
വിനാശമവ്യയസ്യാസ്യ ന കശ്ചിത്കര്തുമര്ഹതി ॥17॥
അംതവംത ഇമേ ദേഹാഃ നിത്യസ്യോക്താഃ ശരീരിണഃ ।
അനാശിനോഽപ്രമേയസ്യ തസ്മാദ്യുധ്യസ്വ ഭാരത ॥18॥
യ ഏനം വേത്തി ഹംതാരം യശ്ചൈനം മന്യതേ ഹതമ് ।
ഉഭൌ തൌ ന വിജാനീതഃ നായം ഹംതി ന ഹന്യതേ ॥19॥
ന ജായതേ മ്രിയതേ വാ കദാചിത് നായം ഭൂത്വാ ഭവിതാ വാ ന ഭൂയഃ ।
അജോ നിത്യഃ ശാശ്വതോഽയം പുരാണഃ ന ഹന്യതേ ഹന്യമാനേ ശരീരേ ॥20॥
വേദാവിനാശിനം നിത്യം യ ഏനമജമവ്യയമ് ।
കഥം സ പുരുഷഃ പാര്ഥ കം ഘാതയതി ഹംതി കമ് ॥21॥
വാസാംസി ജീര്ണാനി യഥാ വിഹായ നവാനി ഗൃഹ്ണാതി നരോഽപരാണി ।
തഥാ ശരീരാണി വിഹായ ജീര്ണാനി അന്യാനി സംയാതി നവാനി ദേഹീ ॥22॥
നൈനം ഛിംദംതി ശസ്ത്രാണി നൈനം ദഹതി പാവകഃ ।
ന ചൈനം ക്ലേദയംത്യാപഃ ന ശോഷയതി മാരുതഃ ॥23॥
അച്ഛേദ്യോഽയമദാഹ്യോഽയമ് അക്ലേദ്യോഽശോഷ്യ ഏവ ച ।
നിത്യഃ സര്വഗതഃ സ്ഥാണുഃ അചലോഽയം സനാതനഃ ॥24॥
അവ്യക്തോഽയമചിംത്യോഽയമ് അവികാര്യോഽയമുച്യതേ ।
തസ്മാദേവം വിദിത്വൈനം നാനുശോചിതുമര്ഹസി ॥25॥
അഥ ചൈനം നിത്യജാതം നിത്യം വാ മന്യസേ മൃതമ് ।
തഥാഽപി ത്വം മഹാബാഹോ നൈവം ശോചിതുമര്ഹസി ॥26॥
ജാതസ്യ ഹി ധ്രുവോ മൃത്യുഃ ധ്രുവം ജന്മ മൃതസ്യ ച ।
തസ്മാദപരിഹാര്യേഽര്ഥേ ന ത്വം ശോചിതുമര്ഹസി ॥27॥
അവ്യക്താദീനി ഭൂതാനി വ്യക്തമധ്യാനി ഭാരത ।
അവ്യക്തനിധനാന്യേവ തത്ര കാ പരിദേവനാ ॥28॥
ആശ്ചര്യവത്പശ്യതി കശ്ചിദേനം ആശ്ചര്യവദ്വദതി തഥൈവ ചാന്യഃ ।
ആശ്ചര്യവച്ചൈനമന്യഃ ശൃണോതി ശ്രുത്വാഽപ്യേനം വേദ ന ചൈവ കശ്ചിത് ॥29॥
ദേഹീ നിത്യമവധ്യോഽയം ദേഹേ സര്വസ്യ ഭാരത ।
തസ്മാത്സര്വാണി ഭൂതാനി ന ത്വം ശോചിതുമര്ഹസി ॥30॥
സ്വധര്മമപി ചാവേക്ഷ്യ ന വികംപിതുമര്ഹസി ।
ധര്മ്യാദ്ധി യുദ്ധാച്ഛ്രേയോഽന്യത് ക്ഷത്രിയസ്യ ന വിദ്യതേ ॥31॥
യദൃച്ഛയാ ചോപപന്നം സ്വര്ഗദ്വാരമപാവൃതമ് ।
സുഖിനഃ ക്ഷത്രിയാഃ പാര്ഥ ലഭംതേ യുദ്ധമീദൃശമ് ॥32॥
അഥ ചേത്ത്വമിമം ധര്മ്യം സംഗ്രാമം ന കരിഷ്യസി ।
തതഃ സ്വധര്മം കീര്തിം ച ഹിത്വാ പാപമവാപ്സ്യസി ॥33॥
അകീര്തിം ചാപി ഭൂതാനി കഥയിഷ്യംതി തേഽവ്യയാമ് ।
സംഭാവിതസ്യ ചാകീര്തിഃ മരണാദതിരിച്യതേ ॥34॥
ഭയാദ്രണാദുപരതം മംസ്യംതേ ത്വാം മഹാരഥാഃ ।
യേഷാം ച ത്വം ബഹുമതഃ ഭൂത്വാ യാസ്യസി ലാഘവമ് ॥35॥
അവാച്യവാദാംശ്ച ബഹൂന് വദിഷ്യംതി തവാഹിതാഃ ।
നിംദംതസ്തവ സാമര്ഥ്യം തതോ ദുഃഖതരം നു കിമ് ॥36॥
ഹതോ വാ പ്രാപ്സ്യസി സ്വര്ഗം ജിത്വാ വാ ഭോക്ഷ്യസേമഹീമ് ।
തസ്മാദുത്തിഷ്ഠ കൌംതേയ യുദ്ധായ കൃതനിശ്ചയഃ ॥37॥
സുഖദുഃഖേ സമേ കൃത്വാ ലാഭാലാഭൌ ജയാജയൌ ।
തതോ യുദ്ധായ യുജ്യസ്വ നൈവം പാപമവാപ്സ്യസി ॥38॥
ഏഷാ തേഽഭിഹിതാ സാംഖ്യേ ബുദ്ധിര്യോഗേ ത്വിമാം ശൃണു ।
ബുദ്ധ്യാ യുക്തോ യയാ പാര്ഥ കര്മബംധം പ്രഹാസ്യസി ॥39॥
നേഹാഭിക്രമനാശോഽസ്തി പ്രത്യവായോ ന വിദ്യതേ ।
സ്വല്പമപ്യസ്യ ധര്മസ്യ ത്രായതേ മഹതോ ഭയാത് ॥40॥
വ്യവസായാത്മികാ ബുദ്ധിഃ ഏകേഹ കുരുനംദന ।
ബഹുശാഖാ ഹ്യനംതാശ്ച ബുദ്ധയോഽവ്യവസായിനാമ് ॥41॥
യാമിമാം പുഷ്പിതാം വാചം പ്രവദംത്യവിപശ്ചിതഃ ।
വേദവാദരതാഃ പാര്ഥ നാന്യദസ്തീതി വാദിനഃ ॥42॥
കാമാത്മാനഃ സ്വര്ഗപരാഃ ജന്മകര്മഫലപ്രദാമ് ।
ക്രിയാവിശേഷബഹുലാം ഭോഗൈശ്വര്യഗതിം പ്രതി ॥43॥
ഭോഗൈശ്വര്യപ്രസക്താനാം തയാഽപഹൃതചേതസാമ് ।
വ്യവസായാത്മികാ ബുദ്ധിഃ സമാധൌ ന വിധീയതേ ॥44॥
ത്രൈഗുണ്യവിഷയാ വേദാഃ നിസ്ത്രൈഗുണ്യോ ഭവാര്ജുന ।
നിര്ദ്വംദ്വോ നിത്യസത്ത്വസ്ഥഃ നിര്യോഗക്ഷേമ ആത്മവാന് ॥45॥
യാവാനര്ഥ ഉദപാനേ സര്വതഃ സംപ്ലുതോദകേ ।
താവാന്സര്വേഷു വേദേഷു ബ്രാഹ്മണസ്യ വിജാനതഃ ॥46॥
കര്മണ്യേവാധികാരസ്തേ മാ ഫലേഷു കദാചന ।
മാ കര്മഫലഹേതുര്ഭൂഃ മാ തേ സംഗോഽസ്ത്വകര്മണി ॥47॥
യോഗസ്ഥഃ കുരു കര്മാണി സംഗം ത്യക്ത്വാ ധനംജയ ।
സിദ്ധ്യസിദ്ധ്യോഃ സമോ ഭൂത്വാ സമത്വം യോഗ ഉച്യതേ ॥48॥
ദൂരേണ ഹ്യവരം കര്മ ബുദ്ധിയോഗാദ്ധനംജയ ।
ബുദ്ധൌ ശരണമന്വിച്ഛ കൃപണാഃ ഫലഹേതവഃ ॥49॥
ബുദ്ധിയുക്തോ ജഹാതീഹ ഉഭേ സുകൃതദുഷ്കൃതേ ।
തസ്മാദ്യോഗായ യുജ്യസ്വ യോഗഃ കര്മസു കൌശലമ് ॥50॥
കര്മജം ബുദ്ധിയുക്താ ഹി ഫലം ത്യക്ത്വാ മനീഷിണഃ ।
ജന്മബംധവിനിര്മുക്താഃ പദം ഗച്ഛംത്യനാമയമ് ॥51॥
യദാ തേ മോഹകലിലം ബുദ്ധിര്വ്യതിതരിഷ്യതി ।
തദാ ഗംതാഽസി നിര്വേദം ശ്രോതവ്യസ്യ ശ്രുതസ്യ ച ॥52॥
ശ്രുതിവിപ്രതിപന്നാ തേ യദാ സ്ഥാസ്യതി നിശ്ചലാ ।
സമാധാവചലാ ബുദ്ധിഃ തദാ യോഗമവാപ്സ്യസി ॥53॥
അര്ജുന ഉവാച
സ്ഥിതപ്രജ്ഞസ്യ കാ ഭാഷാ സമാധിസ്ഥസ്യ കേശവ ।
സ്ഥിതധീഃ കിം പ്രഭാഷേത കിമാസീത വ്രജേത കിമ് ॥54॥
ശ്രീ ഭഗവാനുവാച
പ്രജഹാതി യദാ കാമാന് സര്വാന്പാര്ഥ മനോഗതാന് ।
ആത്മന്യേവാത്മനാ തുഷ്ടഃ സ്ഥിതപ്രജ്ഞസ്തദോച്യതേ ॥55॥
ദുഃഖേഷ്വനുദ്വിഗ്നമനാഃ സുഖേഷു വിഗതസ്പൃഹഃ ।
വീതരാഗഭയക്രോധഃ സ്ഥിതധീര്മുനിരുച്യതേ ॥56॥
യഃ സര്വത്രാനഭിസ്നേഹഃ തത്തത്പ്രാപ്യ ശുഭാശുഭമ് ।
നാഭിനംദതി ന ദ്വേഷ്ടി തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ ॥57॥
യദാ സംഹരതേ ചായം കൂര്മോഽംഗാനീവ സര്വശഃ ।
ഇംദ്രിയാണീംദ്രിയാര്ഥേഭ്യഃ തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ ॥58॥
വിഷയാ വിനിവര്തംതേ നിരാഹാരസ്യ ദേഹിനഃ ।
രസവര്ജം രസോഽപ്യസ്യ പരം ദൃഷ്ട്വാ നിവര്തതേ ॥59॥
യതതോ ഹ്യപി കൌംതേയ പുരുഷസ്യ വിപശ്ചിതഃ ।
ഇംദ്രിയാണി പ്രമാഥീനി ഹരംതി പ്രസഭം മനഃ ॥60॥
താനി സര്വാണി സംയമ്യ യുക്ത ആസീത മത്പരഃ ।
വശേ ഹി യസ്യേംദ്രിയാണി തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ ॥61॥
ധ്യായതോ വിഷയാന്പുംസഃ സംഗസ്തേഷൂപജായതേ ।
സംഗാത്സംജായതേ കാമഃ കാമാത്ക്രോധോഽഭിജായതേ ॥62॥
ക്രോധാദ്ഭവതി സമ്മോഹഃ സമ്മോഹാത്സ്മൃതിവിഭ്രമഃ ।
സ്മൃതിഭ്രംശാത് ബുദ്ധിനാശഃ ബുദ്ധിനാശാത്പ്രണശ്യതി ॥63॥
രാഗദ്വേഷവിയുക്തൈസ്തു വിഷയാനിംദ്രിയൈശ്ചരന് ।
ആത്മവശ്യൈര്വിധേയാത്മാ പ്രസാദമധിഗച്ഛതി ॥64॥
പ്രസാദേ സര്വദുഃഖാനാം ഹാനിരസ്യോപജായതേ ।
പ്രസന്നചേതസോ ഹ്യാശു ബുദ്ധിഃ പര്യവതിഷ്ഠതേ ॥65॥
നാഽസ്തി ബുദ്ധിരയുക്തസ്യ ന ചായുക്തസ്യ ഭാവനാ ।
ന ചാഭാവയതഃ ശാംതിഃ അശാംതസ്യ കുതഃ സുഖമ് ॥66॥
ഇംദ്രിയാണാം ഹി ചരതാം യന്മനോഽനുവിധീയതേ ।
തദസ്യ ഹരതി പ്രജ്ഞാം വായുര്നാവമിവാംഭസി ॥67॥
തസ്മാദ്യസ്യ മഹാബാഹോ നിഗൃഹീതാനി സര്വശഃ ।
ഇംദ്രിയാണീംദ്രിയാര്ഥേഭ്യഃ തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ ॥68॥
യാ നിശാ സര്വഭൂതാനാം തസ്യാം ജാഗര്തി സംയമീ ।
യസ്യാം ജാഗ്രതി ഭൂതാനി സാ നിശാ പശ്യതോ മുനേഃ ॥69॥
ആപൂര്യമാണമചലപ്രതിഷ്ഠം സമുദ്രമാപഃ പ്രവിശംതി യദ്വത് ।
തദ്വത്കാമാ യം പ്രവിശംതി സര്വേ സ ശാംതിമാപ്നോതി ന കാമകാമീ ॥70॥
വിഹായ കാമാന്യഃ സര്വാന് പുമാംശ്ചരതി നിസ്സ്പൃഹഃ ।
നിര്മമോ നിരഹംകാരഃ സ ശാംതിമധിഗച്ഛതി ॥71॥
ഏഷാ ബ്രാഹ്മീ സ്ഥിതിഃ പാര്ഥ നൈനാം പ്രാപ്യ വിമുഹ്യതി ।
സ്ഥിത്വാഽസ്യാമംതകാലേഽപി ബ്രഹ്മനിര്വാണമൃച്ഛതി ॥72॥
॥ ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസു ഉപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം
യോഗശാസ്ത്രേ ശ്രീകൃഷ്ണാര്ജുനസംവാദേ സാംഖ്യയോഗോ നാമ ദ്വിതീയോഽധ്യായഃ ॥