॥ ఇతి శ్రీమహాభారతే ఉద్యోగపర్వణి ప్రజాగరపర్వణి
విదురహితవాక్యే షట్త్రింశోఽధ్యాయః ॥
విదుర ఉవాచ ।
అత్రైవోదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనమ్ ।
ఆత్రేయస్య చ సంవాదం సాధ్యానాం చేతి నః శ్రుతమ్ ॥ 1॥
చరంతం హంసరూపేణ మహర్షిం సంశితవ్రతమ్ ।
సాధ్యా దేవా మహాప్రాజ్ఞం పర్యపృచ్ఛంత వై పురా ॥ 2॥
సాధ్యా ఊచుః ।
సాధ్యా దేవా వయ్మస్మో మహర్షే
దృష్ట్వా భవంతం న శక్నుమోఽనుమాతుమ్ ।
శ్రుతేన ధీరో బుద్ధిమాంస్త్వం మతో నః
కావ్యాం వాచం వక్తుమర్హస్యుదారామ్ ॥ 3॥
హంస ఉవాచ ।
ఏతత్కార్యమమరాః సంశ్రుతం మే
ధృతిః శమః సత్యధర్మానువృత్తిః ।
గ్రంథిం వినీయ హృదయస్య సర్వం
ప్రియాప్రియే చాత్మవశం నయీత ॥ 4॥
ఆక్రుశ్యమానో నాక్రోశేన్మన్యురేవ తితిక్షితః ।
ఆక్రోష్టారం నిర్దహతి సుకృతం చాస్య విందతి ॥ 5॥
నాక్రోశీ స్యాన్నావమానీ పరస్య
మిత్రద్రోహీ నోత నీచోపసేవీ ।
న చాతిమానీ న చ హీనవృత్తో
రూక్షాం వాచం రుశతీం వర్జయీత ॥ 6॥
మర్మాణ్యస్థీని హృదయం తథాసూన్
ఘోరా వాచో నిర్దహంతీహ పుంసామ్ ।
తస్మాద్వాచం రుశతీం రూక్షరూపాం
ధర్మారామో నిత్యశో వర్జయీత ॥ 7॥
అరుం తురం పరుషం రూక్షవాచం
వాక్కంటకైర్వితుదంతం మనుష్యాన్ ।
విద్యాదలక్ష్మీకతమం జనానాం
ముఖే నిబద్ధాం నిరృతిం వహంతమ్ ॥ 8॥
పరశ్చేదేనమధివిధ్యేత బాణైర్
భృశం సుతీక్ష్ణైరనలార్క దీప్తైః ।
విరిచ్యమానోఽప్యతిరిచ్యమానో
విద్యాత్కవిః సుకృతం మే దధాతి ॥ 9॥
యది సంతం సేవతే యద్యసంతం
తపస్వినం యది వా స్తేనమేవ ।
వాసో యథా రంగ వశం ప్రయాతి
తథా స తేషాం వశమభ్యుపైతి ॥ 10॥
వాదం తు యో న ప్రవదేన్న వాదయేద్
యో నాహతః ప్రతిహన్యాన్న ఘాతయేత్ ।
యో హంతుకామస్య న పాపమిచ్ఛేత్
తస్మై దేవాః స్పృహయంత్యాగతాయ ॥ 11॥
అవ్యాహృతం వ్యాహృతాచ్ఛ్రేయ ఆహుః
సత్యం వదేద్వ్యాహృతం తద్ద్వితీయమ్ ।
ప్రియంవదేద్వ్యాహృతం తత్తృతీయం
ధర్మ్యం వదేద్వ్యాహృతం తచ్చతుర్థమ్ ॥ 12॥
యాదృశైః సంవివదతే యాదృశాంశ్ చోపసేవతే ।
యాదృగిచ్ఛేచ్చ భవితుం తాదృగ్భవతి పూరుషః ॥ 13॥
యతో యతో నివర్తతే తతస్తతో విముచ్యతే ।
నివర్తనాద్ధి సర్వతో న వేత్తి దుఃఖమణ్వపి ॥ 14॥
న జీయతే నోత జిగీషతేఽన్యాన్
న వైరక్కృచ్చాప్రతిఘాతకశ్ చ ।
నిందా ప్రశంసాసు సమస్వభావో
న శోచతే హృష్యతి నైవ చాయమ్ ॥ 15॥
భావమిచ్ఛతి సర్వస్య నాభావే కురుతే మతిమ్ ।
సత్యవాదీ మృదుర్దాంతో యః స ఉత్తమపూరుషః ॥ 16॥
నానర్థకం సాంత్వయతి ప్రతిజ్ఞాయ దదాతి చ ।
రాద్ధాపరాద్ధే జానాతి యః స మధ్యమపూరుషః ॥ 17॥
దుఃశాసనస్తూపహంతా న శాస్తా
నావర్తతే మన్యువశాత్కృతఘ్నః ।
న కస్య చిన్మిత్రమథో దురాత్మా
కలాశ్చైతా అధమస్యేహ పుంసః ॥ 18॥
న శ్రద్దధాతి కల్యాణం పరేభ్యోఽప్యాత్మశంకితః ।
నిరాకరోతి మిత్రాణి యో వై సోఽధమ పూరుషః ॥ 19॥
ఉత్తమానేవ సేవేత ప్రాప్తే కాలే తు మధ్యమాన్ ।
అధమాంస్తు న సేవేత య ఇచ్ఛేచ్ఛ్రేయ ఆత్మనః ॥ 20॥
ప్రాప్నోతి వై విత్తమసద్బలేన
నిత్యోత్థానాత్ప్రజ్ఞయా పౌరుషేణ ।
న త్వేవ సమ్యగ్లభతే ప్రశంసాం
న వృత్తమాప్నోతి మహాకులానామ్ ॥ 21॥
ధృతరాష్ట్ర ఉవాచ ।
మహాకులానాం స్పృహయంతి దేవా
ధర్మార్థవృద్ధాశ్చ బహుశ్రుతాశ్ చ ।
పృచ్ఛామి త్వాం విదుర ప్రశ్నమేతం
భవంతి వై కాని మహాకులాని ॥ 22॥
విదుర ఉవాచ ।
తమో దమో బ్రహ్మవిత్త్వం వితానాః
పుణ్యా వివాహాః సతతాన్న దానమ్ ।
యేష్వేవైతే సప్తగుణా భవంతి
సమ్యగ్వృత్తాస్తాని మహాకులాని ॥ 23॥
యేషాం న వృత్తం వ్యథతే న యోనిర్
వృత్తప్రసాదేన చరంతి ధర్మమ్ ।
యే కీర్తిమిచ్ఛంతి కులే విశిష్టాం
త్యక్తానృతాస్తాని మహాకులాని ॥ 24॥
అనిజ్యయావివాహైర్శ్చ వేదస్యోత్సాదనేన చ ।
కులాన్యకులతాం యాంతి ధర్మస్యాతిక్రమేణ చ ॥ 25॥
దేవ ద్రవ్యవినాశేన బ్రహ్మ స్వహరణేన చ ।
కులాన్యకులతాం యాంతి బ్రాహ్మణాతిక్రమేణ చ ॥ 26॥
బ్రాహ్మణానాం పరిభవాత్పరివాదాచ్చ భారత ।
కులాన్యకులతాం యాంతి న్యాసాపహరణేన చ ॥ 27॥
కులాని సముపేతాని గోభిః పురుషతోఽశ్వతః ।
కులసంఖ్యాం న గచ్ఛంతి యాని హీనాని వృత్తతః ॥ 28॥
వృత్తతస్త్వవిహీనాని కులాన్యల్పధనాన్యపి ।
కులసంఖ్యాం తు గచ్ఛంతి కర్షంతి చ మయద్యశః ॥ 29॥
మా నః కులే వైరకృత్కశ్ చిదస్తు
రాజామాత్యో మా పరస్వాపహారీ ।
మిత్రద్రోహీ నైకృతికోఽనృతీ వా
పూర్వాశీ వా పితృదేవాతిథిభ్యః ॥ 30॥
యశ్చ నో బ్రాహ్మణం హన్యాద్యశ్చ నో బ్రాహ్మణాంద్విషేత్ ।
న నః స సమితిం గచ్ఛేద్యశ్చ నో నిర్వపేత్కృషిమ్ ॥ 31॥
తృణాని భూమిరుదకం వాక్చతుర్థీ చ సూనృతా ।
సతామేతాని గేహేషు నోచ్ఛిద్యంతే కదా చన ॥ 32॥
శ్రద్ధయా పరయా రాజన్నుపనీతాని సత్కృతిమ్ ।
ప్రవృత్తాని మహాప్రాజ్ఞ ధర్మిణాం పుణ్యకర్మణామ్ ॥ 33॥
సూక్ష్మోఽపి భారం నృపతే స్యందనో వై
శక్తో వోఢుం న తథాన్యే మహీజాః ।
ఏవం యుక్తా భారసహా భవంతి
మహాకులీనా న తథాన్యే మనుష్యాః ॥ 34॥
న తన్మిత్రం యస్య కోపాద్బిభేతి
యద్వా మిత్రం శంకితేనోపచర్యమ్ ।
యస్మిన్మిత్రే పితరీవాశ్వసీత
తద్వై మిత్రం సంగతానీతరాణి ॥ 35॥
యది చేదప్యసంబంధో మిత్రభావేన వర్తతే ।
స ఏవ బంధుస్తన్మిత్రం సా గతిస్తత్పరాయణమ్ ॥ 36॥
చలచిత్తస్య వై పుంసో వృద్ధాననుపసేవతః ।
పారిప్లవమతేర్నిత్యమధ్రువో మిత్ర సంగ్రహః ॥ 37॥
చలచిత్తమనాత్మానమింద్రియాణాం వశానుగమ్ ।
అర్థాః సమతివర్తంతే హంసాః శుష్కం సరో యథా ॥ 38॥
అకస్మాదేవ కుప్యంతి ప్రసీదంత్యనిమిత్తతః ।
శీలమేతదసాధూనామభ్రం పారిప్లవం యథా ॥ 39॥
సత్కృతాశ్చ కృతార్థాశ్చ మిత్రాణాం న భవంతి యే ।
తాన్మృతానపి క్రవ్యాదాః కృతఘ్నాన్నోపభుంజతే ॥ 40॥
అర్థయేదేవ మిత్రాణి సతి వాసతి వా ధనే ।
నానర్థయన్విజానాతి మిత్రాణాం సారఫల్గుతామ్ ॥ 41॥
సంతాపాద్భ్రశ్యతే రూపం సంతాపాద్భ్రశ్యతే బలమ్ ।
సంతాపాద్భ్రశ్యతే జ్ఞానం సంతాపాద్వ్యాధిమృచ్ఛతి ॥ 42॥
అనవాప్యం చ శోకేన శరీరం చోపతప్యతే ।
అమిత్రాశ్చ ప్రహృష్యంతి మా స్మ శోకే మనః కృథాః ॥ 43॥
పునర్నరో మ్రియతే జాయతే చ
పునర్నరో హీయతే వర్ధతే పునః ।
పునర్నరో యాచతి యాచ్యతే చ
పునర్నరః శోచతి శోచ్యతే పునః ॥ 44॥
సుఖం చ దుఃఖం చ భవాభవౌ చ
లాభాలాభౌ మరణం జీవితం చ ।
పర్యాయశః సర్వమిహ స్పృశంతి
తస్మాద్ధీరో నైవ హృష్యేన్న శోచేత్ ॥ 45॥
చలాని హీమాని షడింద్రియాణి
తేషాం యద్యద్వర్తతే యత్ర యత్ర ।
తతస్తతః స్రవతే బుద్ధిరస్య
ఛిద్రోద కుంభాదివ నిత్యమంభః ॥ 46॥
ధృతరాష్ట్ర ఉవాచ ।
తనురుచ్ఛః శిఖీ రాజా మిథ్యోపచరితో మయా ।
మందానాం మమ పుత్రాణాం యుద్ధేనాంతం కరిష్యతి ॥ 47॥
నిత్యోద్విగ్నమిదం సర్వం నిత్యోద్విగ్నమిదం మనః ।
యత్తత్పదమనుద్విగ్నం తన్మే వద మహామతే ॥ 48॥
విదుర ఉవాచ ।
నాన్యత్ర విద్యా తపసోర్నాన్యత్రేంద్రియ నిగ్రహాత్ ।
నాన్యత్ర లోభసంత్యాగాచ్ఛాంతిం పశ్యామ తేఽనఘ ॥ 49॥
బుద్ధ్యా భయం ప్రణుదతి తపసా విందతే మహత్ ।
గురుశుశ్రూషయా జ్ఞానం శాంతిం త్యాగేన విందతి ॥ 50॥
అనాశ్రితా దానపుణ్యం వేద పుణ్యమనాశ్రితాః ।
రాగద్వేషవినిర్ముక్తా విచరంతీహ మోక్షిణః ॥ 51॥
స్వధీతస్య సుయుద్ధస్య సుకృతస్య చ కర్మణః ।
తపసశ్చ సుతప్తస్య తస్యాంతే సుఖమేధతే ॥ 52॥
స్వాస్తీర్ణాని శయనాని ప్రపన్నా
న వై భిన్నా జాతు నిద్రాం లభంతే ।
న స్త్రీషు రాజన్రతిమాప్నువంతి
న మాగధైః స్తూయమానా న సూతైః ॥ 53॥
న వై భిన్నా జాతు చరంతి ధర్మం
న వై సుఖం ప్రాప్నువంతీహ భిన్నాః ।
న వై భిన్నా గౌరవం మానయంతి
న వై భిన్నాః ప్రశమం రోచయంతి ॥ 54॥
న వై తేషాం స్వదతే పథ్యముక్తం
యోగక్షేమం కల్పతే నోత తేషామ్ ।
భిన్నానాం వై మనుజేంద్ర పరాయణం
న విద్యతే కిం చిదన్యద్వినాశాత్ ॥ 55॥
సంభావ్యం గోషు సంపన్నం సంభావ్యం బ్రాహ్మణే తపః ।
సంభావ్యం స్త్రీషు చాపల్యం సంభావ్యం జ్ఞాతితో భయమ్ ॥ 56॥
తంతవోఽప్యాయతా నిత్యం తంతవో బహులాః సమాః ।
బహూన్బహుత్వాదాయాసాన్సహంతీత్యుపమా సతామ్ ॥ 57॥
ధూమాయంతే వ్యపేతాని జ్వలంతి సహితాని చ ।
ధృతరాష్ట్రోల్ముకానీవ జ్ఞాతయో భరతర్షభ ॥ 58॥
బ్రాహ్మణేషు చ యే శూరాః స్త్రీషు జ్ఞాతిషు గోషు చ ।
వృంతాదివ ఫలం పక్వం ధృతరాష్ట్ర పతంతి తే ॥ 59॥
మహానప్యేకజో వృక్షో బలవాన్సుప్రతిష్ఠితః ।
ప్రసహ్య ఏవ వాతేన శాఖా స్కంధం విమర్దితుమ్ ॥ 60॥
అథ యే సహితా వృక్షాః సంఘశః సుప్రతిష్ఠితాః ।
తే హి శీఘ్రతమాన్వాతాన్సహంతేఽన్యోన్యసంశ్రయాత్ ॥ 61॥
ఏవం మనుష్యమప్యేకం గుణైరపి సమన్వితమ్ ।
శక్యం ద్విషంతో మన్యంతే వాయుర్ద్రుమమివౌకజమ్ ॥ 62॥
అన్యోన్యసముపష్టంభాదన్యోన్యాపాశ్రయేణ చ ।
జ్ఞాతయః సంప్రవర్ధంతే సరసీవోత్పలాన్యుత ॥ 63॥
అవధ్యా బ్రాహ్మణా గావో స్త్రియో బాలాశ్చ జ్ఞాతయః ।
యేషాం చాన్నాని భుంజీత యే చ స్యుః శరణాగతాః ॥ 64॥
న మనుష్యే గుణః కశ్చిదన్యో ధనవతాం అపి ।
అనాతురత్వాద్భద్రం తే మృతకల్పా హి రోగిణః ॥ 65॥
అవ్యాధిజం కటుకం శీర్ష రోగం
పాపానుబంధం పరుషం తీక్ష్ణముగ్రమ్ ।
సతాం పేయం యన్న పిబంత్యసంతో
మన్యుం మహారాజ పిబ ప్రశామ్య ॥ 66॥
రోగార్దితా న ఫలాన్యాద్రియంతే
న వై లభంతే విషయేషు తత్త్వమ్ ।
దుఃఖోపేతా రోగిణో నిత్యమేవ
న బుధ్యంతే ధనభోగాన్న సౌఖ్యమ్ ॥ 67॥
పురా హ్యుక్తో నాకరోస్త్వం వచో మే
ద్యూతే జితాం ద్రౌపదీం ప్రేక్ష్య రాజన్ ।
దుర్యోధనం వారయేత్యక్షవత్యాం
కితవత్వం పండితా వర్జయంతి ॥ 68॥
న తద్బలం యన్మృదునా విరుధ్యతే
మిశ్రో ధర్మస్తరసా సేవితవ్యః ।
ప్రధ్వంసినీ క్రూరసమాహితా శ్రీర్
మృదుప్రౌఢా గచ్ఛతి పుత్రపౌత్రాన్ ॥ 69॥
ధార్తరాష్ట్రాః పాండవాన్పాలయంతు
పాండోః సుతాస్తవ పుత్రాంశ్చ పాంతు ।
ఏకారిమిత్రాః కురవో హ్యేకమంత్రా
జీవంతు రాజన్సుఖినః సమృద్ధాః ॥ 70॥
మేఢీభూతః కౌరవాణాం త్వమద్య
త్వయ్యాధీనం కురు కులమాజమీఢ ।
పార్థాన్బాలాన్వనవాస ప్రతప్తాన్
గోపాయస్వ స్వం యశస్తాత రక్షన్ ॥ 71॥
సంధత్స్వ త్వం కౌరవాన్పాండుపుత్రైర్
మా తేఽంతరం రిపవః ప్రార్థయంతు ।
సత్యే స్థితాస్తే నరదేవ సర్వే
దుర్యోధనం స్థాపయ త్వం నరేంద్ర ॥ 72॥
॥ ఇతి శ్రీమహాభారతే ఉద్యోగపర్వణి ప్రజాగరపర్వణి
విదురహితవాక్యే షట్త్రింశోఽధ్యాయః ॥ 36॥