॥ ఇతి శ్రీమహాభారతే ఉద్యోగపర్వణి ప్రజాగరపర్వణి
విదురవాక్యే ఏకోనచత్వారింశోఽధ్యాయః ॥
ధృతరాష్ట్ర ఉవాచ ।
అనీశ్వరోఽయం పురుషో భవాభవే
సూత్రప్రోతా దారుమయీవ యోషా ।
ధాత్రా హి దిష్టస్య వశే కిలాయం
తస్మాద్వద త్వం శ్రవణే ఘృతోఽహమ్ ॥ 1॥
విదుర ఉవాచ ।
అప్రాప్తకాలం వచనం బృహస్పతిరపి బ్రువన్ ।
లభతే బుద్ధ్యవజ్ఞానమవమానం చ భారత ॥ 2॥
ప్రియో భవతి దానేన ప్రియవాదేన చాపరః ।
మంత్రం మూలబలేనాన్యో యః ప్రియః ప్రియ ఏవ సః ॥ 3॥
ద్వేష్యో న సాధుర్భవతి న మేధావీ న పండితః ।
ప్రియే శుభాని కర్మాణి ద్వేష్యే పాపాని భారత ॥ 4॥
న స క్షయో మహారాజ యః క్షయో వృద్ధిమావహేత్ ।
క్షయః స త్విహ మంతవ్యో యం లబ్ధ్వా బహు నాశయేత్ ॥ 5॥
సమృద్ధా గుణతః కే చిద్భవంతి ధనతోఽపరే ।
ధనవృద్ధాన్గుణైర్హీనాంధృతరాష్ట్ర వివర్జయేత్ ॥ 6॥
ధృతరాష్ట్ర ఉవాచ ।
సర్వం త్వమాయతీ యుక్తం భాషసే ప్రాజ్ఞసమ్మతమ్ ।
న చోత్సహే సుతం త్యక్తుం యతో ధర్మస్తతో జయః ॥ 7॥
విదుర ఉవాచ ।
స్వభావగుణసంపన్నో న జాతు వినయాన్వితః ।
సుసూక్ష్మమపి భూతానాముపమర్దం ప్రయోక్ష్యతే ॥ 8॥
పరాపవాద నిరతాః పరదుఃఖోదయేషు చ ।
పరస్పరవిరోధే చ యతంతే సతతోథితాః ॥ 9॥
స దోషం దర్శనం యేషాం సంవాసే సుమహద్భయమ్ ।
అర్థాదానే మహాందోషః ప్రదానే చ మహద్భయమ్ ॥ 10॥
యే పాపా ఇతి విఖ్యాతాః సంవాసే పరిగర్హితాః ।
యుక్తాశ్చాన్యైర్మహాదోషైర్యే నరాస్తాన్వివర్జయేత్ ॥ 11॥
నివర్తమానే సౌహార్దే ప్రీతిర్నీచే ప్రణశ్యతి ।
యా చైవ ఫలనిర్వృత్తిః సౌహృదే చైవ యత్సుఖమ్ ॥ 12॥
యతతే చాపవాదాయ యత్నమారభతే క్షయే ।
అల్పేఽప్యపకృతే మోహాన్న శాంతిముపగచ్ఛతి ॥ 13॥
తాదృశైః సంగతం నీచైర్నృశంసైరకృతాత్మభిః ।
నిశామ్య నిపుణం బుద్ధ్యా విద్వాందూరాద్వివర్జయేత్ ॥ 14॥
యో జ్ఞాతిమనుగృహ్ణాతి దరిద్రం దీనమాతురమ్ ।
సపుత్రపశుభిర్వృద్ధిం యశశ్చావ్యయమశ్నుతే ॥ 15॥
జ్ఞాతయో వర్ధనీయాస్తైర్య ఇచ్ఛంత్యాత్మనః శుభమ్ ।
కులవృద్ధిం చ రాజేంద్ర తస్మాత్సాధు సమాచర ॥ 16॥
శ్రేయసా యోక్ష్యసే రాజన్కుర్వాణో జ్ఞాతిసత్క్రియామ్ ।
విగుణా హ్యపి సంరక్ష్యా జ్ఞాతయో భరతర్షభ ॥ 17॥
కిం పునర్గుణవంతస్తే త్వత్ప్రసాదాభికాంక్షిణః ।
ప్రసాదం కురు దీనానాం పాండవానాం విశాం పతే ॥ 18॥
దీయంతాం గ్రామకాః కే చిత్తేషాం వృత్త్యర్థమీశ్వర ।
ఏవం లోకే యశఃప్రాప్తో భవిష్యత్సి నరాధిప ॥ 19॥
వృద్ధేన హి త్వయా కార్యం పుత్రాణాం తాత రక్షణమ్ ।
మయా చాపి హితం వాచ్యం విద్ధి మాం త్వద్ధితైషిణమ్ ॥ 20॥
జ్ఞాతిభిర్విగ్రహస్తాత న కర్తవ్యో భవార్థినా ।
సుఖాని సహ భోజ్యాని జ్ఞాతిభిర్భరతర్షభ ॥ 21॥
సంభోజనం సంకథనం సంప్రీతిశ్ చ పరస్పరమ్ ।
జ్ఞాతిభిః సహ కార్యాణి న విరోధః కథం చన ॥ 22॥
జ్ఞాతయస్తారయంతీహ జ్ఞాతయో మజ్జయంతి చ ।
సువృత్తాస్తారయంతీహ దుర్వృత్తా మజ్జయంతి చ ॥ 23॥
సువృత్తో భవ రాజేంద్ర పాండవాన్ప్రతి మానద ।
అధర్షణీయః శత్రూణాం తైర్వృతస్త్వం భవిష్యసి ॥ 24॥
శ్రీమంతం జ్ఞాతిమాసాద్య యో జ్ఞాతిరవసీదతి ।
దిగ్ధహస్తం మృగ ఇవ స ఏనస్తస్య విందతి ॥ 25॥
పశ్చాదపి నరశ్రేష్ఠ తవ తాపో భవిష్యతి ।
తాన్వా హతాన్సుతాన్వాపి శ్రుత్వా తదనుచింతయ ॥ 26॥
యేన ఖట్వాం సమారూఢః పరితప్యేత కర్మణా ।
ఆదావేవ న తత్కుర్యాదధ్రువే జీవితే సతి ॥ 27॥
న కశ్చిన్నాపనయతే పుమానన్యత్ర భార్గవాత్ ।
శేషసంప్రతిపత్తిస్తు బుద్ధిమత్స్వేవ తిష్ఠతి ॥ 28॥
దుర్యోధనేన యద్యేతత్పాపం తేషు పురా కృతమ్ ।
త్వయా తత్కులవృద్ధేన ప్రత్యానేయం నరేశ్వర ॥ 29॥
తాంస్త్వం పదే ప్రతిష్ఠాప్య లోకే విగతకల్మషః ।
భవిష్యసి నరశ్రేష్ఠ పూజనీయో మనీషిణామ్ ॥ 30॥
సువ్యాహృతాని ధీరాణాం ఫలతః ప్రవిచింత్య యః ।
అధ్యవస్యతి కార్యేషు చిరం యశసి తిష్ఠతి ॥ 31॥
అవృత్తిం వినయో హంతి హంత్యనర్థం పరాక్రమః ।
హంతి నిత్యం క్షమా క్రోధమాచారో హంత్యలక్షణమ్ ॥ 32॥
పరిచ్ఛదేన క్షత్రేణ వేశ్మనా పరిచర్యయా ।
పరీక్షేత కులం రాజన్భోజనాచ్ఛాదనేన చ ॥ 33॥
యయోశ్చిత్తేన వా చిత్తం నైభృతం నైభృతేన వా ।
సమేతి ప్రజ్ఞయా ప్రజ్ఞా తయోర్మైత్రీ న జీర్యతే ॥ 34॥
దుర్బుద్ధిమకృతప్రజ్ఞం ఛన్నం కూపం తృణైరివ ।
వివర్జయీత మేధావీ తస్మిన్మైత్రీ ప్రణశ్యతి ॥ 35॥
అవలిప్తేషు మూర్ఖేషు రౌద్రసాహసికేషు చ ।
తథైవాపేత ధర్మేషు న మైత్రీమాచరేద్బుధః ॥ 36॥
కృతజ్ఞం ధార్మికం సత్యమక్షుద్రం దృఢభక్తికమ్ ।
జితేంద్రియం స్థితం స్థిత్యాం మిత్రమత్యాగి చేష్యతే ॥ 37॥
ఇంద్రియాణామనుత్సర్గో మృత్యునా న విశిష్యతే ।
అత్యర్థం పునరుత్సర్గః సాదయేద్దైవతాన్యపి ॥ 38॥
మార్దవం సర్వభూతానామనసూయా క్షమా ధృతిః ।
ఆయుష్యాణి బుధాః ప్రాహుర్మిత్రాణాం చావిమాననా ॥ 39॥
అపనీతం సునీతేన యోఽర్థం ప్రత్యానినీషతే ।
మతిమాస్థాయ సుదృఢాం తదకాపురుష వ్రతమ్ ॥ 40॥
ఆయత్యాం ప్రతికారజ్ఞస్తదాత్వే దృఢనిశ్చయః ।
అతీతే కార్యశేషజ్ఞో నరోఽర్థైర్న ప్రహీయతే ॥ 41॥
కర్మణా మనసా వాచా యదభీక్ష్ణం నిషేవతే ।
తదేవాపహరత్యేనం తస్మాత్కల్యాణమాచరేత్ ॥ 42॥
మంగలాలంభనం యోగః శ్రుతముత్థానమార్జవమ్ ।
భూతిమేతాని కుర్వంతి సతాం చాభీక్ష్ణ దర్శనమ్ ॥ 43॥
అనిర్వేదః శ్రియో మూలం దుఃఖనాశే సుఖస్య చ ।
మహాన్భవత్యనిర్విణ్ణః సుఖం చాత్యంతమశ్నుతే ॥ 44॥
నాతః శ్రీమత్తరం కిం చిదన్యత్పథ్యతమం తథా ।
ప్రభ విష్ణోర్యథా తాత క్షమా సర్వత్ర సర్వదా ॥ 45॥
క్షమేదశక్తః సర్వస్య శక్తిమాంధర్మకారణాత్ ।
అర్థానర్థౌ సమౌ యస్య తస్య నిత్యం క్షమా హితా ॥ 46॥
యత్సుఖం సేవమానోఽపి ధర్మార్థాభ్యాం న హీయతే ।
కామం తదుపసేవేత న మూఢ వ్రతమాచరేత్ ॥ 47॥
దుఃఖార్తేషు ప్రమత్తేషు నాస్తికేష్వలసేషు చ ।
న శ్రీర్వసత్యదాంతేషు యే చోత్సాహ వివర్జితాః ॥ 48॥
ఆర్జవేన నరం యుక్తమార్జవాత్సవ్యపత్రపమ్ ।
అశక్తిమంతం మన్యంతో ధర్షయంతి కుబుద్ధయః ॥ 49॥
అత్యార్యమతిదాతారమతిశూరమతివ్రతమ్ ।
ప్రజ్ఞాభిమానినం చైవ శ్రీర్భయాన్నోపసర్పతి ॥ 50॥
అగ్నిహోత్రఫలా వేదాః శీలవృత్తఫలం శ్రుతమ్ ।
రతిపుత్ర ఫలా దారా దత్తభుక్త ఫలం ధనమ్ ॥ 51॥
అధర్మోపార్జితైరర్థైర్యః కరోత్యౌర్ధ్వ దేహికమ్ ।
న స తస్య ఫలం ప్రేత్య భుంక్తేఽర్థస్య దురాగమాత్ ॥ 52॥
కానార వనదుర్గేషు కృచ్ఛ్రాస్వాపత్సు సంభ్రమే ।
ఉద్యతేషు చ శస్త్రేషు నాస్తి శేషవతాం భయమ్ ॥ 53॥
ఉత్థానం సంయమో దాక్ష్యమప్రమాదో ధృతిః స్మృతిః ।
సమీక్ష్య చ సమారంభో విద్ధి మూలం భవస్య తత్ ॥ 54॥
తపోబలం తాపసానాం బ్రహ్మ బ్రహ్మవిదాం బలమ్ ।
హింసా బలమసాధూనాం క్షమాగుణవతాం బలమ్ ॥ 55॥
అష్టౌ తాన్యవ్రతఘ్నాని ఆపో మూలం ఫలం పయః ।
హవిర్బ్రాహ్మణ కామ్యా చ గురోర్వచనమౌషధమ్ ॥ 56॥
న తత్పరస్య సందధ్యాత్ప్రతికూలం యదాత్మనః ।
సంగ్రహేణైష ధర్మః స్యాత్కామాదన్యః ప్రవర్తతే ॥ 57॥
అక్రోధేన జయేత్క్రోధమసాధుం సాధునా జయేత్ ।
జయేత్కదర్యం దానేన జయేత్సత్యేన చానృతమ్ ॥ 58॥
స్త్రీ ధూర్తకేఽలసే భీరౌ చండే పురుషమానిని ।
చౌరే కృతఘ్నే విశ్వాసో న కార్యో న చ నాస్తికే ॥ 59॥
అభివాదనశీలస్య నిత్యం వృద్ధోపసేవినః ।
చత్వారి సంప్రవర్ధంతే కీర్తిరాయుర్యశోబలమ్ ॥ 60॥
అతిక్లేశేన యేఽర్థాః స్యుర్ధర్మస్యాతిక్రమేణ చ ।
అరేర్వా ప్రణిపాతేన మా స్మ తేషు మనః కృథాః ॥ 61॥
అవిద్యః పురుషః శోచ్యః శోచ్యం మిథునమప్రజమ్ ।
నిరాహారాః ప్రజాః శోచ్యాః శోచ్యం రాష్ట్రమరాజకమ్ ॥ 62॥
అధ్వా జరా దేహవతాం పర్వతానాం జలం జరా ।
అసంభోగో జరా స్త్రీణాం వాక్షల్యం మనసో జరా ॥ 63॥
అనామ్నాయ మలా వేదా బ్రాహ్మణస్యావ్రతం మలమ్ ।
కౌతూహలమలా సాధ్వీ విప్రవాస మలాః స్త్రియః ॥ 64॥
సువర్ణస్య మలం రూప్యం రూప్యస్యాపి మలం త్రపు ।
జ్ఞేయం త్రపు మలం సీసం సీసస్యాపి మలం మలమ్ ॥ 65॥
న స్వప్నేన జయేన్నిద్రాం న కామేన స్త్రియం జయేత్ ।
నేంధనేన జయేదగ్నిం న పానేన సురాం జయేత్ ॥ 66॥
యస్య దానజితం మిత్రమమిత్రా యుధి నిర్జితాః ।
అన్నపానజితా దారాః సఫలం తస్య జీవితమ్ ॥ 67॥
సహస్రిణోఽపి జీవంతి జీవంతి శతినస్తథా ।
ధృతరాష్ట్రం విముంచేచ్ఛాం న కథం చిన్న జీవ్యతే ॥ 68॥
యత్పృథివ్యాం వ్రీహి యవం హిరణ్యం పశవః స్త్రియః ।
నాలమేకస్య తత్సర్వమితి పశ్యన్న ముహ్యతి ॥ 69॥
రాజన్భూయో బ్రవీమి త్వాం పుత్రేషు సమమాచర ।
సమతా యది తే రాజన్స్వేషు పాండుసుతేషు చ ॥ 70॥
॥ ఇతి శ్రీమహాభారతే ఉద్యోగపర్వణి ప్రజాగరపర్వణి
విదురవాక్యే ఏకోనచత్వారింశోఽధ్యాయః ॥ 39॥