ഓം ശ്രീ പരമാത്മനേ നമഃ
അഥ ത്രയോദശോഽധ്യായഃ
ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞവിഭാഗയോഗഃ
അര്ജുന ഉവാച
പ്രകൃതിം പുരുഷം ചൈവ ക്ഷേത്രം ക്ഷേത്രജ്ഞമേവ ച ।
ഏതത് വേദിതുമിച്ഛാമി ജ്ഞാനം ജ്ഞേയം ച കേശവ ॥0॥
ശ്രീ ഭഗവാനുവാച
ഇദം ശരീരം കൌംതേയ ക്ഷേത്രമിത്യഭിധീയതേ ।
ഏതദ്യോ വേത്തി തം പ്രാഹുഃ ക്ഷേത്രജ്ഞ ഇതി തദ്വിദഃ ॥1॥
ക്ഷേത്രജ്ഞം ചാപി മാം വിദ്ധി സര്വക്ഷേത്രേഷു ഭാരത ।
ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയോര്ജ്ഞാനം യത്തജ്ജ്ഞാനം മതം മമ ॥2॥
തത്ക്ഷേത്രം യച്ച യാദൃക്ച യദ്വികാരി യതശ്ച യത് ।
സ ച യോ യത്പ്രഭാവശ്ച തത്സമാസേന മേ ശൃണു ॥3॥
ഋഷിഭിര്ബഹുധാ ഗീതം ഛംദോഭിര്വിവിധൈഃ പൃഥക് ।
ബ്രഹ്മസൂത്രപദൈശ്ചൈവ ഹേതുമദ്ഭിര്വിനിശ്ചിതൈഃ ॥4॥
മഹാഭൂതാന്യഹംകാരഃ ബുദ്ധിരവ്യക്തമേവ ച ।
ഇംദ്രിയാണി ദശൈകം ച പംച ചേംദ്രിയഗോചരാഃ ॥5॥
ഇച്ഛാ ദ്വേഷഃ സുഖം ദുഃഖം സംഘാതശ്ചേതനാ ധൃതിഃ ।
ഏതത്ക്ഷേത്രം സമാസേന സവികാരമുദാഹൃതമ് ॥6॥
അമാനിത്വമദംഭിത്വമ് അഹിംസാ ക്ഷാംതിരാര്ജവമ് ।
ആചാര്യോപാസനം ശൌചം സ്ഥൈര്യമാത്മവിനിഗ്രഹഃ ॥7॥
ഇംദ്രിയാര്ഥേഷു വൈരാഗ്യമ് അനഹംകാര ഏവ ച ।
ജന്മമൃത്യുജരാവ്യാധി-ദുഃഖദോഷാനുദര്ശനമ് ॥8॥
അസക്തിരനഭിഷ്വംഗഃ പുത്രദാരഗൃഹാദിഷു ।
നിത്യം ച സമചിത്തത്വമ് ഇഷ്ടാനിഷ്ടോപപത്തിഷു ॥9॥
മയി ചാനന്യയോഗേന ഭക്തിരവ്യഭിചാരിണീ ।
വിവിക്തദേശസേവിത്വമ് അരതിര്ജനസംസദി ॥10॥
അധ്യാത്മജ്ഞാനനിത്യത്വം തത്ത്വജ്ഞാനാര്ഥദര്ശനമ് ।
ഏതജ്ജ്ഞാനമിതി പ്രോക്തമ് അജ്ഞാനം യദതോഽന്യഥാ ॥11॥
ജ്ഞേയം യത്തത്പ്രവക്ഷ്യാമി യജ്ജ്ഞാത്വാഽമൃതമശ്നുതേ ।
അനാദിമത്പരം ബ്രഹ്മ ന സത്തന്നാസദുച്യതേ ॥12॥
സര്വതഃ പാണിപാദം തത് സര്വതോഽക്ഷിശിരോമുഖമ് ।
സര്വതഃ ശ്രുതിമല്ലോകേ സര്വമാവൃത്യ തിഷ്ഠതി ॥13॥
സര്വേംദ്രിയഗുണാഭാസം സര്വേംദ്രിയവിവര്ജിതമ് ।
അസക്തം സര്വഭൃച്ചൈവ നിര്ഗുണം ഗുണഭോക്തൃ ച ॥14॥
ബഹിരംതശ്ച ഭൂതാനാമ് അചരം ചരമേവ ച ।
സൂക്ഷ്മത്വാത്തദവിജ്ഞേയം ദൂരസ്ഥം ചാംതികേ ച തത് ॥15॥
അവിഭക്തം ച ഭൂതേഷു വിഭക്തമിവ ച സ്ഥിതമ് ।
ഭൂതഭര്തൃ ച തജ്ജ്ഞേയം ഗ്രസിഷ്ണു പ്രഭവിഷ്ണു ച ॥16॥
ജ്യോതിഷാമപി തജ്ജ്യോതിഃ തമസഃ പരമുച്യതേ ।
ജ്ഞാനം ജ്ഞേയം ജ്ഞാനഗമ്യം ഹൃദി സര്വസ്യ വിഷ്ഠിതമ് ॥17॥
ഇതി ക്ഷേത്രം തഥാ ജ്ഞാനം ജ്ഞേയം ചോക്തം സമാസതഃ ।
മദ്ഭക്ത ഏതദ്വിജ്ഞായ മദ്ഭാവായോപപദ്യതേ ॥18॥
പ്രകൃതിം പുരുഷം ചൈവ വിദ്ധ്യനാദീ ഉഭാവപി ।
വികാരാംശ്ച ഗുണാംശ്ചൈവ വിദ്ധി പ്രകൃതിസംഭവാന് ॥19॥
കാര്യകരണകര്തൃത്വേ ഹേതുഃ പ്രകൃതിരുച്യതേ ।
പുരുഷഃ സുഖദുഃഖാനാം ഭോക്തൃത്വേ ഹേതുരുച്യതേ ॥20॥
പുരുഷഃ പ്രകൃതിസ്ഥോ ഹി ഭുംക്തേ പ്രകൃതിജാന്ഗുണാന് ।
കാരണം ഗുണസംഗോഽസ്യ സദസദ്യോനിജന്മസു ॥21॥
ഉപദ്രഷ്ടാഽനുമംതാ ച ഭര്താ ഭോക്താ മഹേശ്വരഃ ।
പരമാത്മേതി ചാപ്യുക്തഃ ദേഹേഽസ്മിന്പുരുഷഃ പരഃ ॥22॥
യ ഏവം വേത്തി പുരുഷം പ്രകൃതിം ച ഗുണൈഃ സഹ ।
സര്വഥാ വര്തമാനോഽപി ന സ ഭൂയോഽഭിജായതേ ॥23॥
ധ്യാനേനാത്മനി പശ്യംതി കേചിദാത്മാനമാത്മനാ ।
അന്യേ സാംഖ്യേന യോഗേന കര്മയോഗേന ചാപരേ ॥24॥
അന്യേ ത്വേവമജാനംതഃ ശ്രുത്വാഽന്യേഭ്യ ഉപാസതേ ।
തേഽപി ചാതിതരംത്യേവ മൃത്യും ശ്രുതിപരായണാഃ ॥25॥
യാവത്സംജായതേ കിംചിത് സത്ത്വം സ്ഥാവരജംഗമമ് ।
ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞസംയോഗാത് തദ്വിദ്ധി ഭരതര്ഷഭ ॥26॥
സമം സര്വേഷു ഭൂതേഷു തിഷ്ഠംതം പരമേശ്വരമ് ।
വിനശ്യത്സ്വവിനശ്യംതം യഃ പശ്യതി സ പശ്യതി ॥27॥
സമം പശ്യന്ഹി സര്വത്ര സമവസ്ഥിതമീശ്വരമ് ।
ന ഹിനസ്ത്യാത്മനാഽഽത്മാനം തതോ യാതി പരാം ഗതിമ് ॥28॥
പ്രകൃത്യൈവ ച കര്മാണി ക്രിയമാണാനി സര്വശഃ ।
യഃ പശ്യതി തഥാഽഽത്മാനമ് അകര്താരം സ പശ്യതി ॥29॥
യദാ ഭൂതപൃഥഗ്ഭാവമ് ഏകസ്ഥമനുപശ്യതി ।
തത ഏവ ച വിസ്താരം ബ്രഹ്മ സംപദ്യതേ തദാ ॥30॥
അനാദിത്വാന്നിര്ഗുണത്വാത് പരമാത്മായമവ്യയഃ ।
ശരീരസ്ഥോഽപി കൌംതേയ ന കരോതി ന ലിപ്യതേ ॥31॥
യഥാ സര്വഗതം സൌക്ഷ്മ്യാത് ആകാശം നോപലിപ്യതേ ।
സര്വത്രാവസ്ഥിതോ ദേഹേ തഥാഽഽത്മാ നോപലിപ്യതേ ॥32॥
യഥാ പ്രകാശയത്യേകഃ കൃത്സ്നം ലോകമിമം രവിഃ ।
ക്ഷേത്രം ക്ഷേത്രീ തഥാ കൃത്സ്നം പ്രകാശയതി ഭാരത ॥33॥
ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയോരേവമ് അംതരം ജ്ഞാനചക്ഷുഷാ ।
ഭൂതപ്രകൃതിമോക്ഷം ച യേ വിദുര്യാംതി തേ പരമ് ॥34॥
॥ ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസു ഉപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം
യോഗശാസ്ത്രേ ശ്രീകൃഷ്ണാര്ജുനസംവാദേ ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞവിഭാഗയോഗോ നാമ ത്രയോദശോഽധ്യായഃ ॥