॥ ఇతి శ్రీమహాభారతే ఉద్యోగపర్వణి ప్రజాగరపర్వణి
విదురవాక్యే సప్తత్రింశోఽధ్యాయః ॥
విదుర ఉవాచ ।
సప్తదశేమాన్రాజేంద్ర మనుః స్వాయంభువోఽబ్రవీత్ ।
వైచిత్రవీర్య పురుషానాకాశం ముష్టిభిర్ఘ్నతః ॥ 1॥
తానేవింద్రస్య హి ధనురనామ్యం నమతోఽబ్రవీత్ ।
అథో మరీచినః పాదాననామ్యాన్నమతస్తథా ॥ 2॥
యశ్చాశిష్యం శాసతి యశ్ చ కుప్యతే
యశ్చాతివేలం భజతే ద్విషంతమ్ ।
స్త్రియశ్చ యోఽరక్షతి భద్రమస్తు తే
యశ్చాయాచ్యం యాచతి యశ్ చ కత్థతే ॥ 3॥
యశ్చాభిజాతః ప్రకరోత్యకార్యం
యశ్చాబలో బలినా నిత్యవైరీ ।
అశ్రద్దధానాయ చ యో బ్రవీతి
యశ్చాకామ్యం కామయతే నరేంద్ర ॥ 4॥
వధ్వా హాసం శ్వశురో యశ్ చ మన్యతే
వధ్వా వసన్నుత యో మానకామః ।
పరక్షేత్రే నిర్వపతి యశ్చ బీజం
స్త్రియం చ యః పరివదతేఽతివేలమ్ ॥ 5॥
యశ్చైవ లబ్ధ్వా న స్మరామీత్యువాచ
దత్త్వా చ యః కత్థతి యాచ్యమానః ।
యశ్చాసతః సాంత్వముపాసతీహ
ఏతేఽనుయాంత్యనిలం పాశహస్తాః ॥ 6॥
యస్మిన్యథా వర్తతే యో మనుష్యస్
తస్మింస్తథా వర్తితవ్యం స ధర్మః ।
మాయాచారో మాయయా వర్తితవ్యః
సాధ్వాచారః సాధునా ప్రత్యుదేయః ॥ 7॥
ధృతరాష్ట్ర ఉవాచ ।
శతాయురుక్తః పురుషః సర్వవేదేషు వై యదా ।
నాప్నోత్యథ చ తత్సర్వమాయుః కేనేహ హేతునా ॥ 8॥
విదుర ఉవాచ ।
అతివాదోఽతిమానశ్చ తథాత్యాగో నరాధిపః ।
క్రోధశ్చాతివివిత్సా చ మిత్రద్రోహశ్చ తాని షట్ ॥ 9॥
ఏత ఏవాసయస్తీక్ష్ణాః కృంతంత్యాయూంషి దేహినామ్ ।
ఏతాని మానవాన్ఘ్నంతి న మృత్యుర్భద్రమస్తు తే ॥ 10॥
విశ్వస్తస్యైతి యో దారాన్యశ్చాపి గురు తక్పగః ।
వృషలీ పతిర్ద్విజో యశ్చ పానపశ్చైవ భారత ॥ 11॥
శరణాగతహా చైవ సర్వే బ్రహ్మహణైః సమాః ।
ఏతైః సమేత్య కర్తవ్యం ప్రాయశ్చిత్తమితి శ్రుతిః ॥ 12॥
గృహీ వదాన్యోఽనపవిద్ధ వాక్యః
శేషాన్న భోకాప్యవిహింసకశ్ చ ।
నానర్థకృత్త్యక్తకలిః కృతజ్ఞః
సత్యో మృదుః స్వర్గముపైతి విద్వాన్ ॥ 13॥
సులభాః పురుషా రాజన్సతతం ప్రియవాదినః ।
అప్రియస్య తు పథ్యస్య వక్తా శ్రోతా చ దుర్లభః ॥ 14॥
యో హి ధర్మం వ్యపాశ్రిత్య హిత్వా భర్తుః ప్రియాప్రియే ।
అప్రియాణ్యాహ పథ్యాని తేన రాజా సహాయవాన్ ॥ 15॥
త్యజేత్కులార్థే పురుషం గ్రామస్యార్థే కులం త్యజేత్ ।
గ్రామం జనపదస్యార్థే ఆత్మార్థే పృథివీం త్యజేత్ ॥ 16॥
ఆపదర్థం ధనం రక్షేద్దారాన్రక్షేద్ధనైరపి ।
ఆత్మానం సతతం రక్షేద్దారైరపి ధనైరపి ॥ 17॥
ఉక్తం మయా ద్యూతకాలేఽపి రాజన్
నైవం యుక్తం వచనం ప్రాతిపీయ ।
తదౌషధం పథ్యమివాతురస్య
న రోచతే తవ వైచిత్ర వీర్య ॥ 18॥
కాకైరిమాంశ్చిత్రబర్హాన్మయూరాన్
పరాజైష్ఠాః పాండవాంధార్తరాష్ట్రైః ।
హిత్వా సింహాన్క్రోష్టు కాన్గూహమానః
ప్రాప్తే కాలే శోచితా త్వం నరేంద్ర ॥ 19॥
యస్తాత న క్రుధ్యతి సర్వకాలం
భృత్యస్య భక్తస్య హితే రతస్య ।
తస్మిన్భృత్యా భర్తరి విశ్వసంతి
న చైనమాపత్సు పరిత్యజంతి ॥ 20॥
న భృత్యానాం వృత్తి సంరోధనేన
బాహ్యం జనం సంజిఘృక్షేదపూర్వమ్ ।
త్యజంతి హ్యేనముచితావరుద్ధాః
స్నిగ్ధా హ్యమాత్యాః పరిహీనభోగాః ॥ 21॥
కృత్యాని పూర్వం పరిసంఖ్యాయ సర్వాణ్య్
ఆయవ్యయావనురూపాం చ వృత్తిమ్ ।
సంగృహ్ణీయాదనురూపాన్సహాయాన్
సహాయసాధ్యాని హి దుష్కరాణి ॥ 22॥
అభిప్రాయం యో విదిత్వా తు భర్తుః
సర్వాణి కార్యాణి కరోత్యతంద్రీః ।
వక్తా హితానామనురక్త ఆర్యః
శక్తిజ్ఞ ఆత్మేవ హి సోఽనుకంప్యః ॥ 23॥
వాక్యం తు యో నాద్రియతేఽనుశిష్టః
ప్రత్యాహ యశ్చాపి నియుజ్యమానః ।
ప్రజ్ఞాభిమానీ ప్రతికూలవాదీ
త్యాజ్యః స తాదృక్త్వరయైవ భృత్యః ॥ 24॥
అస్తబ్ధమక్లీబమదీర్ఘసూత్రం
సానుక్రోశం శ్లక్ష్ణమహార్యమన్యైః ।
అరోగ జాతీయముదారవాక్యం
దూతం వదంత్యష్ట గుణోపపన్నమ్ ॥ 25॥
న విశ్వాసాజ్జాతు పరస్య గేహం
గచ్ఛేన్నరశ్చేతయానో వికాలే ।
న చత్వరే నిశి తిష్ఠేన్నిగూఢో
న రాజన్యాం యోషితం ప్రార్థయీత ॥ 26॥
న నిహ్నవం సత్ర గతస్య గచ్ఛేత్
సంసృష్ట మంత్రస్య కుసంగతస్య ।
న చ బ్రూయాన్నాశ్వసామి త్వయీతి
స కారణం వ్యపదేశం తు కుర్యాత్ ॥ 27॥
ఘృణీ రాజా పుంశ్చలీ రాజభృత్యః
పుత్రో భ్రాతా విధవా బాల పుత్రా ।
సేనా జీవీ చోద్ధృత భక్త ఏవ
వ్యవహారే వై వర్జనీయాః స్యురేతే ॥ 28॥
గుణా దశ స్నానశీలం భజంతే
బలం రూపం స్వరవర్ణప్రశుద్ధిః ।
స్పర్శశ్చ గంధశ్చ విశుద్ధతా చ
శ్రీః సౌకుమార్యం ప్రవరాశ్చ నార్యః ॥ 29॥
గుణాశ్చ షణ్మితభుక్తం భజంతే
ఆరోగ్యమాయుశ్చ సుఖం బలం చ ।
అనావిలం చాస్య భవేదపత్యం
న చైనమాద్యూన ఇతి క్షిపంతి ॥ 30॥
అకర్మ శీలం చ మహాశనం చ
లోకద్విష్టం బహు మాయం నృశంసమ్ ।
అదేశకాలజ్ఞమనిష్ట వేషం
ఏతాన్గృహే న ప్రతివాసయీత ॥ 31॥
కదర్యమాక్రోశకమశ్రుతం చ
వరాక సంభూతమమాన్య మానినమ్ ।
నిష్ఠూరిణం కృతవైరం కృతఘ్నం
ఏతాన్భృతార్తోఽపి న జాతు యాచేత్ ॥ 32॥
సంక్లిష్టకర్మాణమతిప్రవాదం
నిత్యానృతం చాదృఢ భక్తికం చ ।
వికృష్టరాగం బహుమానినం చాప్య్
ఏతాన్న సేవేత నరాధమాన్షట్ ॥ 33॥
సహాయబంధనా హ్యర్థాః సహాయాశ్చార్థబంధనాః ।
అన్యోన్యబంధనావేతౌ వినాన్యోన్యం న సిధ్యతః ॥ 34॥
ఉత్పాద్య పుత్రాననృణాంశ్చ కృత్వా
వృత్తిం చ తేభ్యోఽనువిధాయ కాం చిత్ ।
స్థానే కుమారీః ప్రతిపాద్య సర్వా
అరణ్యసంస్థో మునివద్బుభూషేత్ ॥ 35॥
హితం యత్సర్వభూతానామాత్మనశ్చ సుఖావహమ్ ।
తత్కుర్యాదీశ్వరో హ్యేతన్మూలం ధర్మార్థసిద్ధయే ॥ 36॥
బుద్ధిః ప్రభావస్తేజశ్చ సత్త్వముత్థానమేవ చ ।
వ్యవసాయశ్చ యస్య స్యాత్తస్యావృత్తి భయం కుతః ॥ 37॥
పశ్య దోషాన్పాండవైర్విగ్రహే త్వం
యత్ర వ్యథేరన్నపి దేవాః స శక్రాః ।
పుత్రైర్వైరం నిత్యముద్విగ్నవాసో
యశః ప్రణాశో ద్విషతాం చ హర్షః ॥ 38॥
భీష్మస్య కోపస్తవ చేంద్ర కల్ప
ద్రోణస్య రాజ్ఞశ్చ యుధిష్ఠిరస్య ।
ఉత్సాదయేల్లోకమిమం ప్రవృద్ధః
శ్వేతో గ్రహస్తిర్యగివాపతన్ఖే ॥ 39॥
తవ పుత్రశతం చైవ కర్ణః పంచ చ పాండవాః ।
పృథివీమనుశాసేయురఖిలాం సాగరాంబరామ్ ॥ 40॥
ధార్తరాష్ట్రా వనం రాజన్వ్యాఘ్రాః పాండుసుతా మతాః ।
మా వనం ఛింధి స వ్యాఘ్రం మా వ్యాఘ్రాన్నీనశో వనాత్ ॥ 41॥
న స్యాద్వనమృతే వ్యాఘ్రాన్వ్యాఘ్రా న స్యురృతే వనమ్ ।
వనం హి రక్ష్యతే వ్యాఘ్రైర్వ్యాఘ్రాన్రక్షతి కాననమ్ ॥ 42॥
న తథేచ్ఛంత్యకల్యాణాః పరేషాం వేదితుం గుణాన్ ।
యథైషాం జ్ఞాతుమిచ్ఛంతి నైర్గుణ్యం పాపచేతసః ॥ 43॥
అర్థసిద్ధిం పరామిచ్ఛంధర్మమేవాదితశ్ చరేత్ ।
న హి ధర్మాదపైత్యర్థః స్వర్గలోకాదివామృతమ్ ॥ 44॥
యస్యాత్మా విరతః పాపాత్కల్యాణే చ నివేశితః ।
తేన సర్వమిదం బుద్ధం ప్రకృతిర్వికృతిర్శ్చ యా ॥ 45॥
యో ధర్మమర్థం కామం చ యథాకాలం నిషేవతే ।
ధర్మార్థకామసంయోగం యోఽముత్రేహ చ విందతి ॥ 46॥
సన్నియచ్ఛతి యో వేగముత్థితం క్రోధహర్షయోః ।
స శ్రియో భాజనం రాజన్యశ్చాపత్సు న ముహ్యతి ॥ 47॥
బలం పంచ విధం నిత్యం పురుషాణాం నిబోధ మే ।
యత్తు బాహుబలం నామ కనిష్ఠం బలముచ్యతే ॥ 48॥
అమాత్యలాభో భద్రం తే ద్వితీయం బలముచ్యతే ।
ధనలాభస్తృతీయం తు బలమాహుర్జిగీషవః ॥ 49॥
యత్త్వస్య సహజం రాజన్పితృపైతామహం బలమ్ ।
అభిజాత బలం నామ తచ్చతుర్థం బలం స్మృతమ్ ॥ 50॥
యేన త్వేతాని సర్వాణి సంగృహీతాని భారత ।
యద్బలానాం బలం శ్రేష్ఠం తత్ప్రజ్ఞా బలముచ్యతే ॥ 51॥
మహతే యోఽపకారాయ నరస్య ప్రభవేన్నరః ।
తేన వైరం సమాసజ్య దూరస్థోఽస్మీతి నాశ్వసేత్ ॥ 52॥
స్త్రీషు రాజసు సర్పేషు స్వాధ్యాయే శత్రుసేవిషు ।
భోగే చాయుషి విశ్వాసం కః ప్రాజ్ఞః కర్తుమర్హతి ॥ 53॥
ప్రజ్ఞా శరేణాభిహతస్య జంతోశ్
చికిత్సకాః సంతి న చౌషధాని ।
న హోమమంత్రా న చ మంగలాని
నాథర్వణా నాప్యగదాః సుసిద్ధాః ॥ 54॥
సర్పశ్చాగ్నిశ్చ సింహశ్చ కులపుత్రశ్చ భారత ।
నావజ్ఞేయా మనుష్యేణ సర్వే తే హ్యతితేజసః ॥ 55॥
అగ్నిస్తేజో మహల్లోకే గూఢస్తిష్ఠతి దారుషు ।
న చోపయుంక్తే తద్దారు యావన్నో దీప్యతే పరైః ॥ 56॥
స ఏవ ఖలు దారుభ్యో యదా నిర్మథ్య దీప్యతే ।
తదా తచ్చ వనం చాన్యన్నిర్దహత్యాశు తేజసా ॥ 57॥
ఏవమేవ కులే జాతాః పావకోపమ తేజసః ।
క్షమావంతో నిరాకారాః కాష్ఠేఽగ్నిరివ శేరతే ॥ 58॥
లతా ధర్మా త్వం సపుత్రః శాలాః పాండుసుతా మతాః ।
న లతా వర్ధతే జాతు మహాద్రుమమనాశ్రితా ॥ 59॥
వనం రాజంస్త్వం సపుత్రోఽంబికేయ
సింహాన్వనే పాండవాంస్తాత విద్ధి ।
సింహైర్విహీనం హి వనం వినశ్యేత్
సింహా వినశ్యేయురృతే వనేన ॥ 60॥
॥ ఇతి శ్రీమహాభారతే ఉద్యోగపర్వణి ప్రజాగరపర్వణి
విదురవాక్యే సప్తత్రింశోఽధ్యాయః ॥ 37॥