॥ ఇతి శ్రీమహాభారతే ఉద్యోగపర్వణి ప్రజాగరపర్వణి
విదురనీతివాక్యే చతుస్త్రింశోఽధ్యాయః ॥
ధృతరాష్ట్ర ఉవాచ ।
జాగ్రతో దహ్యమానస్య యత్కార్యమనుపశ్యసి ।
తద్బ్రూహి త్వం హి నస్తాత ధర్మార్థకుశలః శుచిః ॥ 1॥
త్వం మాం యథావద్విదుర ప్రశాధి
ప్రజ్ఞా పూర్వం సర్వమజాతశత్రోః ।
యన్మన్యసే పథ్యమదీనసత్త్వ
శ్రేయః కరం బ్రూహి తద్వై కురూణామ్ ॥ 2॥
పాపాశంగీ పాపమేవ నౌపశ్యన్
పృచ్ఛామి త్వాం వ్యాకులేనాత్మనాహమ్ ।
కవే తన్మే బ్రూహి సర్వం యథావన్
మనీషితం సర్వమజాతశత్రోః ॥ 3॥
విదుర ఉవాచ ।
శుభం వా యది వా పాపం ద్వేష్యం వా యది వా ప్రియమ్ ।
అపృష్టస్తస్య తద్బ్రూయాద్యస్య నేచ్ఛేత్పరాభవమ్ ॥ 4॥
తస్మాద్వక్ష్యామి తే రాజన్భవమిచ్ఛన్కురూన్ప్రతి ।
వచః శ్రేయః కరం ధర్మ్యం బ్రువతస్తన్నిబోధ మే ॥ 5॥
మిథ్యోపేతాని కర్మాణి సిధ్యేయుర్యాని భారత ।
అనుపాయ ప్రయుక్తాని మా స్మ తేషు మనః కృథాః ॥ 6॥
తథైవ యోగవిహితం న సిధ్యేత్కర్మ యన్నృప ।
ఉపాయయుక్తం మేధావీ న తత్ర గ్లపయేన్మనః ॥ 7॥
అనుబంధానవేక్షేత సానుబంధేషు కర్మసు ।
సంప్రధార్య చ కుర్వీత న వేగేన సమాచరేత్ ॥ 8॥
అనుబంధం చ సంప్రేక్ష్య విపాకాంశ్చైవ కర్మణామ్ ।
ఉత్థానమాత్మనశ్చైవ ధీరః కుర్వీత వా న వా ॥ 9॥
యః ప్రమాణం న జానాతి స్థానే వృద్ధౌ తథా క్షయే ।
కోశే జనపదే దండే న స రాజ్యావతిష్ఠతే ॥ 10॥
యస్త్వేతాని ప్రమాణాని యథోక్తాన్యనుపశ్యతి ।
యుక్తో ధర్మార్థయోర్జ్ఞానే స రాజ్యమధిగచ్ఛతి ॥ 11॥
న రాజ్యం ప్రాప్తమిత్యేవ వర్తితవ్యమసాంప్రతమ్ ।
శ్రియం హ్యవినయో హంతి జరా రూపమివోత్తమమ్ ॥ 12॥
భక్ష్యోత్తమ ప్రతిచ్ఛన్నం మత్స్యో బడిశమాయసమ్ ।
రూపాభిపాతీ గ్రసతే నానుబంధమవేక్షతే ॥ 13॥
యచ్ఛక్యం గ్రసితుం గ్రస్యం గ్రస్తం పరిణమేచ్చ యత్ ।
హితం చ పరిణామే యత్తదద్యం భూతిమిచ్ఛతా ॥ 14॥
వనస్పతేరపక్వాని ఫలాని ప్రచినోతి యః ।
స నాప్నోతి రసం తేభ్యో బీజం చాస్య వినశ్యతి ॥ 15॥
యస్తు పక్వముపాదత్తే కాలే పరిణతం ఫలమ్ ।
ఫలాద్రసం స లభతే బీజాచ్చైవ ఫలం పునః ॥ 16॥
యథా మధు సమాదత్తే రక్షన్పుష్పాణి షట్పదః ।
తద్వదర్థాన్మనుష్యేభ్య ఆదద్యాదవిహింసయా ॥ 17॥
పుష్పం పుష్పం విచిన్వీత మూలచ్ఛేదం న కారయేత్ ।
మాలాకార ఇవారామే న యథాంగారకారకః ॥ 18॥
కిం ను మే స్యాదిదం కృత్వా కిం ను మే స్యాదకుర్వతః ।
ఇతి కర్మాణి సంచింత్య కుర్యాద్వా పురుషో న వా ॥ 19॥
అనారభ్యా భవంత్యర్థాః కే చిన్నిత్యం తథాగతాః ।
కృతః పురుషకారోఽపి భవేద్యేషు నిరర్థకః ॥ 20॥
కాంశ్చిదర్థాన్నరః ప్రాజ్ఞో లభు మూలాన్మహాఫలాన్ ।
క్షిప్రమారభతే కర్తుం న విఘ్నయతి తాదృశాన్ ॥ 21॥
ఋజు పశ్యతి యః సర్వం చక్షుషానుపిబన్నివ ।
ఆసీనమపి తూష్ణీకమనురజ్యంతి తం ప్రజాః ॥ 22॥
చక్షుషా మనసా వాచా కర్మణా చ చతుర్విధమ్ ।
ప్రసాదయతి లోకం యస్తం లోకోఽనుప్రసీదతి ॥ 23॥
యస్మాత్త్రస్యంతి భూతాని మృగవ్యాధాన్మృగా ఇవ ।
సాగరాంతామపి మహీం లబ్ధ్వా స పరిహీయతే ॥ 24॥
పితృపైతామహం రాజ్యం ప్రాప్తవాన్స్వేన తేజసా ।
వాయురభ్రమివాసాద్య భ్రంశయత్యనయే స్థితః ॥ 25॥
ధర్మమాచరతో రాజ్ఞః సద్భిశ్చరితమాదితః ।
వసుధా వసుసంపూర్ణా వర్ధతే భూతివర్ధనీ ॥ 26॥
అథ సంత్యజతో ధర్మమధర్మం చానుతిష్ఠతః ।
ప్రతిసంవేష్టతే భూమిరగ్నౌ చర్మాహితం యథా ॥ 27॥
య ఏవ యత్నః క్రియతే ప్రర రాష్ట్రావమర్దనే ।
స ఏవ యత్నః కర్తవ్యః స్వరాష్ట్ర పరిపాలనే ॥ 28॥
ధర్మేణ రాజ్యం విందేత ధర్మేణ పరిపాలయేత్ ।
ధర్మమూలాం శ్రియం ప్రాప్య న జహాతి న హీయతే ॥ 29॥
అప్యున్మత్తాత్ప్రలపతో బాలాచ్చ పరిసర్పతః ।
సర్వతః సారమాదద్యాదశ్మభ్య ఇవ కాంచనమ్ ॥ 30॥
సువ్యాహృతాని సుధియాం సుకృతాని తతస్తతః ।
సంచిన్వంధీర ఆసీత శిలా హారీ శిలం యథా ॥ 31॥
గంధేన గావః పశ్యంతి వేదైః పశ్యంతి బ్రాహ్మణాః ।
చారైః పశ్యంతి రాజానశ్చక్షుర్భ్యామితరే జనాః ॥ 32॥
భూయాంసం లభతే క్లేశం యా గౌర్భవతి దుర్దుహా ।
అథ యా సుదుహా రాజన్నైవ తాం వినయంత్యపి ॥ 33॥
యదతప్తం ప్రణమతి న తత్సంతాపయంత్యపి ।
యచ్చ స్వయం నతం దారు న తత్సన్నామయంత్యపి ॥ 34॥
ఏతయోపమయా ధీరః సన్నమేత బలీయసే ।
ఇంద్రాయ స ప్రణమతే నమతే యో బలీయసే ॥ 35॥
పర్జన్యనాథాః పశవో రాజానో మిత్ర బాంధవాః ।
పతయో బాంధవాః స్త్రీణాం బ్రాహ్మణా వేద బాంధవాః ॥ 36॥
సత్యేన రక్ష్యతే ధర్మో విద్యా యోగేన రక్ష్యతే ।
మృజయా రక్ష్యతే రూపం కులం వృత్తేన రక్ష్యతే ॥ 37॥
మానేన రక్ష్యతే ధాన్యమశ్వాన్రక్ష్యత్యనుక్రమః ।
అభీక్ష్ణదర్శనాద్గావః స్త్రియో రక్ష్యాః కుచేలతః ॥ 38॥
న కులం వృత్తి హీనస్య ప్రమాణమితి మే మతిః ।
అంత్యేష్వపి హి జాతానాం వృత్తమేవ విశిష్యతే ॥ 39॥
య ఈర్ష్యుః పరవిత్తేషు రూపే వీర్యే కులాన్వయే ।
సుఖే సౌభాగ్యసత్కారే తస్య వ్యాధిరనంతకః ॥ 40॥
అకార్య కరణాద్భీతః కార్యాణాం చ వివర్జనాత్ ।
అకాలే మంత్రభేదాచ్చ యేన మాద్యేన్న తత్పిబేత్ ॥ 41॥
విద్యామదో ధనమదస్తృతీయోఽభిజనో మదః ।
ఏతే మదావలిప్తానామేత ఏవ సతాం దమాః ॥ 42॥
అసంతోఽభ్యర్థితాః సద్భిః కిం చిత్కార్యం కదా చన ।
మన్యంతే సంతమాత్మానమసంతమపి విశ్రుతమ్ ॥ 43॥
గతిరాత్మవతాం సంతః సంత ఏవ సతాం గతిః ।
అసతాం చ గతిః సంతో న త్వసంతః సతాం గతిః ॥ 44॥
జితా సభా వస్త్రవతా సమాశా గోమతా జితా ।
అధ్వా జితో యానవతా సర్వం శీలవతా జితమ్ ॥ 45॥
శీలం ప్రధానం పురుషే తద్యస్యేహ ప్రణశ్యతి ।
న తస్య జీవితేనార్థో న ధనేన న బంధుభిః ॥ 46॥
ఆఢ్యానాం మాంసపరమం మధ్యానాం గోరసోత్తరమ్ ।
లవణోత్తరం దరిద్రాణాం భోజనం భరతర్షభ ॥ 47॥
సంపన్నతరమేవాన్నం దరిద్రా భుంజతే సదా ।
క్షుత్స్వాదుతాం జనయతి సా చాఢ్యేషు సుదుర్లభా ॥ 48॥
ప్రాయేణ శ్రీమతాం లోకే భోక్తుం శక్తిర్న విద్యతే ।
దరిద్రాణాం తు రాజేంద్ర అపి కాష్ఠం హి జీర్యతే ॥ 49॥
అవృత్తిర్భయమంత్యానాం మధ్యానాం మరణాద్భయమ్ ।
ఉత్తమానాం తు మర్త్యానామవమానాత్పరం భయమ్ ॥ 50॥
ఐశ్వర్యమదపాపిష్ఠా మదాః పానమదాదయః ।
ఐశ్వర్యమదమత్తో హి నాపతిత్వా విబుధ్యతే ॥ 51॥
ఇంద్రియౌరింద్రియార్థేషు వర్తమానైరనిగ్రహైః ।
తైరయం తాప్యతే లోకో నక్షత్రాణి గ్రహైరివ ॥ 52॥
యో జితః పంచవర్గేణ సహజేనాత్మ కర్శినా ।
ఆపదస్తస్య వర్ధంతే శుక్లపక్ష ఇవోడురాడ్ ॥ 53॥
అవిజిత్య య ఆత్మానమమాత్యాన్విజిగీషతే ।
అమిత్రాన్వాజితామాత్యః సోఽవశః పరిహీయతే ॥ 54॥
ఆత్మానమేవ ప్రథమం దేశరూపేణ యో జయేత్ ।
తతోఽమాత్యానమిత్రాంశ్చ న మోఘం విజిగీషతే ॥ 55॥
వశ్యేంద్రియం జితామాత్యం ధృతదండం వికారిషు ।
పరీక్ష్య కారిణం ధీరమత్యంతం శ్రీర్నిషేవతే ॥ 56॥
రథః శరీరం పురుషస్య రాజన్
నాత్మా నియంతేంద్రియాణ్యస్య చాశ్వాః ।
తైరప్రమత్తః కుశలః సదశ్వైర్
దాంతైః సుఖం యాతి రథీవ ధీరః ॥ 57॥
ఏతాన్యనిగృహీతాని వ్యాపాదయితుమప్యలమ్ ।
అవిధేయా ఇవాదాంతా హయాః పథి కుసారథిమ్ ॥ 58॥
అనర్థమర్థతః పశ్యన్నర్తం చైవాప్యనర్థతః ।
ఇంద్రియైః ప్రసృతో బాలః సుదుఃఖం మన్యతే సుఖమ్ ॥ 59॥
ధర్మార్థౌ యః పరిత్యజ్య స్యాదింద్రియవశానుగః ।
శ్రీప్రాణధనదారేభ్య క్షిప్రం స పరిహీయతే ॥ 60॥
అర్థానామీశ్వరో యః స్యాదింద్రియాణామనీశ్వరః ।
ఇంద్రియాణామనైశ్వర్యాదైశ్వర్యాద్భ్రశ్యతే హి సః ॥ 61॥
ఆత్మనాత్మానమన్విచ్ఛేన్మనో బుద్ధీంద్రియైర్యతైః ।
ఆత్మైవ హ్యాత్మనో బంధురాత్మైవ రిపురాత్మనః ॥ 62॥
క్షుద్రాక్షేణేవ జాలేన ఝషావపిహితావుభౌ ।
కామశ్చ రాజన్క్రోధశ్చ తౌ ప్రాజ్ఞానం విలుంపతః ॥ 63॥
సమవేక్ష్యేహ ధర్మార్థౌ సంభారాన్యోఽధిగచ్ఛతి ।
స వై సంభృత సంభారః సతతం సుఖమేధతే ॥ 64॥
యః పంచాభ్యంతరాఞ్శత్రూనవిజిత్య మతిక్షయాన్ ।
జిగీషతి రిపూనన్యాన్రిపవోఽభిభవంతి తమ్ ॥ 65॥
దృశ్యంతే హి దురాత్మానో వధ్యమానాః స్వకర్మ భిః ।
ఇంద్రియాణామనీశత్వాద్రాజానో రాజ్యవిభ్రమైః ॥ 66॥
అసంత్యాగాత్పాపకృతామపాపాంస్
తుల్యో దండః స్పృశతే మిశ్రభావాత్ ।
శుష్కేణార్ద్రం దహ్యతే మిశ్రభావాత్
తస్మాత్పాపైః సహ సంధిం న కుర్యాత్ ॥ 67॥
నిజానుత్పతతః శత్రూన్పంచ పంచ ప్రయోజనాన్ ।
యో మోహాన్న నిఘృహ్ణాతి తమాపద్గ్రసతే నరమ్ ॥ 68॥
అనసూయార్జవం శౌచం సంతోషః ప్రియవాదితా ।
దమః సత్యమనాయాసో న భవంతి దురాత్మనామ్ ॥ 69॥
ఆత్మజ్ఞానమనాయాసస్తితిక్షా ధర్మనిత్యతా ।
వాక్చైవ గుప్తా దానం చ నైతాన్యంత్యేషు భారత ॥ 70॥
ఆక్రోశ పరివాదాభ్యాం విహింసంత్యబుధా బుధాన్ ।
వక్తా పాపముపాదత్తే క్షమమాణో విముచ్యతే ॥ 71॥
హింసా బలమసాధూనాం రాజ్ఞాం దండవిధిర్బలమ్ ।
శుశ్రూషా తు బలం స్త్రీణాం క్షమాగుణవతాం బలమ్ ॥ 72॥
వాక్సంయమో హి నృపతే సుదుష్కరతమో మతః ।
అర్థవచ్చ విచిత్రం చ న శక్యం బహుభాషితుమ్ ॥ 73॥
అభ్యావహతి కల్యాణం వివిధా వాక్సుభాషితా ।
సైవ దుర్భాషితా రాజన్ననర్థాయోపపద్యతే ॥ 74॥
సంరోహతి శరైర్విద్ధం వనం పరశునా హతమ్ ।
వాచా దురుక్తం బీభత్సం న సంరోహతి వాక్క్షతమ్ ॥ 75॥
కర్ణినాలీకనారాచా నిర్హరంతి శరీరతః ।
వాక్షల్యస్తు న నిర్హర్తుం శక్యో హృది శయో హి సః ॥ 76॥
వాక్సాయకా వదనాన్నిష్పతంతి
యైరాహతః శోచతి రత్ర్యహాని ।
పరస్య నామర్మసు తే పతంతి
తాన్పండితో నావసృజేత్పరేషు ॥ 77॥
యస్మై దేవాః ప్రయచ్ఛంతి పురుషాయ పరాభవమ్ ।
బుద్ధిం తస్యాపకర్షంతి సోఽపాచీనాని పశ్యతి ॥ 78॥
బుద్ధౌ కలుష భూతాయాం వినాశే ప్రత్యుపస్థితే ।
అనయో నయసంకాశో హృదయాన్నాపసర్పతి ॥ 79॥
సేయం బుద్ధిః పరీతా తే పుత్రాణాం తవ భారత ।
పాండవానాం విరోధేన న చైనాం అవబుధ్యసే ॥ 80॥
రాజా లక్షణసంపన్నస్త్రైలోక్యస్యాపి యో భవేత్ ।
శిష్యస్తే శాసితా సోఽస్తు ధృతరాష్ట్ర యుధిష్ఠిరః ॥ 81॥
అతీవ సర్వాన్పుత్రాంస్తే భాగధేయ పురస్కృతః ।
తేజసా ప్రజ్ఞయా చైవ యుక్తో ధర్మార్థతత్త్వవిత్ ॥ 82॥
ఆనృశంస్యాదనుక్రోశాద్యోఽసౌ ధర్మభృతాం వరః ।
గౌరవాత్తవ రాజేంద్ర బహూన్క్లేశాంస్తితిక్షతి ॥ 83॥
॥ ఇతి శ్రీమహాభారతే ఉద్యోగపర్వణి ప్రజాగరపర్వణి
విదురనీతివాక్యే చతుస్త్రింశోఽధ్యాయః ॥ 34॥