ଓଂ ଶ୍ରୀ ପରମାତ୍ମନେ ନମଃ
ଅଥ ତ୍ରୟୋଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ
କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଵିଭାଗୟୋଗଃ
ଅର୍ଜୁନ ଉଵାଚ
ପ୍ରକୃତିଂ ପୁରୁଷଂ ଚୈଵ କ୍ଷେତ୍ରଂ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞମେଵ ଚ ।
ଏତତ୍ ଵେଦିତୁମିଚ୍ଛାମି ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞେୟଂ ଚ କେଶଵ ॥0॥
ଶ୍ରୀ ଭଗଵାନୁଵାଚ
ଇଦଂ ଶରୀରଂ କୌଂତେୟ କ୍ଷେତ୍ରମିତ୍ୟଭିଧୀୟତେ ।
ଏତଦ୍ୟୋ ଵେତ୍ତି ତଂ ପ୍ରାହୁଃ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ ଇତି ତଦ୍ଵିଦଃ ॥1॥
କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଂ ଚାପି ମାଂ ଵିଦ୍ଧି ସର୍ଵକ୍ଷେତ୍ରେଷୁ ଭାରତ ।
କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୟୋର୍ଜ୍ଞାନଂ ୟତ୍ତଜ୍ଜ୍ଞାନଂ ମତଂ ମମ ॥2॥
ତତ୍କ୍ଷେତ୍ରଂ ୟଚ୍ଚ ୟାଦୃକ୍ଚ ୟଦ୍ଵିକାରି ୟତଶ୍ଚ ୟତ୍ ।
ସ ଚ ୟୋ ୟତ୍ପ୍ରଭାଵଶ୍ଚ ତତ୍ସମାସେନ ମେ ଶୃଣୁ ॥3॥
ଋଷିଭିର୍ବହୁଧା ଗୀତଂ ଛଂଦୋଭିର୍ଵିଵିଧୈଃ ପୃଥକ୍ ।
ବ୍ରହ୍ମସୂତ୍ରପଦୈଶ୍ଚୈଵ ହେତୁମଦ୍ଭିର୍ଵିନିଶ୍ଚିତୈଃ ॥4॥
ମହାଭୂତାନ୍ୟହଂକାରଃ ବୁଦ୍ଧିରଵ୍ୟକ୍ତମେଵ ଚ ।
ଇଂଦ୍ରିୟାଣି ଦଶୈକଂ ଚ ପଂଚ ଚେଂଦ୍ରିୟଗୋଚରାଃ ॥5॥
ଇଚ୍ଛା ଦ୍ଵେଷଃ ସୁଖଂ ଦୁଃଖଂ ସଂଘାତଶ୍ଚେତନା ଧୃତିଃ ।
ଏତତ୍କ୍ଷେତ୍ରଂ ସମାସେନ ସଵିକାରମୁଦାହୃତମ୍ ॥6॥
ଅମାନିତ୍ଵମଦଂଭିତ୍ଵମ୍ ଅହିଂସା କ୍ଷାଂତିରାର୍ଜଵମ୍ ।
ଆଚାର୍ୟୋପାସନଂ ଶୌଚଂ ସ୍ଥୈର୍ୟମାତ୍ମଵିନିଗ୍ରହଃ ॥7॥
ଇଂଦ୍ରିୟାର୍ଥେଷୁ ଵୈରାଗ୍ୟମ୍ ଅନହଂକାର ଏଵ ଚ ।
ଜନ୍ମମୃତ୍ୟୁଜରାଵ୍ୟାଧି-ଦୁଃଖଦୋଷାନୁଦର୍ଶନମ୍ ॥8॥
ଅସକ୍ତିରନଭିଷ୍ଵଂଗଃ ପୁତ୍ରଦାରଗୃହାଦିଷୁ ।
ନିତ୍ୟଂ ଚ ସମଚିତ୍ତତ୍ଵମ୍ ଇଷ୍ଟାନିଷ୍ଟୋପପତ୍ତିଷୁ ॥9॥
ମୟି ଚାନନ୍ୟୟୋଗେନ ଭକ୍ତିରଵ୍ୟଭିଚାରିଣୀ ।
ଵିଵିକ୍ତଦେଶସେଵିତ୍ଵମ୍ ଅରତିର୍ଜନସଂସଦି ॥10॥
ଅଧ୍ୟାତ୍ମଜ୍ଞାନନିତ୍ୟତ୍ଵଂ ତତ୍ତ୍ଵଜ୍ଞାନାର୍ଥଦର୍ଶନମ୍ ।
ଏତଜ୍ଜ୍ଞାନମିତି ପ୍ରୋକ୍ତମ୍ ଅଜ୍ଞାନଂ ୟଦତୋଽନ୍ୟଥା ॥11॥
ଜ୍ଞେୟଂ ୟତ୍ତତ୍ପ୍ରଵକ୍ଷ୍ୟାମି ୟଜ୍ଜ୍ଞାତ୍ଵାଽମୃତମଶ୍ନୁତେ ।
ଅନାଦିମତ୍ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ ନ ସତ୍ତନ୍ନାସଦୁଚ୍ୟତେ ॥12॥
ସର୍ଵତଃ ପାଣିପାଦଂ ତତ୍ ସର୍ଵତୋଽକ୍ଷିଶିରୋମୁଖମ୍ ।
ସର୍ଵତଃ ଶ୍ରୁତିମଲ୍ଲୋକେ ସର୍ଵମାଵୃତ୍ୟ ତିଷ୍ଠତି ॥13॥
ସର୍ଵେଂଦ୍ରିୟଗୁଣାଭାସଂ ସର୍ଵେଂଦ୍ରିୟଵିଵର୍ଜିତମ୍ ।
ଅସକ୍ତଂ ସର୍ଵଭୃଚ୍ଚୈଵ ନିର୍ଗୁଣଂ ଗୁଣଭୋକ୍ତୃ ଚ ॥14॥
ବହିରଂତଶ୍ଚ ଭୂତାନାମ୍ ଅଚରଂ ଚରମେଵ ଚ ।
ସୂକ୍ଷ୍ମତ୍ଵାତ୍ତଦଵିଜ୍ଞେୟଂ ଦୂରସ୍ଥଂ ଚାଂତିକେ ଚ ତତ୍ ॥15॥
ଅଵିଭକ୍ତଂ ଚ ଭୂତେଷୁ ଵିଭକ୍ତମିଵ ଚ ସ୍ଥିତମ୍ ।
ଭୂତଭର୍ତୃ ଚ ତଜ୍ଜ୍ଞେୟଂ ଗ୍ରସିଷ୍ଣୁ ପ୍ରଭଵିଷ୍ଣୁ ଚ ॥16॥
ଜ୍ୟୋତିଷାମପି ତଜ୍ଜ୍ୟୋତିଃ ତମସଃ ପରମୁଚ୍ୟତେ ।
ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞେୟଂ ଜ୍ଞାନଗମ୍ୟଂ ହୃଦି ସର୍ଵସ୍ୟ ଵିଷ୍ଠିତମ୍ ॥17॥
ଇତି କ୍ଷେତ୍ରଂ ତଥା ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞେୟଂ ଚୋକ୍ତଂ ସମାସତଃ ।
ମଦ୍ଭକ୍ତ ଏତଦ୍ଵିଜ୍ଞାୟ ମଦ୍ଭାଵାୟୋପପଦ୍ୟତେ ॥18॥
ପ୍ରକୃତିଂ ପୁରୁଷଂ ଚୈଵ ଵିଦ୍ଧ୍ୟନାଦୀ ଉଭାଵପି ।
ଵିକାରାଂଶ୍ଚ ଗୁଣାଂଶ୍ଚୈଵ ଵିଦ୍ଧି ପ୍ରକୃତିସଂଭଵାନ୍ ॥19॥
କାର୍ୟକରଣକର୍ତୃତ୍ଵେ ହେତୁଃ ପ୍ରକୃତିରୁଚ୍ୟତେ ।
ପୁରୁଷଃ ସୁଖଦୁଃଖାନାଂ ଭୋକ୍ତୃତ୍ଵେ ହେତୁରୁଚ୍ୟତେ ॥20॥
ପୁରୁଷଃ ପ୍ରକୃତିସ୍ଥୋ ହି ଭୁଂକ୍ତେ ପ୍ରକୃତିଜାନ୍ଗୁଣାନ୍ ।
କାରଣଂ ଗୁଣସଂଗୋଽସ୍ୟ ସଦସଦ୍ୟୋନିଜନ୍ମସୁ ॥21॥
ଉପଦ୍ରଷ୍ଟାଽନୁମଂତା ଚ ଭର୍ତା ଭୋକ୍ତା ମହେଶ୍ଵରଃ ।
ପରମାତ୍ମେତି ଚାପ୍ୟୁକ୍ତଃ ଦେହେଽସ୍ମିନ୍ପୁରୁଷଃ ପରଃ ॥22॥
ୟ ଏଵଂ ଵେତ୍ତି ପୁରୁଷଂ ପ୍ରକୃତିଂ ଚ ଗୁଣୈଃ ସହ ।
ସର୍ଵଥା ଵର୍ତମାନୋଽପି ନ ସ ଭୂୟୋଽଭିଜାୟତେ ॥23॥
ଧ୍ୟାନେନାତ୍ମନି ପଶ୍ୟଂତି କେଚିଦାତ୍ମାନମାତ୍ମନା ।
ଅନ୍ୟେ ସାଂଖ୍ୟେନ ୟୋଗେନ କର୍ମୟୋଗେନ ଚାପରେ ॥24॥
ଅନ୍ୟେ ତ୍ଵେଵମଜାନଂତଃ ଶ୍ରୁତ୍ଵାଽନ୍ୟେଭ୍ୟ ଉପାସତେ ।
ତେଽପି ଚାତିତରଂତ୍ୟେଵ ମୃତ୍ୟୁଂ ଶ୍ରୁତିପରାୟଣାଃ ॥25॥
ୟାଵତ୍ସଂଜାୟତେ କିଂଚିତ୍ ସତ୍ତ୍ଵଂ ସ୍ଥାଵରଜଂଗମମ୍ ।
କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସଂୟୋଗାତ୍ ତଦ୍ଵିଦ୍ଧି ଭରତର୍ଷଭ ॥26॥
ସମଂ ସର୍ଵେଷୁ ଭୂତେଷୁ ତିଷ୍ଠଂତଂ ପରମେଶ୍ଵରମ୍ ।
ଵିନଶ୍ୟତ୍ସ୍ଵଵିନଶ୍ୟଂତଂ ୟଃ ପଶ୍ୟତି ସ ପଶ୍ୟତି ॥27॥
ସମଂ ପଶ୍ୟନ୍ହି ସର୍ଵତ୍ର ସମଵସ୍ଥିତମୀଶ୍ଵରମ୍ ।
ନ ହିନସ୍ତ୍ୟାତ୍ମନାଽଽତ୍ମାନଂ ତତୋ ୟାତି ପରାଂ ଗତିମ୍ ॥28॥
ପ୍ରକୃତ୍ୟୈଵ ଚ କର୍ମାଣି କ୍ରିୟମାଣାନି ସର୍ଵଶଃ ।
ୟଃ ପଶ୍ୟତି ତଥାଽଽତ୍ମାନମ୍ ଅକର୍ତାରଂ ସ ପଶ୍ୟତି ॥29॥
ୟଦା ଭୂତପୃଥଗ୍ଭାଵମ୍ ଏକସ୍ଥମନୁପଶ୍ୟତି ।
ତତ ଏଵ ଚ ଵିସ୍ତାରଂ ବ୍ରହ୍ମ ସଂପଦ୍ୟତେ ତଦା ॥30॥
ଅନାଦିତ୍ଵାନ୍ନିର୍ଗୁଣତ୍ଵାତ୍ ପରମାତ୍ମାୟମଵ୍ୟୟଃ ।
ଶରୀରସ୍ଥୋଽପି କୌଂତେୟ ନ କରୋତି ନ ଲିପ୍ୟତେ ॥31॥
ୟଥା ସର୍ଵଗତଂ ସୌକ୍ଷ୍ମ୍ୟାତ୍ ଆକାଶଂ ନୋପଲିପ୍ୟତେ ।
ସର୍ଵତ୍ରାଵସ୍ଥିତୋ ଦେହେ ତଥାଽଽତ୍ମା ନୋପଲିପ୍ୟତେ ॥32॥
ୟଥା ପ୍ରକାଶୟତ୍ୟେକଃ କୃତ୍ସ୍ନଂ ଲୋକମିମଂ ରଵିଃ ।
କ୍ଷେତ୍ରଂ କ୍ଷେତ୍ରୀ ତଥା କୃତ୍ସ୍ନଂ ପ୍ରକାଶୟତି ଭାରତ ॥33॥
କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୟୋରେଵମ୍ ଅଂତରଂ ଜ୍ଞାନଚକ୍ଷୁଷା ।
ଭୂତପ୍ରକୃତିମୋକ୍ଷଂ ଚ ୟେ ଵିଦୁର୍ୟାଂତି ତେ ପରମ୍ ॥34॥
॥ ଓଂ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗଵଦ୍ଗୀତାସୁ ଉପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମଵିଦ୍ୟାୟାଂ
ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂଵାଦେ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଵିଭାଗୟୋଗୋ ନାମ ତ୍ରୟୋଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥