അഥ ദ്വിതീയോഽധ്യായഃ ।
സാംഖ്യയോഗഃ
സംജയ ഉവാച ।
തം തഥാ കൃപയാവിഷ്ടമശ്രുപൂര്ണാകുലേക്ഷണമ് ।
വിഷീദംതമിദം വാക്യമുവാച മധുസൂദനഃ ॥ 1 ॥
ശ്രീഭഗവാനുവാച ।
കുതസ്ത്വാ കശ്മലമിദം വിഷമേ സമുപസ്ഥിതമ് ।
അനാര്യജുഷ്ടമസ്വര്ഗ്യമകീര്തികരമര്ജുന ॥ 2 ॥
ക്ലൈബ്യം മാ സ്മ ഗമഃ പാര്ഥ നൈതത്ത്വയ്യുപപദ്യതേ ।
ക്ഷുദ്രം ഹൃദയദൌര്ബല്യം ത്യക്ത്വോത്തിഷ്ഠ പരംതപ ॥ 3 ॥
അര്ജുന ഉവാച ।
കഥം ഭീഷ്മമഹം സാംഖ്യേ ദ്രോണം ച മധുസൂദന ।
ഇഷുഭിഃ പ്രതിയോത്സ്യാമി പൂജാര്ഹാവരിസൂദന ॥ 4 ॥
ഗുരൂനഹത്വാ ഹി മഹാനുഭാവാന്ശ്രേയോ ഭോക്തും ഭൈക്ഷ്യമപീഹ ലോകേ ।
ഹത്വാര്ഥകാമാംസ്തു ഗുരുനിഹൈവ ഭുംജീയ ഭോഗാനഽരുധിരപ്രദിഗ്ധാന് ॥ 5 ॥
ന ചൈതദ്വിദ്മഃ കതരന്നോ ഗരീയോ യദ്വാ ജയേമ യദി വാ നോ ജയേയുഃ।
യാനേവ ഹത്വാ ന ജിജീവിഷാമസ്തേഽവസ്ഥിതാഃ പ്രമുഖേ ധാര്തരാഷ്ട്രാഃ ॥ 6 ॥
കാര്പണ്യദോഷോപഹതസ്വഭാവഃ പൃച്ഛാമി ത്വാം ധര്മസംമൂഢചേതാഃ।
യച്ഛ്രേയഃ സ്യാന്നിശ്ചിതം ബ്രൂഹി തന്മേ ശിഷ്യസ്തേഽഹം ശാധി മാം ത്വാം പ്രപന്നമ് ॥ 7 ॥
ന ഹി പ്രപശ്യാമി മമാപനുദ്യാദ്യച്ഛോകമുച്ഛോഷണമിംദ്രിയാണാമ്।
അവാപ്യ ഭൂമാവസപത്നമൃദ്ധം രാജ്യം സുരാണാമപി ചാധിപത്യമ് ॥ 8 ॥
സംജയ ഉവാച ।
ഏവമുക്ത്വാ ഹൃഷീകേശം ഗുഡാകേശഃ പരംതപ ।
ന യോത്സ്യ ഇതി ഗോവിംദമുക്ത്വാ തൂഷ്ണീം ബഭൂവ ഹ ॥ 9 ॥
തമുവാച ഹൃഷീകേശഃ പ്രഹസന്നിവ ഭാരത ।
സേനയോരുഭയോര്മധ്യേ വിഷീദംതമിദം വചഃ ॥ 10 ॥
ശ്രീഭഗവാനുവാച ।
അശോച്യാനന്വശോചസ്ത്വം പ്രജ്ഞാവാദാംശ്ച ഭാഷസേ ।
ഗതാസൂനഗതാസൂംശ്ച നാനുശോചംതി പംഡിതാഃ ॥ 11 ॥
ന ത്വേവാഹം ജാതു നാസം ന ത്വം നേമേ ജനാധിപാഃ ।
ന ചൈവ ന ഭവിഷ്യാമഃ സര്വേ വയമതഃ പരമ് ॥ 12 ॥
ദേഹിനോഽസ്മിന്യഥാ ദേഹേ കൌമാരം യൌവനം ജരാ ।
തഥാ ദേഹാംതരപ്രാപ്തിര്ധീരസ്തത്ര ന മുഹ്യതി ॥ 13 ॥
മാത്രാസ്പര്ശാസ്തു കൌംതേയ ശീതോഷ്ണസുഖദുഃഖദാഃ ।
ആഗമാപായിനോഽനിത്യാസ്താംസ്തിതിക്ഷസ്വ ഭാരത ॥ 14 ॥
യം ഹി ന വ്യഥയംത്യേതേ പുരുഷം പുരുഷര്ഷഭ ।
സമദുഃഖസുഖം ധീരം സോഽമൃതത്വായ കല്പതേ ॥ 15 ॥
നാസതോ വിദ്യതേ ഭാവോ നാഭാവോ വിദ്യതേ സതഃ ।
ഉഭയോരപി ദൃഷ്ടോഽംതസ്ത്വനയോസ്തത്ത്വദര്ശിഭിഃ ॥ 16 ॥
അവിനാശി തു തദ്വിദ്ധി യേന സര്വമിദം തതമ് ।
വിനാശമവ്യയസ്യാസ്യ ന കശ്ചിത്കര്തുമര്ഹതി ॥ 17 ॥
അംതവംത ഇമേ ദേഹാ നിത്യസ്യോക്താഃ ശരീരിണഃ ।
അനാശിനോഽപ്രമേയസ്യ തസ്മാദ്യുധ്യസ്വ ഭാരത ॥ 18 ॥
യ ഏനം വേത്തി ഹംതാരം യശ്ചൈനം മന്യതേ ഹതമ് ।
ഉഭൌ തൌ ന വിജാനീതോ നായം ഹംതി ന ഹന്യതേ ॥ 19 ॥
ന ജായതേ മ്രിയതേ വാ കദാചിന്നായം ഭൂത്വാ ഭവിതാ വാ ന ഭൂയഃ।
അജോ നിത്യഃ ശാശ്വതോഽയം പുരാണോ ന ഹന്യതേ ഹന്യമാനേ ശരീരേ ॥ 20 ॥
വേദാവിനാശിനം നിത്യം യ ഏനമജമവ്യയമ് ।
അഥം സ പുരുഷഃ പാര്ഥ കം ഘാതയതി ഹംതി കമ് ॥ 21॥
വാസാംസി ജീര്ണാനി യഥാ വിഹായ നവാനി ഗൃഹ്ണാതി നരോഽപരാണി।
തഥാ ശരീരാണി വിഹായ ജീര്ണാന്യന്യാനി സംയാതി നവാനി ദേഹീ ॥ 22 ॥
നൈനം ഛിംദംതി ശസ്ത്രാണി നൈനം ദഹതി പാവകഃ ।
ന ചൈനം ക്ലേദയംത്യാപോ ന ശോഷയതി മാരുതഃ ॥ 23 ॥
അച്ഛേദ്യോഽയമദാഹ്യോഽയമക്ലേദ്യോഽശോഷ്യ ഏവ ച ।
നിത്യഃ സര്വഗതഃ സ്ഥാണുരചലോഽയം സനാതനഃ ॥ 24 ॥
അവ്യക്തോഽയമചിംത്യോഽയമവികാര്യോഽയമുച്യതേ ।
തസ്മാദേവം വിദിത്വൈനം നാനുശോചിതുമര്ഹസി ॥ 25 ॥
അഥ ചൈനം നിത്യജാതം നിത്യം വാ മന്യസേ മൃതമ് ।
തഥാപി ത്വം മഹാബാഹോ നൈവം ശോചിതുമര്ഹസി ॥ 26 ॥
ജാതസ്യ ഹി ധ്രുവോ മൃത്യുര്ധ്രുവം ജന്മ മൃതസ്യ ച ।
തസ്മാദപരിഹാര്യേഽര്ഥേ ന ത്വം ശോചിതുമര്ഹസി ॥ 27 ॥
അവ്യക്താദീനി ഭൂതാനി വ്യക്തമധ്യാനി ഭാരത ।
അവ്യക്തനിധനാന്യേവ തത്ര കാ പരിദേവനാ ॥ 28 ॥
ആശ്ചര്യവത്പശ്യതി കശ്ചിദേനമാശ്ചര്യവദ്വദതി തഥൈവ ചാന്യഃ।
ആശ്ചര്യവച്ചൈനമന്യഃ ശൃണോതി ശ്രുത്വാപ്യേനം വേദ ന ചൈവ കശ്ചിത് ॥ 29 ॥
ദേഹീ നിത്യമവധ്യോഽയം ദേഹേ സര്വസ്യ ഭാരത ।
തസ്മാത്സര്വാണി ഭൂതാനി ന ത്വം ശോചിതുമര്ഹസി ॥ 30 ॥
സ്വധര്മമപി ചാവേക്ഷ്യ ന വികംപിതുമര്ഹസി ।
ധര്മ്യാദ്ധി യുദ്ധാച്ഛ്രേയോഽന്യത്ക്ഷത്രിയസ്യ ന വിദ്യതേ ॥ 31 ॥
യദൃച്ഛയാ ചോപപന്നം സ്വര്ഗദ്വാരമപാവൃതമ് ।
സുഖിനഃ ക്ഷത്രിയാഃ പാര്ഥ ലഭംതേ യുദ്ധമീദൃശമ് ॥ 32 ॥
അഥ ചേത്ത്വമിമം ധര്മ്യം സംഗ്രാമം ന കരിഷ്യസി ।
തതഃ സ്വധര്മം കീര്തിം ച ഹിത്വാ പാപമവാപ്സ്യസി ॥ 33 ॥
അകീര്തിം ചാപി ഭൂതാനി കഥയിഷ്യംതി തേഽവ്യയാമ് ।
സംഭാവിതസ്യ ചാകീര്തിര്മരണാദതിരിച്യതേ ॥ 34 ॥
ഭയാദ്രണാദുപരതം മംസ്യംതേ ത്വാം മഹാരഥാഃ ।
യേഷാം ച ത്വം ബഹുമതോ ഭൂത്വാ യാസ്യസി ലാഘവമ് ॥ 35 ॥
അവാച്യവാദാംശ്ച ബഹൂന്വദിഷ്യംതി തവാഹിതാഃ ।
നിംദംതസ്തവ സാമര്ഥ്യം തതോ ദുഃഖതരം നു കിമ് ॥ 36 ॥
ഹതോ വാ പ്രാപ്സ്യസി സ്വര്ഗം ജിത്വാ വാ ഭോക്ഷ്യസേ മഹീമ് ।
തസ്മാദുത്തിഷ്ഠ കൌംതേയ യുദ്ധായ കൃതനിശ്ചയഃ ॥ 37 ॥
സുഖദുഃഖേ സമേ കൃത്വാ ലാഭാലാഭൌ ജയാജയൌ ।
തതോ യുദ്ധായ യുജ്യസ്വ നൈവം പാപമവാപ്സ്യസി ॥ 38 ॥
ഏഷാ തേഽഭിഹിതാ സാംഖ്യേ ബുദ്ധിര്യോഗേ ത്വിമാം ശൃണു ।
ബുദ്ധ്യാ യുക്തോ യയാ പാര്ഥ കര്മബംധം പ്രഹാസ്യസി ॥ 39 ॥
നേഹാഭിക്രമനാശോഽസ്തി പ്രത്യവായോ ന വിദ്യതേ ।
സ്വല്പമപ്യസ്യ ധര്മസ്യ ത്രായതേ മഹതോ ഭയാത് ॥ 40 ॥
വ്യവസായാത്മികാ ബുദ്ധിരേകേഹ കുരുനംദന ।
ബഹുശാഖാ ഹ്യനംതാശ്ച ബുദ്ധയോഽവ്യവസായിനാമ് ॥ 41 ॥
യാമിമാം പുഷ്പിതാം വാചം പ്രവദംത്യവിപശ്ചിതഃ ।
വേദവാദരതാഃ പാര്ഥ നാന്യദസ്തീതി വാദിനഃ ॥ 42 ॥
കാമാത്മാനഃ സ്വര്ഗപരാ ജന്മകര്മഫലപ്രദാമ് ।
ക്രിയാവിശേഷബഹുലാം ഭോഗൈശ്വര്യഗതിം പ്രതി ॥ 43 ॥
ഭോഗൈശ്വര്യപ്രസക്താനാം തയാപഹൃതചേതസാമ് ।
വ്യവസായാത്മികാ ബുദ്ധിഃ സമാധൌ ന വിധീയതേ ॥ 44 ॥
ത്രൈഗുണ്യവിഷയാ വേദാ നിസ്ത്രൈഗുണ്യോ ഭവാര്ജുന ।
നിര്ദ്വംദ്വോ നിത്യസത്ത്വസ്ഥോ നിര്യോഗക്ഷേമ ആത്മവാന് ॥ 45 ॥
യാവാനര്ഥ ഉദപാനേ സര്വതഃ സംപ്ലുതോദകേ ।
താവാന്സര്വേഷു വേദേഷു ബ്രാഹ്മണസ്യ വിജാനതഃ ॥ 46 ॥
കര്മണ്യേവാധികാരസ്തേ മാ ഫലേഷു കദാചന ।
മാ കര്മഫലഹേതുര്ഭൂര്മാ തേ സംഗോഽസ്ത്വകര്മണി ॥ 47 ॥
യോഗസ്ഥഃ കുരു കര്മാണി സംഗം ത്യക്ത്വാ ധനംജയ ।
സിദ്ധ്യസിദ്ധ്യോഃ സമോ ഭൂത്വാ സമത്വം യോഗ ഉച്യതേ ॥ 48 ॥
ദൂരേണ ഹ്യവരം കര്മ ബുദ്ധിയോഗാദ്ധനംജയ ।
ബുദ്ധൌ ശരണമന്വിച്ഛ കൃപണാഃ ഫലഹേതവഃ ॥ 49 ॥
ബുദ്ധിയുക്തോ ജഹാതീഹ ഉഭേ സുകൃതദുഷ്കൃതേ ।
തസ്മാദ്യോഗായ യുജ്യസ്വ യോഗഃ കര്മസു കൌശലമ് ॥ 50 ॥
കര്മജം ബുദ്ധിയുക്താ ഹി ഫലം ത്യക്ത്വാ മനീഷിണഃ ।
ജന്മബംധവിനിര്മുക്താഃ പദം ഗച്ഛംത്യനാമയമ് ॥ 51 ॥
യദാ തേ മോഹകലിലം ബുദ്ധിര്വ്യതിതരിഷ്യതി ।
തദാ ഗംതാസി നിര്വേദം ശ്രോതവ്യസ്യ ശ്രുതസ്യ ച ॥ 52 ॥
ശ്രുതിവിപ്രതിപന്നാ തേ യദാ സ്ഥാസ്യതി നിശ്ചലാ ।
സമാധാവചലാ ബുദ്ധിസ്തദാ യോഗമവാപ്സ്യസി ॥ 53 ॥
അര്ജുന ഉവാച ।
സ്ഥിതപ്രജ്ഞസ്യ കാ ഭാഷാ സമാധിസ്ഥസ്യ കേശവ ।
സ്ഥിതധീഃ കിം പ്രഭാഷേത കിമാസീത വ്രജേത കിമ് ॥ 54 ॥
ശ്രീഭഗവാനുവാച ।
പ്രജഹാതി യദാ കാമാന്സര്വാന്പാര്ഥ മനോഗതാന് ।
ആത്മന്യേവാത്മനാ തുഷ്ടഃ സ്ഥിതപ്രജ്ഞസ്തദോച്യതേ ॥ 55 ॥
ദുഃഖേഷ്വനുദ്വിഗ്നമനാഃ സുഖേഷു വിഗതസ്പൃഹഃ ।
വീതരാഗഭയക്രോധഃ സ്ഥിതധീര്മുനിരുച്യതേ ॥ 56 ॥
യഃ സര്വത്രാനഭിസ്നേഹസ്തത്തത്പ്രാപ്യ ശുഭാശുഭമ് ।
നാഭിനംദതി ന ദ്വേഷ്ടി തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ ॥ 57 ॥
യദാ സംഹരതേ ചായം കൂര്മോഽംഗാനീവ സര്വശഃ ।
ഇംദ്രിയാണീംദ്രിയാര്ഥേഭ്യസ്തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ ॥ 58 ॥
വിഷയാ വിനിവര്തംതേ നിരാഹാരസ്യ ദേഹിനഃ ।
രസവര്ജം രസോഽപ്യസ്യ പരം ദൃഷ്ട്വാ നിവര്തതേ ॥ 59 ॥
യതതോ ഹ്യപി കൌംതേയ പുരുഷസ്യ വിപശ്ചിതഃ ।
ഇംദ്രിയാണി പ്രമാഥീനി ഹരംതി പ്രസഭം മനഃ ॥ 60 ॥
താനി സര്വാണി സംയമ്യ യുക്ത ആസീത മത്പരഃ ।
വശേ ഹി യസ്യേംദ്രിയാണി തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ ॥ 61 ॥
ധ്യായതോ വിഷയാന്പുംസഃ സംഗസ്തേഷൂപജായതേ ।
സംഗാത്സംജായതേ കാമഃ കാമാത്ക്രോധോഽഭിജായതേ ॥ 62 ॥
ക്രോധാദ്ഭവതി സംമോഹഃ സംമോഹാത്സ്മൃതിവിഭ്രമഃ ।
സ്മൃതിഭ്രംശാദ്ബുദ്ധിനാശോ ബുദ്ധിനാശാത്പ്രണശ്യതി ॥ 63 ॥
രാഗദ്വേഷവിമുക്തൈസ്തു വിഷയാനിംദ്രിയൈശ്ചരന് ।
ആത്മവശ്യൈര്വിധേയാത്മാ പ്രസാദമധിഗച്ഛതി ॥ 64 ॥
പ്രസാദേ സര്വദുഃഖാനാം ഹാനിരസ്യോപജായതേ ।
പ്രസന്നചേതസോ ഹ്യാശു ബുദ്ധിഃ പര്യവതിഷ്ഠതേ ॥ 65 ॥
നാസ്തി ബുദ്ധിരയുക്തസ്യ ന ചായുക്തസ്യ ഭാവനാ ।
ന ചാഭാവയതഃ ശാംതിരശാംതസ്യ കുതഃ സുഖമ് ॥ 66 ॥
ഇംദ്രിയാണാം ഹി ചരതാം യന്മനോഽനുവിധീയതേ ।
തദസ്യ ഹരതി പ്രജ്ഞാം വായുര്നാവമിവാംഭസി ॥ 67 ॥
തസ്മാദ്യസ്യ മഹാബാഹോ നിഗൃഹീതാനി സര്വശഃ ।
ഇംദ്രിയാണീംദ്രിയാര്ഥേഭ്യസ്തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ ॥ 68 ॥
യാ നിശാ സര്വഭൂതാനാം തസ്യാം ജാഗര്തി സംയമീ ।
യസ്യാം ജാഗ്രതി ഭൂതാനി സാ നിശാ പശ്യതോ മുനേഃ ॥ 69 ॥
ആപൂര്യമാണമചലപ്രതിഷ്ഠം സമുദ്രമാപഃ പ്രവിശംതി യദ്വത്।
തദ്വത്കാമാ യം പ്രവിശംതി സര്വേ സ ശാംതിമാപ്നോതി ന കാമകാമീ ॥ 70 ॥
വിഹായ കാമാന്യഃ സര്വാന്പുമാംശ്ചരതി നിഃസ്പൃഹഃ ।
നിര്മമോ നിരഹംകാരഃ സ ശാംതിമധിഗച്ഛതി ॥ 71 ॥
ഏഷാ ബ്രാഹ്മീ സ്ഥിതിഃ പാര്ഥ നൈനാം പ്രാപ്യ വിമുഹ്യതി ।
സ്ഥിത്വാസ്യാമംതകാലേഽപി ബ്രഹ്മനിര്വാണമൃച്ഛതി ॥ 72 ॥
ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം യോഗശാസ്ത്രേ ശ്രീകൃഷ്ണാര്ജുനസംവാദേ
സാംഖ്യയോഗോ നാമ ദ്വിതീയോഽധ്യായഃ ॥2 ॥