అష్టావక్ర ఉవాచ ॥
యస్య బోధోదయే తావత్స్వప్నవద్ భవతి భ్రమః ।
తస్మై సుఖైకరూపాయ నమః శాంతాయ తేజసే ॥ 18-1॥
అర్జయిత్వాఖిలాన్ అర్థాన్ భోగానాప్నోతి పుష్కలాన్ ।
న హి సర్వపరిత్యాగమంతరేణ సుఖీ భవేత్ ॥ 18-2॥
కర్తవ్యదుఃఖమార్తండజ్వాలాదగ్ధాంతరాత్మనః ।
కుతః ప్రశమపీయూషధారాసారమృతే సుఖమ్ ॥ 18-3॥
భవోఽయం భావనామాత్రో న కించిత్ పరమార్థతః ।
నాస్త్యభావః స్వభావానాం భావాభావవిభావినామ్ ॥ 18-4॥
న దూరం న చ సంకోచాల్లబ్ధమేవాత్మనః పదమ్ ।
నిర్వికల్పం నిరాయాసం నిర్వికారం నిరంజనమ్ ॥ 18-5॥
వ్యామోహమాత్రవిరతౌ స్వరూపాదానమాత్రతః ।
వీతశోకా విరాజంతే నిరావరణదృష్టయః ॥ 18-6॥
సమస్తం కల్పనామాత్రమాత్మా ముక్తః సనాతనః ।
ఇతి విజ్ఞాయ ధీరో హి కిమభ్యస్యతి బాలవత్ ॥ 18-7॥
ఆత్మా బ్రహ్మేతి నిశ్చిత్య భావాభావౌ చ కల్పితౌ ।
నిష్కామః కిం విజానాతి కిం బ్రూతే చ కరోతి కిమ్ ॥ 18-8॥
అయం సోఽహమయం నాహమితి క్షీణా వికల్పనా ।
సర్వమాత్మేతి నిశ్చిత్య తూష్ణీంభూతస్య యోగినః ॥ 18-9॥
న విక్షేపో న చైకాగ్ర్యం నాతిబోధో న మూఢతా ।
న సుఖం న చ వా దుఃఖముపశాంతస్య యోగినః ॥ 18-10॥
స్వారాజ్యే భైక్షవృత్తౌ చ లాభాలాభే జనే వనే ।
నిర్వికల్పస్వభావస్య న విశేషోఽస్తి యోగినః ॥ 18-11॥
క్వ ధర్మః క్వ చ వా కామః క్వ చార్థః క్వ వివేకితా ।
ఇదం కృతమిదం నేతి ద్వంద్వైర్ముక్తస్య యోగినః ॥ 18-12॥
కృత్యం కిమపి నైవాస్తి న కాపి హృది రంజనా ।
యథా జీవనమేవేహ జీవన్ముక్తస్య యోగినః ॥ 18-13॥
క్వ మోహః క్వ చ వా విశ్వం క్వ తద్ ధ్యానం క్వ ముక్తతా ।
సర్వసంకల్పసీమాయాం విశ్రాంతస్య మహాత్మనః ॥ 18-14॥
యేన విశ్వమిదం దృష్టం స నాస్తీతి కరోతు వై ।
నిర్వాసనః కిం కురుతే పశ్యన్నపి న పశ్యతి ॥ 18-15॥
యేన దృష్టం పరం బ్రహ్మ సోఽహం బ్రహ్మేతి చింతయేత్ ।
కిం చింతయతి నిశ్చింతో ద్వితీయం యో న పశ్యతి ॥ 18-16॥
దృష్టో యేనాత్మవిక్షేపో నిరోధం కురుతే త్వసౌ ।
ఉదారస్తు న విక్షిప్తః సాధ్యాభావాత్కరోతి కిమ్ ॥ 18-17॥
ధీరో లోకవిపర్యస్తో వర్తమానోఽపి లోకవత్ ।
న సమాధిం న విక్షేపం న లోపం స్వస్య పశ్యతి ॥ 18-18॥
భావాభావవిహీనో యస్తృప్తో నిర్వాసనో బుధః ।
నైవ కించిత్కృతం తేన లోకదృష్ట్యా వికుర్వతా ॥ 18-19॥
ప్రవృత్తౌ వా నివృత్తౌ వా నైవ ధీరస్య దుర్గ్రహః ।
యదా యత్కర్తుమాయాతి తత్కృత్వా తిష్ఠతః సుఖమ్ ॥ 18-20॥
నిర్వాసనో నిరాలంబః స్వచ్ఛందో ముక్తబంధనః ।
క్షిప్తః సంస్కారవాతేన చేష్టతే శుష్కపర్ణవత్ ॥ 18-21॥
అసంసారస్య తు క్వాపి న హర్షో న విషాదతా ।
స శీతలమనా నిత్యం విదేహ ఇవ రాజయే ॥ 18-22॥
కుత్రాపి న జిహాసాస్తి నాశో వాపి న కుత్రచిత్ ।
ఆత్మారామస్య ధీరస్య శీతలాచ్ఛతరాత్మనః ॥ 18-23॥
ప్రకృత్యా శూన్యచిత్తస్య కుర్వతోఽస్య యదృచ్ఛయా ।
ప్రాకృతస్యేవ ధీరస్య న మానో నావమానతా ॥ 18-24॥
కృతం దేహేన కర్మేదం న మయా శుద్ధరూపిణా ।
ఇతి చింతానురోధీ యః కుర్వన్నపి కరోతి న ॥ 18-25॥
అతద్వాదీవ కురుతే న భవేదపి బాలిశః ।
జీవన్ముక్తః సుఖీ శ్రీమాన్ సంసరన్నపి శోభతే ॥ 18-26॥
నానావిచారసుశ్రాంతో ధీరో విశ్రాంతిమాగతః ।
న కల్పతే న జానాతి న శ‍ఋణోతి న పశ్యతి ॥ 18-27॥
అసమాధేరవిక్షేపాన్ న ముముక్షుర్న చేతరః ।
నిశ్చిత్య కల్పితం పశ్యన్ బ్రహ్మైవాస్తే మహాశయః ॥ 18-28॥
యస్యాంతః స్యాదహంకారో న కరోతి కరోతి సః ।
నిరహంకారధీరేణ న కించిదకృతం కృతమ్ ॥ 18-29॥
నోద్విగ్నం న చ సంతుష్టమకర్తృ స్పందవర్జితమ్ ।
నిరాశం గతసందేహం చిత్తం ముక్తస్య రాజతే ॥ 18-30॥
నిర్ధ్యాతుం చేష్టితుం వాపి యచ్చిత్తం న ప్రవర్తతే ।
నిర్నిమిత్తమిదం కింతు నిర్ధ్యాయేతి విచేష్టతే ॥ 18-31॥
తత్త్వం యథార్థమాకర్ణ్య మందః ప్రాప్నోతి మూఢతామ్ ।
అథవా యాతి సంకోచమమూఢః కోఽపి మూఢవత్ ॥ 18-32॥
ఏకాగ్రతా నిరోధో వా మూఢైరభ్యస్యతే భృశమ్ ।
ధీరాః కృత్యం న పశ్యంతి సుప్తవత్స్వపదే స్థితాః ॥ 18-33॥
అప్రయత్నాత్ ప్రయత్నాద్ వా మూఢో నాప్నోతి నిర్వృతిమ్ ।
తత్త్వనిశ్చయమాత్రేణ ప్రాజ్ఞో భవతి నిర్వృతః ॥ 18-34॥
శుద్ధం బుద్ధం ప్రియం పూర్ణం నిష్ప్రపంచం నిరామయమ్ ।
ఆత్మానం తం న జానంతి తత్రాభ్యాసపరా జనాః ॥ 18-35॥
నాప్నోతి కర్మణా మోక్షం విమూఢోఽభ్యాసరూపిణా ।
ధన్యో విజ్ఞానమాత్రేణ ముక్తస్తిష్ఠత్యవిక్రియః ॥ 18-36॥
మూఢో నాప్నోతి తద్ బ్రహ్మ యతో భవితుమిచ్ఛతి ।
అనిచ్ఛన్నపి ధీరో హి పరబ్రహ్మస్వరూపభాక్ ॥ 18-37॥
నిరాధారా గ్రహవ్యగ్రా మూఢాః సంసారపోషకాః ।
ఏతస్యానర్థమూలస్య మూలచ్ఛేదః కృతో బుధైః ॥ 18-38॥
న శాంతిం లభతే మూఢో యతః శమితుమిచ్ఛతి ।
ధీరస్తత్త్వం వినిశ్చిత్య సర్వదా శాంతమానసః ॥ 18-39॥
క్వాత్మనో దర్శనం తస్య యద్ దృష్టమవలంబతే ।
ధీరాస్తం తం న పశ్యంతి పశ్యంత్యాత్మానమవ్యయమ్ ॥ 18-40॥
క్వ నిరోధో విమూఢస్య యో నిర్బంధం కరోతి వై ।
స్వారామస్యైవ ధీరస్య సర్వదాసావకృత్రిమః ॥ 18-41॥
భావస్య భావకః కశ్చిన్ న కించిద్ భావకోపరః ।
ఉభయాభావకః కశ్చిద్ ఏవమేవ నిరాకులః ॥ 18-42॥
శుద్ధమద్వయమాత్మానం భావయంతి కుబుద్ధయః ।
న తు జానంతి సంమోహాద్యావజ్జీవమనిర్వృతాః ॥ 18-43॥
ముముక్షోర్బుద్ధిరాలంబమంతరేణ న విద్యతే ।
నిరాలంబైవ నిష్కామా బుద్ధిర్ముక్తస్య సర్వదా ॥ 18-44॥
విషయద్వీపినో వీక్ష్య చకితాః శరణార్థినః ।
విశంతి ఝటితి క్రోడం నిరోధైకాగ్రసిద్ధయే ॥ 18-45॥
నిర్వాసనం హరిం దృష్ట్వా తూష్ణీం విషయదంతినః ।
పలాయంతే న శక్తాస్తే సేవంతే కృతచాటవః ॥ 18-46॥
న ముక్తికారికాం ధత్తే నిఃశంకో యుక్తమానసః ।
పశ్యన్ శ‍ఋణ్వన్ స్పృశన్ జిఘ్రన్నశ్నన్నాస్తే యథాసుఖమ్ ॥ 18-47॥
వస్తుశ్రవణమాత్రేణ శుద్ధబుద్ధిర్నిరాకులః ।
నైవాచారమనాచారమౌదాస్యం వా ప్రపశ్యతి ॥ 18-48॥
యదా యత్కర్తుమాయాతి తదా తత్కురుతే ఋజుః ।
శుభం వాప్యశుభం వాపి తస్య చేష్టా హి బాలవత్ ॥ 18-49॥
స్వాతంత్ర్యాత్సుఖమాప్నోతి స్వాతంత్ర్యాల్లభతే పరమ్ ।
స్వాతంత్ర్యాన్నిర్వృతిం గచ్ఛేత్స్వాతంత్ర్యాత్ పరమం పదమ్ ॥ 18-50॥
అకర్తృత్వమభోక్తృత్వం స్వాత్మనో మన్యతే యదా ।
తదా క్షీణా భవంత్యేవ సమస్తాశ్చిత్తవృత్తయః ॥ 18-51॥
ఉచ్ఛృంఖలాప్యకృతికా స్థితిర్ధీరస్య రాజతే ।
న తు సస్పృహచిత్తస్య శాంతిర్మూఢస్య కృత్రిమా ॥ 18-52॥
విలసంతి మహాభోగైర్విశంతి గిరిగహ్వరాన్ ।
నిరస్తకల్పనా ధీరా అబద్ధా ముక్తబుద్ధయః ॥ 18-53॥
శ్రోత్రియం దేవతాం తీర్థమంగనాం భూపతిం ప్రియమ్ ।
దృష్ట్వా సంపూజ్య ధీరస్య న కాపి హృది వాసనా ॥ 18-54॥
భృత్యైః పుత్రైః కలత్రైశ్చ దౌహిత్రైశ్చాపి గోత్రజైః ।
విహస్య ధిక్కృతో యోగీ న యాతి వికృతిం మనాక్ ॥ 18-55॥
సంతుష్టోఽపి న సంతుష్టః ఖిన్నోఽపి న చ ఖిద్యతే ।
తస్యాశ్చర్యదశాం తాం తాం తాదృశా ఏవ జానతే ॥ 18-56॥
కర్తవ్యతైవ సంసారో న తాం పశ్యంతి సూరయః ।
శూన్యాకారా నిరాకారా నిర్వికారా నిరామయాః ॥ 18-57॥
అకుర్వన్నపి సంక్షోభాద్ వ్యగ్రః సర్వత్ర మూఢధీః ।
కుర్వన్నపి తు కృత్యాని కుశలో హి నిరాకులః ॥ 18-58॥
సుఖమాస్తే సుఖం శేతే సుఖమాయాతి యాతి చ ।
సుఖం వక్తి సుఖం భుంక్తే వ్యవహారేఽపి శాంతధీః ॥ 18-59॥
స్వభావాద్యస్య నైవార్తిర్లోకవద్ వ్యవహారిణః ।
మహాహ్రద ఇవాక్షోభ్యో గతక్లేశః సుశోభతే ॥ 18-60॥
నివృత్తిరపి మూఢస్య ప్రవృత్తి రుపజాయతే ।
ప్రవృత్తిరపి ధీరస్య నివృత్తిఫలభాగినీ ॥ 18-61॥
పరిగ్రహేషు వైరాగ్యం ప్రాయో మూఢస్య దృశ్యతే ।
దేహే విగలితాశస్య క్వ రాగః క్వ విరాగతా ॥ 18-62॥
భావనాభావనాసక్తా దృష్టిర్మూఢస్య సర్వదా ।
భావ్యభావనయా సా తు స్వస్థస్యాదృష్టిరూపిణీ ॥ 18-63॥
సర్వారంభేషు నిష్కామో యశ్చరేద్ బాలవన్ మునిః ।
న లేపస్తస్య శుద్ధస్య క్రియమాణేఽపి కర్మణి ॥ 18-64॥
స ఏవ ధన్య ఆత్మజ్ఞః సర్వభావేషు యః సమః ।
పశ్యన్ శ‍ఋణ్వన్ స్పృశన్ జిఘ్రన్న్ అశ్నన్నిస్తర్షమానసః ॥ 18-65॥
క్వ సంసారః క్వ చాభాసః క్వ సాధ్యం క్వ చ సాధనమ్ ।
ఆకాశస్యేవ ధీరస్య నిర్వికల్పస్య సర్వదా ॥ 18-66॥
స జయత్యర్థసంన్యాసీ పూర్ణస్వరసవిగ్రహః ।
అకృత్రిమోఽనవచ్ఛిన్నే సమాధిర్యస్య వర్తతే ॥ 18-67॥
బహునాత్ర కిముక్తేన జ్ఞాతతత్త్వో మహాశయః ।
భోగమోక్షనిరాకాంక్షీ సదా సర్వత్ర నీరసః ॥ 18-68॥
మహదాది జగద్ద్వైతం నామమాత్రవిజృంభితమ్ ।
విహాయ శుద్ధబోధస్య కిం కృత్యమవశిష్యతే ॥ 18-69॥
భ్రమభూతమిదం సర్వం కించిన్నాస్తీతి నిశ్చయీ ।
అలక్ష్యస్ఫురణః శుద్ధః స్వభావేనైవ శామ్యతి ॥ 18-70॥
శుద్ధస్ఫురణరూపస్య దృశ్యభావమపశ్యతః ।
క్వ విధిః క్వ చ వైరాగ్యం క్వ త్యాగః క్వ శమోఽపి వా ॥ 18-71॥
స్ఫురతోఽనంతరూపేణ ప్రకృతిం చ న పశ్యతః ।
క్వ బంధః క్వ చ వా మోక్షః క్వ హర్షః క్వ విషాదితా ॥ 18-72॥
బుద్ధిపర్యంతసంసారే మాయామాత్రం వివర్తతే ।
నిర్మమో నిరహంకారో నిష్కామః శోభతే బుధః ॥ 18-73॥
అక్షయం గతసంతాపమాత్మానం పశ్యతో మునేః ।
క్వ విద్యా చ క్వ వా విశ్వం క్వ దేహోఽహం మమేతి వా ॥ 18-74॥
నిరోధాదీని కర్మాణి జహాతి జడధీర్యది ।
మనోరథాన్ ప్రలాపాంశ్చ కర్తుమాప్నోత్యతత్క్షణాత్ ॥ 18-75॥
మందః శ్రుత్వాపి తద్వస్తు న జహాతి విమూఢతామ్ ।
నిర్వికల్పో బహిర్యత్నాదంతర్విషయలాలసః ॥ 18-76॥
జ్ఞానాద్ గలితకర్మా యో లోకదృష్ట్యాపి కర్మకృత్ ।
నాప్నోత్యవసరం కర్తుం వక్తుమేవ న కించన ॥ 18-77॥
క్వ తమః క్వ ప్రకాశో వా హానం క్వ చ న కించన ।
నిర్వికారస్య ధీరస్య నిరాతంకస్య సర్వదా ॥ 18-78॥
క్వ ధైర్యం క్వ వివేకిత్వం క్వ నిరాతంకతాపి వా ।
అనిర్వాచ్యస్వభావస్య నిఃస్వభావస్య యోగినః ॥ 18-79॥
న స్వర్గో నైవ నరకో జీవన్ముక్తిర్న చైవ హి ।
బహునాత్ర కిముక్తేన యోగదృష్ట్యా న కించన ॥ 18-80॥
నైవ ప్రార్థయతే లాభం నాలాభేనానుశోచతి ।
ధీరస్య శీతలం చిత్తమమృతేనైవ పూరితమ్ ॥ 18-81॥
న శాంతం స్తౌతి నిష్కామో న దుష్టమపి నిందతి ।
సమదుఃఖసుఖస్తృప్తః కించిత్ కృత్యం న పశ్యతి ॥ 18-82॥
ధీరో న ద్వేష్టి సంసారమాత్మానం న దిదృక్షతి ।
హర్షామర్షవినిర్ముక్తో న మృతో న చ జీవతి ॥ 18-83॥
నిఃస్నేహః పుత్రదారాదౌ నిష్కామో విషయేషు చ ।
నిశ్చింతః స్వశరీరేఽపి నిరాశః శోభతే బుధః ॥ 18-84॥
తుష్టిః సర్వత్ర ధీరస్య యథాపతితవర్తినః ।
స్వచ్ఛందం చరతో దేశాన్ యత్రస్తమితశాయినః ॥ 18-85॥
పతతూదేతు వా దేహో నాస్య చింతా మహాత్మనః ।
స్వభావభూమివిశ్రాంతివిస్మృతాశేషసంసృతేః ॥ 18-86॥
అకించనః కామచారో నిర్ద్వంద్వశ్ఛిన్నసంశయః ।
అసక్తః సర్వభావేషు కేవలో రమతే బుధః ॥ 18-87॥
నిర్మమః శోభతే ధీరః సమలోష్టాశ్మకాంచనః ।
సుభిన్నహృదయగ్రంథిర్వినిర్ధూతరజస్తమః ॥ 18-88॥
సర్వత్రానవధానస్య న కించిద్ వాసనా హృది ।
ముక్తాత్మనో వితృప్తస్య తులనా కేన జాయతే ॥ 18-89॥
జానన్నపి న జానాతి పశ్యన్నపి న పశ్యతి ।
బ్రువన్న్ అపి న చ బ్రూతే కోఽన్యో నిర్వాసనాదృతే ॥ 18-90॥
భిక్షుర్వా భూపతిర్వాపి యో నిష్కామః స శోభతే ।
భావేషు గలితా యస్య శోభనాశోభనా మతిః ॥ 18-91॥
క్వ స్వాచ్ఛంద్యం క్వ సంకోచః క్వ వా తత్త్వవినిశ్చయః ।
నిర్వ్యాజార్జవభూతస్య చరితార్థస్య యోగినః ॥ 18-92॥
ఆత్మవిశ్రాంతితృప్తేన నిరాశేన గతార్తినా ।
అంతర్యదనుభూయేత తత్ కథం కస్య కథ్యతే ॥ 18-93॥
సుప్తోఽపి న సుషుప్తౌ చ స్వప్నేఽపి శయితో న చ ।
జాగరేఽపి న జాగర్తి ధీరస్తృప్తః పదే పదే ॥ 18-94॥
జ్ఞః సచింతోఽపి నిశ్చింతః సేంద్రియోఽపి నిరింద్రియః ।
సుబుద్ధిరపి నిర్బుద్ధిః సాహంకారోఽనహంకృతిః ॥ 18-95॥
న సుఖీ న చ వా దుఃఖీ న విరక్తో న సంగవాన్ ।
న ముముక్షుర్న వా ముక్తా న కించిన్న చ కించన ॥ 18-96॥
విక్షేపేఽపి న విక్షిప్తః సమాధౌ న సమాధిమాన్ ।
జాడ్యేఽపి న జడో ధన్యః పాండిత్యేఽపి న పండితః ॥ 18-97॥
ముక్తో యథాస్థితిస్వస్థః కృతకర్తవ్యనిర్వృతః ।
సమః సర్వత్ర వైతృష్ణ్యాన్న స్మరత్యకృతం కృతమ్ ॥ 18-98॥
న ప్రీయతే వంద్యమానో నింద్యమానో న కుప్యతి ।
నైవోద్విజతి మరణే జీవనే నాభినందతి ॥ 18-99॥
న ధావతి జనాకీర్ణం నారణ్యముపశాంతధీః ।
యథాతథా యత్రతత్ర సమ ఏవావతిష్ఠతే ॥ 18-100॥